جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند در قرآن كريم با وجود تأكيد بر يگانگى خويش، گاهى از خود به متكلم مع الغير، تعبير كرده و از سوى ديگر، در مواردى، براى خود ضمير يا فعل متكلم وحده را به كار برده است. چرايى اين كاربردها، سؤال اصلى اين پژوهش است. با بررسى آيات مربوط، مشخص گرديد بيشتر موارد كاربرد متكلم مع الغير به هدف دلالت بر عظمت گوينده يا فعل وى بوده است؛ مواردى نظير: عذاب اقوام گذشته، يارى خداوند نسبت به اوليا و پيامبران و نيز نجات اقوام مؤمن انبيا، آيات آفرينش، ارسال رسل و انزال كتب، و اوامر و نواهى. در معمول كاربردهاى متكلم وحده نيز لطف ربوبى خدا به بندگان مدنظر است؛ مانند: استجابت دعا، بخشش گناه، انعام خدا بر بندگان، و ارتباط متقابل ميان خدا و بندگان. در همين زمينه، التفات هاى به كاررفته در آيات، از غيبت به تكلم و از تكلم مع الغير به وحده و بالعكس، قابل توجيه است. اين مقاله به روش توصيفى ـ تحليلى و با مطالعه تمامى قرآن و مراجعه به تفاسير مربوط، به انجام رسيده است.

درباره تعبير «فاقْتلوا أنفسكم» در آيه 54 سوره «بقره»، ديدگاه هاى گوناگونى همچون خودكشى گوساله پرستان، كشته شدن آنها به دست مؤمنان، كشتار آنها به دست يكديگر، آماده و تسليم شدن براى مرگ بدون اجراى حكم قتل، و كشتن نفس از رهگذر «محروم نمودن آن از شهوات و وادار ساختن آن به انجام طاعات» مطرح شده است. بر اين اساس، كوشش جهت دستيابى به فهمى استوار از آيه ضرورى مى نمايد. در اين پژوهش، ديدگاه هاى مفسران و قرآن پژوهان متقدم و متأخر مورد بازكاوى قرار گرفته و از رهگذر تبيين و تحليل حقيقت جويانه و انتقادى آن ديدگاه ها و نيز در پرتو تفسير روايى و با ملاحظه گزارش تورات از ماجراى گوساله پرستان، مقصود از «فاقْتلوا أنفسكم»، «كشتن برخى يا همه گوساله پرستان به دست يكديگر يا به دست مؤمنان» معرفى شده است.

زمينه ها و عوامل مهجوريت اميرمؤمنان على عليه السلام پس از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تا شهادت آن حضرت در اين مقاله با روش توصيفى ـ تحليلى و با رويكرد قرآنى و تاريخى بررسى شده است. زمينه هاى مهجوريت حضرت على عليه السلام عبارت است از: ضعف بصيرت و راسخ نبودن ايمان تازه مسلمانان، كوتاهى خواص اهل حق، و اطاعت نكردن ايشان از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به خاطر اجتهاداتى كه در برابر دستورات آن حضرت داشتند. عوامل مهجوريت حضرت على عليه السلام عبارت است از: جريان نفاق اموى كه تا سال هشتم با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جنگيد؛ كينه توزى برخى از مسلمانان به خاطر كشته شدن بستگانشان در جنگ هاى صدر اسلام به دست اميرمؤمنان عليه السلام؛ حسادت و تعصبات قبيله اى؛ دنياطلبى برخى از اصحاب كه حضرت على عليه السلام را مانع رسيدن به كام يابى هاى مادى خود مى پنداشتند.

قرآن كريم آخرين وحى الهى است كه براى هدايت انسان به كمال مطلوب از سوى خداوند نازل شده است. اين كتاب آسمانى براى هدايت انسان، از روش هاى گوناگونى استفاده مى كند. يكى از اين روش ها، «يادكرد نعمت هاى دنيوى و اخروى» است. يادكرد نعمت ها ممكن است از راه ها و مجارى گوناگون در هدايت انسان مؤثر باشد. يكى از اين مجارى بينش انسان است. حال اين سؤال مطرح است كه از نگاه قرآن كريم، يادكرد نعمت ها چگونه نقش هدايتى خود را ايفا مى كند. اين مقاله در پى يافتن پاسخ مناسب به اين پرسش است و هدف آن فراهم كردن زمينه مناسب براى استفاده از روش يادكرد نعمت ها در هدايت افراد توسط هاديان جامعه است. روش گردآورى اطلاعات، اسنادى و فيش بردارى و استفاده از تفاسير معتبر است و روش پردازش اطلاعات به شكل توصيفى ـ تحليلى و به روش تفسير موضوعى روشمند است. اين پژوهش نشان مى دهد تأثيرگذارى يادكرد نعمت ها بر بينش انسان، از راه اصلاح باور به وجود خداوند، باور به احسان خداوند و اصلاح باور درباره اهداف متعالى، ارزش ها، دنيا و مقام تقواست.

در جملات شرطى، دو ركن اساسى «شرط» و «جواب شرط» وجود دارد كه از نظر معنا، متوقف بر يكديگرند. گاهى ركن جواب شرط در اين جملات حذف مى شود كه بايد براى تكميل فهم معنا، به حكمت آن پى برد. از نظر فصاحت و بلاغت، لفظ مذكور بايد بر محذوف دلالت كند تا جملات معماگونه نباشد. مقاله حاضر با روش توصيفى ـ تحليلى، نشانگرها و حكمت هاى حذف جواب شرط در قرآن كريم را بررسى كرده است. برخى از نشانگرهاى حذف جواب شرط عبارت است از: وضوح و روشنى جواب، تكرار جواب در آيات قبل، دلالت جمله بر محذوف، وجود تعليل و دلالت مقام. بعضى از حكمت هاى حذف جواب شرط هم شامل بيان عظمت، تهويل، نشان از زشتى محذوف، و بيان شگفتى است.

اين مقاله با روش توصيفى ـ تحليلى و از رهگذر شناسايى آثار قرآنى زيدبن على، جايگاه وى را در علوم قرآن و تفسير بازگشوده است. كاربرد «حليف القرآن» درباره وى نشانگر پيوند استوار او با قرآن است. زيد داراى قرائتى مشهور بوده كه برخى آن را در كتابى مستقل جمع آورده اند. «مدخل الى القرآن و تفسير لمواضع مختارة منه» زيد، علاوه بر مباحث مقدماتى لازم براى تفسير، مشتمل بر تفسير برخى آيات مى باشد. احتمالاً «تفسير سورة الفاتحة و بعض آيات القرآن» منسوب به وى، درس گفتارهاى او در مدت پنج ماه زندانى بودنش در كوفه مى باشد. همچنين احتمالاً «الرد على القدرية من القرآن» منسوب به وى، همان «الرد على المجبرة» است كه در ضمن مجموعه كتاب ها و رسائل زيد منتشر شده است. زيد «الصفوة» را به منظور اثبات برترى اهل بيت عليهم السلام با تكيه بر آيات قرآن نگاشت و در «كتاب القلة و الكثرة» كه نگاشته خود زيد يا به املاى اوست، ملاك حقانيت نبودن اكثريت را از منظر قرآن اثبات كرد. «تفسير غريب القرآن» در صورت صحت انتسابش به زيد، نخستين تأليف در غريب القرآن خواهد بود.

يكى از نظريه هاى مطرح در باب زبان قرآن، نظريه «عرفى بودن زبان قرآن» است. اين مقاله به روش عقلى ـ تحليلى مى كوشد تا حد ممكن، با توجه به مميزات زبان عرفى، نظريه يادشده را تحليل و ارزيابى كند. حاصل بررسى نشان مى دهد كه از ميان تلقى هاى چهارگانه از عرفى بودن زبان قرآن، سه تلقى مردود و با اوصاف قرآن ناسازگار است كه عبارتند از: 1. عرفى بودن به معناى «همزبانى قرآن با مخاطبان»؛ 2. عرفى بودن به معناى «تنزل بيان وحى در حد درك مردم عصر نزول»؛ 3. عرفى بودن به معناى «سخن گفتن وحى بر اساس انگاره هاى خلاف واقع». اما عرفى دانستن زبان قرآن به مفهوم «سود جستن قرآن از قواعد و خصايص زبان مخاطبان» امرى معقول و قابل دفاع است. قرآن تنها در حوزه بيان احكام عملى، زبانش عرفى است، آن هم با شرط پيراسته بودن از نقايصى همچون مسامحه و سهل انگارى، اختلاف و ناهمخوانى، نازل بودن سطح مفاهيم و مطالب، اما زبان تمام آيات آن عرفى نيست. استفاده از مجاز، كنايه و استعاره در قرآن هم زبان آن را عرفى نمى كند. «به لسان قوم» بودن وحى قرآنى به معناى بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن نيست، بلكه به معناى انعكاس حوادث تاريخى، جغرافيايى و فرهنگى جامعه عصر نزول در قرآن، به شكل گزينشى و بر مدار پالايش و تصحيح است.

تئودور نولدكه آلمانى ازجمله خاورشناسانى است كه درباره اصالت قرآن پژوهش كرده است. اين پژوهش، با روش توصيفى ـ تحليلى و با رويكرد انتقادى، به ارزيابى نظريه وى در مورد اقتباس قرآن پرداخته است. به اعتقاد او، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اغلب آموزه هاى قرآن را از طريق ارتباط با اديان و ساير فرهنگ ها به دست آورده است. نولدكه در نظريه اقتباس قرآن، بيش ترين سهم را به آموزه هاى يهودى و سپس مسيحى و در نهايت، فرهنگ جاهليت مى دهد. وى براى ادعاى اقتباس قرآن از منابع يهودى ـ مسيحى، دو دليل مى آورد: نخست، مشابهت قرآن به كتب يهودى ـ مسيحى و ديگرى، ارتباط پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با پيروان اديان يهودى ـ مسيحى است. نولدكه ميان فرهنگ جاهلى و قرآن شباهت هايى را برشمرده و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را مؤدب به آداب جاهلى معرفى مى كند. ادله وى درباره مسئله اقتباس قرآن مردود مى باشد؛ زيرا اولاً، مشابهت چشمگيرى بين قرآن و كتب يهودى و مسيحى و فرهنگ جاهليت وجود ندارد. ثانيا، ادعاى ارتباط علمى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با پيروان اديان يهودى و مسيحى، و مطابق بودن رفتار آن حضرت با فرهنگ جاهلى، عارى از استناد صحيح تاريخى است.