جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسي و بازخواني رخدادهاي پس از رحلت رسول اکرم(ص) از نگاه اعتقادي و کلامي به روشن شدن بسياري از حقايق امامت و جانشيني پيامبر اكرم(ص) کمک خواهد کرد؛ زيرا به گواه گزارش‌هاي تاريخي، رويدادهاي آن مقطع تاريخ اسلام نقطۀ عطفي در مسير آينده جامعه اسلامي شد و بسياري از حوادث و جريان‌هاي امروز جامعه اسلامي، در آن مقطع تاريخي ريشه دارد. در اين ميان تأمل در سيره و سخنان صديقۀ طاهره به‌لحاظ جايگاه ايشان در نزد پيامبر به روايت فريقين و شخصيت والاي علمي و معنوي ايشان بسيار راه‌گشا خواهد بود. از نگاه صديقۀ طاهره، امامت امري الهي بوده و مانع از شکاف در صفوف امت اسلامي و پراکندگي آنان است. عدالت‌گستري، هدايت انسان‌ها، ضرورت برخورداري از علم لازم، سبب تعين‌يافتن امر امامت در افراد خاصي مي‌شود، که با توجه به سوابق جهادي اميرمؤمنان علي(ع) و جايگاه وي نزد رسول خدا(ص) و برخورداري از ويژگي‌هاي پيش‌گفته، امامت در وي تعين مي‌يابد. همچنين امامت منحصر در عصر امام علي(ع) نبوده و براساس حديث لوح جابر، امامت يازده نفر از فرزندان علي(ع) هم به امر خداوند ثابت مي‌شود. پژوهش حاضر به‌شيوۀ توصيفي ـ تحليلي و با مراجعه به منابع حديثي و تاريخي فريقين و آثار نويسندگان معاصر با هدف تبيين جايگاه و ضرورت امامت و روشن‌سازي حقيقت و مصداق واقعي امامت به اين نتايج دست يافته است.

ارتباط علوم ازجمله ارتباط علم فقه با علم کلام اجتناب‌ناپذيراست. رابطۀ بين علوم در اين تحقيق مشتمل است بر ارتباط علم فقه، ازجمله موضوع غايت و منابع آن با علم کلام؛ که پژوهش در اين عرصه حائز اهميت است. با اين وصف، تبيين رابطۀ علم فقه با علم کلام، جهت معرفت‌افزايي نسبت به جايگاه علم فقه و رفع شبهه احتمالي، لازم و ضروري است. ازاين‌رو اين پرسش مطرح مي‌گردد که پيش‌انگاره‌هاي کلامي علم فقه کدامند؟ فرض بر اين است که مسجّل شدن اصل تکليف و اختيار انسان در عرصه موضوع علم فقه، باور به معاد و ملحقات آن در عرصه غايت علم فقه و خطاناپذيري وحي، عصمت پيامبر(ص) و امامان(ع) در منابع علم فقه، به‌عنوان پيش‌انگاره‌هاي کلامي علم فقه تلقي مي‌شوند. تحقيق پيش رو توانسته با ابزار کتابخانه‌اي و روش برهان سبر و تقسيم، ابتدا برخي پيش‌انگاره‌هاي کلامي در علم فقه را مورد سنجش قرار دهد و آنگاه از ميان آنها پيش‌انگاره‌هايي از عناوين علم فقه، مانند موضوع، غايت و منابع آن علم را به‌عنوان نظريه برگزيند و مورد ارزيابي قرار دهد و به اين نتيجه رضايت داده است که مسائلي همچون تکليف، مکلِف، حسن تکليف و اختيار انسان از پيش‌انگاره‌هاي موضوع؛ معاد و ملحقاتش از پيش‌انگاره‌هاي غايت؛ وحي‌شناسي، راهنماشناسي و مانند آن در منابع علم فقه از پيش‌انگاره‌هاي کلامي علم فقه محسوب مي‌شوند.

مسئلۀ اسلامي‌سازي علوم از مسائل مهمي است که همواره نظريات گوناگوني دربارۀ آن مطرح بوده است. اصلي‌ترين سؤال در اين حوزه اين است که آيا براي اسلامي‌سازي علوم طبيعي و انساني راهي وجود دارد؛ يا چيزي به نام علوم‌ اسلامي امکان تحقق ندارد؟ محمد عماره انديشمند اسلام‌گراي نومعتزلي از کساني است که در اين زمينه به‌تفصيل به بحث و پژوهش پرداخته است و براي اسلامي‌سازي علوم طبيعي و انساني راهکار ارائه کرده است. از منظر عماره راهکار اصلي اسلامي‌سازي علوم، توجه هم‌زمان به کتاب تشريع و کتاب تکوين به‌عنوان دو منبع معرفت است. در اين مقاله با روش گردآوري و تحليل داده‌ها، تلاش شده تبييني از نظريۀ وي ارائه گردد. ابتدا مقصود عماره از معرفت و اسلامي‌سازي آن بيان مي‌شود و سپس راهکار وي براي اسلامي‌سازي در حيطه علوم طبيعي و انساني ارائه شده و در پايان به ادلة او براي تبيين اسلامي‌سازي پرداخته خواهد ‌شد.

اين متن درس اخلاق استاد علامه مصباح يزدي پيرامون اسلام، ايمان، شرح و تفسير تفاوت آن دو است. ازآنجاكه ايمان نقش برجسته در نيل به كمال انسان دارد، قوام واقعي تكامل انسان به ايمان است. درواقع ايمان شرط لازم رسيدن به كمال و سعادت انساني است. هرچند گروهي معتقدند ايمان و اسلام يكي است؛ هر مسلماني، مؤمن نيز هست، اما بايد گفت كه اسلام با صرف گفتن شهادتين تحقق مي‌يابد، ايمان اما چنين نيست. مؤمن كسي است كه به هر آنچه در اسلام تشريع شده است، عمل كند، به‌ويژه اينكه مرتكب گناه كبيره نشود. ايمان از ماده «امن» و «امنيت»، به معناي اعتماد و اطمينان است. ازاين‌رو مي‌توان گفت: اسلام دو گونه است: اسلام ظاهري كه با گفتن شهادتين محقق مي‌شود و اسلام واقعي از آن كسي است كه واقعاً انسان به آنچه خداوند نازل كرده و فرموده اعتقاد داشته، آنها را تصديق نمايد تا زمينه دريافت سعادت ابدي را فراهم سازد.

از بنيادي‌ترين مباحث در علم کلام و فلسفۀ دين، بحث رابطة عقل و دين است که دغدغه بسياري از فيلسوفان و متکلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده‌است. تعاريف بسياري از عقل و دين و نظرات مختلفي دربارۀ رابطة ميان آنها ارائه ‌شده؛ که ازجملۀ نظرات مي‌توان به عقل‌گرايي افراطي، نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي معتدل اشاره کرد. براي حل مسائل پيش‌آمده در بحث رابطة عقل و دين، مکاتب مختلف کلامي پاسخ‌هايي را ارائه داده‌اند. يکي از مکاتب مهم و تأثيرگذار کلامي در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شيخ محمد عبده و محمد عماره از برجسته‌ترين متفکران نومعتزلي اسلام‌گرا هستند که ضمن نقد جريانات افراطي نص‌گرايي و عقل‌گرايي، آرائشان در ميان اسلام‌گرايان اهل‌سنت تأثيرگذار بوده است. اين دو انديشمند در دفاع از عقلانيت اعتدالي و مبارزه با جريانات افراطي همچون عقل‌گرايي افراطي و نص‌گرايي افراطي تلاش بسيار از خود نشان داده و تأليفات زيادي از خود به‌جاي گذاشته‌اند. در اين نوشتار با روش کتابخانه‌اي تلاش مي‌شود تا ضمن معرفي نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي افراطي، اشکالات هريک واکاوي شود؛ اشکالاتي نظير تعبد و تعصب به ظواهر متون و ناديده ‌گرفتن عقل، زياده‌روي در تأويل متون ديني، ترويج تاريخ‌مندي نصوص ديني و طرفداري از سکولاريسم.

مسئلۀ پژوهش، بررسي رابطۀ عفاف و تعيين جايگاه آن در ميان مفاهيم مرتبط است. اين پژوهش کاربردي است و راه را براي تحقيق‌هاي توسعه‌اي به‌قصد برنامه‌ريزي‌هاي تربيتي فراهم مي‌کند. شيوۀ پژوهش توصيفي ـ تحليلي بوده و با تحليل مفهومي و مطالعۀ تطبيقي از ديدگاه لغت، آيات و روايات پيش مي‌رود. اين تحقيق از جهت توجه به موضوع سبک زندگي اهميت دارد. اما آنچه ضرورت اين تحقيق را توجيه‌پذير مي‌کند، نگاه مقايسه‌اي و شبکه‌اي است. از يافته‌هاي مهم پژوهش اين است که: عفاف يعني کنترل نفس از افعال حرام، قبيح و آنچه عرف زشت مي‌شمارد؛ حیا عبارت است از انکسار نفس در مواجهه با قبيح. براي ايجاد فرهنگ عفاف، ابتدا بايد حیا بسترسازي شود. اگر رفتاري از نگاه عرف زشت تلقي نگردد، عفت فرد و جامعه نسبت به آن واکنش نشان نخواهد داد. بدون تحقق فرهنگ عفاف، زمينه‌اي براي تقوا وجود ندارد. مقوله‌هاي حیا، عفاف، تقوا و حجاب همانند يک هرم به‌هم متصل هستند که در برنامه‌ريزي‌هاي تربيتي بايد مورد توجه باشد. عفت نقطۀ ثقل اين فضايل است که آنها را به همديگر مرتبط مي‌سازد.

ارزش اخلاقي به رفتاري تعلق مي‌گيرد که انسان را به سوی کمال نهايي سوق دهد و در سعادت ابدي او تأثير داشته باشد. در اسلام، چنين چيزي متوقف بر ايمان به خدا و روز قيامت است. آنچه به‌طور قطع از آيات و روايات استفاده مي‌شود، این است که اگر کاري بدون ايمان انجام شود، در آخرت ثمري نخواهد داشت: «وَقَدِمْنَا إِلَي مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنثوراً» (فرقان: 23). بنابراين انسان قبل از کسب ارزش‌هاي اخلاقي لازم است به کسب ايمان بپردازد. اما آيا ايمان نيز از ارزش‌هاي اخلاقي به‌شمار مي‌آيد؟ زيرا اين سؤال مطرح است كه چگونه ارزش اخلاقي بر كسي که هنوز ايمان نياورده، صادق است؟ چون نمي‌توان کسب ايمان را مبتني بر ايمان دانست. از سوي ديگر، ارزش اخلاقي، فعل اختياري انسان است. بنابراين اگر ايمان براي کسي به ‌عنوان يک فعل اختياري مطرح نباشد، او کاري انجام نداده است تا ارزش اخلاقي داشته باشد.

خانواده مهم‌ترين و تأثير‌گذارترين نهاد اجتماعي است که در تربيت انسان‌هاي متعالي و پي‌ريزي جامعۀ سالم نقش اساسي دارد. اديان الهي و صاحب‌نظران براي صيانت از اين بناي ارزشمند اجتماعي و تحکيم آن، راه‌کارهايي را با رويکردهاي گوناگون جامعه‌شناختي، روان‌شناختي و ديني ارائه کرده‌اند. اين پژوهش مسئلۀ مذکور را از منظر اسلام و با رويکرد اخلاقي مورد بررسي قرار داده و رابطۀ ارزش‌هاي اخلاقي با تحکيم خانواده را با روش توصيفي ـ تحليلي کاوش کرده است. يافته‌هاي پژوهش حاکي است؛ رعايت ارزش‌هاي اخلاقي، از مهم‌ترين عوامل تحکيم خانواده است. هرچه ارزش‌هاي اخلاقي بيشتر در خانواده رعايت شود پايه‌هاي آن مستحکم‌تر خواهد شد. در اين تحقيق ارزش‌هاي تأثيرگذار در تحکيم خانواده، به دو بخش ارزش‌هاي کلامي و غيرکلامي تقسيم شده است. در بخش نخست، فضايلي همانند راست‌گويي، پرهيز از دروغ، سپاس‌گزاري و قدرداني، عذرخواهي و عذرپذيري، نيکو سخن گفتن و پرهيز از توهين، ابراز محبت، به‌کارگيري اسامي و القاب نيکو، پرهيز از تحقير و تمسخر؛ و در بخش دوم، تکريم، صبر، حياء و عفت، عفو و گذشت، پرهيز از تجمل‌گرايي و کنترل خشم مورد بحث قرار گرفته‌اند و نقش آنها در تحکيم خانواده تبيين شده است.

دنياي اجتماعي عرصه رويارويي اعضا در چرخه‌هاي مختلف ارتباطي و تعاملي است. ارتباطات اجتماعي به‌مثابه يک نظام کنش، از عناصر متعددي ترکيب و تألیف يافته است. کنش‌گر (دست‌کم دو نفر)، موقعيت (مکاني ـ زماني)،‌ انگيزه، هدف، اراده، کنش، هنجار، تأثیر، بازخورد؛ از مهم‌ترين اين عناصر شمرده مي‌شوند. برجسته‌ترين عنصري که حضور ايجابي آن در همة چرخه‌هاي ارتباطي، انتظار مي‌رود، رعايت معيارهاي ارزشي و قواعد اخلاقي پذيرفته شده است. در هر جامعه معمولاً متناسب با گفتمان فرهنگي غالب، اقتضائات ساختاري، موقعيت‌ها و شرايط محيطي، دواعي و اهداف کنش‌گران؛ طيف وسيعي از بايدها و نبايدهاي ارزشي و قواعد اخلاقي مورد وفاق جهت سامان‌دهي به کنش‌هاي انساني در ساحت‌هاي مختلف زيستي تمهيد و تجويز شده است. در جامعه اسلامي، دين به‌مثابه يک فرانهاد اجتماعي، نقش محوري در توليد، تأييد، تجويز، ترغيب به رعايت ارزش‌هاي اخلاقي، اعم از الزامي و ترجيحي به‌عنوان يکي از مؤلفه‌هاي بنيادين «سبک زندگي» مؤمنانه دارد. اين نوشتار درصدد است تا با روش تحليل محتواي کيفي، بخشي از معارف اخلاقي اسلام را در حوزة روابط اجتماعي از کتاب شريف صحيفة سجاديه استخراج و در حد امکان توضيح و تفسير کند.