جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث جبر و اختیار از مباحث بسیاردقیقی است که از دیرباز ذهن انسان ها و به ویژه خِردورزان را به خود مشغول ساخته است . این مبحث در میان گروه های مسلمانان نیز دارایجایگاه پراهمّیتی است . هر یک از این گروه ها برای اثبات عقیده ی خود به آیاتی از قرآن کریم تمسُّک جسته اند و ظاهر آن را موید نظریه ی خویش گرفته اند . در این میان اهل بیت (علیهم السلام) از افراط و تفریط مصوّن مانده ، و بر نظریه ی " امرٌبینُ الأمرین" پای فشرده اند . امام هادی (علیه السلام ) دررساله ی "جبر و تفویض "سعی بر حل این معمّا دارند و این مبحثرا ، که از پیچیده ترین مسائل کلامی است ، با بیانی بسیار روشن و شیوا مطرح و نقد کرده و نظر شیعه «الأمرُ بینَ الأمرین» را به اثبات رسانیده است . امام هادی (علیه السلام ) در نفی جبر 10 آیه ذکر می کنند ، که این آیات فساد و بطلان جبر را به روشنی تبیین می کند، و بر مسئولیت داشتن انسان در برابر اعمالش تأکید دارد . ایشان در نفی تفویض نیز ، به 6آیه استناد می دهند که این آیات مسأله اختیار انسان را در محدوده ی سلطنت الهی به اثبات می رساند وافعال انسان را با اراده ی الهی پیوند می زند . امام (علیه السلام ) در اثبات امرٌ بینَ الأمرین ، 37 آیه ، در توضیح ، تأیید و اثبات آن ، ذکر می کنند که از این میان، 2 آیه صریحا ً در جهت اثبات آن و سایر آیات ، به طور غیر مستقیم به توضیح این مسئله می پردازند ، و نیز در پاسخ به شبه? عدم علم خداوند به آینده ی بشر ، 7 آیه ذکر می کنند . همچنین امام ( علیه السلام ) با نقل روایت امام صادق (علیه السلام ) چگونگی اثبات امرٌ بینَ الأمرین را شرح می دهند . اما ، طرفداران جبرو تفویض ، در صدد تأویل و توجیه آیات قرآن برآمدند . طرفداران جبر " اشاعره " آیات مشعر بر اختیار و آزادى و مسئولیت‏ بشر را ، به بهانه ی علم و اراده و قضاء و قدر الهی تأویل کرده و عملاًمنکر اختیار انسان شده اند و طرفداران تفویضِ انسان به خویشتن " معتزله " آیات مشعر بر تقدیرکلّى الهى را ، به دلیل مختار بودن انسان توجیه کرده اند .امام (علیه السلام)در این رساله ،تبیین می کنند که هیچ گونه ملازمه‏اى بین عمومیت تقدیر و مجبور بودن انسان و همچنین بین اختیار او و نفى تقدیر ، وجود ندارد ، در نتیجه ، این تناقض و تعارض خود به خود حل مى‏شود و نیازى به تأویل و توجیهآیات و روایات نیست و دلایل بطلان عقاید اشاعره و معتزله روشن می گردد .کلید واژه : جبر ، تفویض ، امرٌ بینَ الأمرین ، عدل الهی ، مشیّت و اراده الهی

عقیده‌ی شیعه در مورد حجج الهی بر این است که خداوند هیچ‌گاه زمین را از عالم معصوم که برگزیده و نماینده‌ی اوست و به وسیله‌ی او حجت را بر بندگان تمام می‌کند، خالی نمی‌گذارد. این عالمان معصوم، از یک جهت باعث هدایت نیک‌بختان (سُعَدا) و اتمام حجت خدا بر اشقیا می‌شوند و از جهتی دیگر امان اهل زمین از عذاب و قهر الهی و باعث بقای نسل بشرند.تداوم سلسله‌ی حجت‌های الهی در زمین با وصایت هر حجت به حجت پس از خود، تامین‌ می‌گردد‌. از این قاعده‌ی مهم با عنوان اتصال الوصیه یاد می‌شود و آیات متعدد قرآن و روایات فراوان اهل بیت که از مرز تواتر معنوی می‌گذرد، پشتوانه‌ی آن است.با این حال پیروان عموم مکاتب فکری و دینی، گمان دارند که زمین در برهه‌هایی از زمان، خالی از حجت حی بوده و هست. بی توجهی به این اصل قرآنی و روایی باعث گشته که دیدگاه‌هایی نادرست درباره‌ی تداوم وصایت پیامبر اسلام نیز پدید آید و مسلما در فهم عمومی از حضور همیشگی امام معصوم در زمین اختلال ایجاد شود. این در حالی است که مطابق قرآن و روایات متواتر، زمین هیچ‌گاه از حجت خالی نبوده‌است و نخواهد شد. در این پژوهش سعی شده تا دیدگاه قرآن و روایات رسیده از پیامبر و امامان شیعه در باب ضرورت وجود حجت الهی در هر زمان، بررسی گردد و در نهایت نشان داده شده که این اصل اعتقادی در حداقل بیست آیه‌ی قرآن ریشه دارد و روایات فراوانی نشان دهنده‌ی تواتر معنوی آن هستند. همچنین نصوص و شواهدی از متون اهل کتاب و اهل سنت جمع‌آوری شده که موید و هم‌راستای با عقیده‌ی شیعه در این باب هستند. در پایان عدم تعارض اصل استمرار حجت‌های الهی با دوران‌های فترت نیز نمایانده شده‌است.

تسلیم یکی از مفاهیم اساسی در اسلام است که از نظر قرآن و روایات مفهوم آن, انقیادِ محض در پیشگاه خداوند متعال و انقطاع کامل از غیر خدا و چیزی را جز یاد و مهر او در دل قرار ندادن می‌باشد؛ این پژوهش با هدف مشخص کردن این مسئله که ضرورت تسلیم چیست و شاخصه‌ها و آثار آن کدام است, انجام شده است. روش پژوهش حاضر یک بررسی توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد. یافته‌های اصلی این پژوهش در حوز? ضرورت از سه مبنای اصلی که شامل: خداشناسی, انسان شناسی و جهان شناختی است تشکیل شده است و مجموع? آنها نشان دهند? این است که چون انسان موجودی جاهل و نیازمند و در عین حال هدفمند بوده و به دنبال تکامل می‌باشد و از طرف دیگر در جهانی زندگی می‌کند که قوانینی ثابت و تخلف ناپذیر داشته و در عین حال خدایی دارد که مالک و مدبّر و هادی و ربّ و عالم و قادر است, پس به مصلحت انسان است که در هم? امور تسلیمِ محض خداوند باشد تا به سعادت دنیا و آخرت برسد, و در غیر این صورت آسیب دیده و به نتیجه نخواهد رسید. یافت? دیگر تسلیم, دربار? شاخصه‌های آن می‌باشد که خصیصه‌ها و نشانه‌های انسان تسلیم را بیان می‌کند که مشتمل بر راضی بودن به تقدیر الهی, پذیرفتن حق, صدق و اخلاص, مقدّم داشتن اراد? خدا بر اراد? خود, تنها به خدا اتکا داشتن, رضایت از داوری خدا و رسول اکرم (|) , خود را مالک چیزی ندانستن, تواضع و فروتنی است که هم? آنها در عنوانِ موحد تام بودن, جمع است. و یافت? آخر, دربار? آثار تسلیم در زندگی است که عبارت است از: هدایت, رستگاری و سعادت, سلامت نفس, آسایش و آرامش, خشنودی و سرور, حفاظت و امنیّت و برآورده شدن حوائج؛ و از جمله نتایجی که از این پژوهش بدست می‌آید این است که با شناساندن ضرورت تسلیم و آثارش به مردم جامعه, می‌توان میزان انقیاد آنها را در برابر اوامر الهی افزود و با تبیین درست این مبانی و تفهیم آن به مردم, سطح دین‌داری و شادکامی جامعه را ارتقا داد, همچنین در سیستم‌های آموزشی یا روانشناسی و جامعه شناسی با کمک شاخصه‌های تسلیم, می‌توان نقاط ضعف و قوت مردم را شناسایی نمود, تا به این وسیله جامعه را هر چه بیشتر به سمت سلامت و دین‌مداری و نشاط سوق دهیم و از کسالت و رخوت عمومی باز داریم.

وحدت میان امت قرآن؛ بلکه میان مسلمانان با اهل کتاب در قبال مشرکان، از مهم‌ترین مسائل مورد توجه اسلام؛ بلکه سایر ادیان می‌باشد. این مسئله نه تنها در زمان پیامبر(ص) و ائمه(ع)، مورد تأکید بوده؛ بلکه با توجه به اوضاع کنونی جهان اسلام، از ضروری‌ترین مباحث پیش رو بوده است. اگر چه عواملی مانند توحید، اسلام، قرآن، پیامبر(ص) و... از محورهای وحدت هستند؛ اما در طول تاریخ عوامل بسیاری که به نظر می‌رسد مهم‌ترین آنها در عصر حاضر، لعن و برائت مسلمانان نسبت به یکدیگر باشد، از این امر ممانعت کرده است. برائت، از زمان ادیان پیشین آغاز شده است و طبق بیان قرآن کریم، به منظور نهی از تولی و سلطه کفار بواسطه شرک آنها، باید از مشرکان، رفتار و معبودان آنان، بیزاری بجوییم. در روایات ائمه(ع) نیز بر برائت شیعیان از دشمنان، سفارش شده؛ حتی در چند روایت محدوده برائت علنی از خلفا بیان شده که به دلیل ضعف سند، توجه به سیره اهل بیت و اصل تقیه قابل نقد و رد است. اما این به معنای پرهیز شیعیان از تبری نمی‌باشد؛ بلکه در جمع میان روایات تبری و پرهیز از برائت تصریحی و جواز این عمل باید گفت: مراد از تبری، انزجار قلبی است، نه تبری در گفتار و عمل به شکل علنی، همچنین برائت باید با پرهیز از تهمت و افترا و توهین و دشنام همراه باشد که نه منجر به تفرقه و دوری از وحدت شود و نه جان شیعیان را به خطر بیاندازد. عامل دیگر ایجاد تفرقه، لعن است که طبق قرآن مختص اسلام نبوده و در زمان انبیاء پیشین هم وجود داشته و در اسلام اولین بار توسط شخص پیامبر(ص) و سپس توسط صحابه بیان شده است. این امر با وجود دلایلی مانند کفر، تهمت، نفاق، شرک، ظلم و... مجاز شده است. در عین حال برخی از علما و فقهای شیعه با استناد به برخی از آیات قرآن و روایات، لعن بر مخالفان مذهب و بالطبع آن لعن علنی و تصریحی خلفا را جایز شمرده‌اند. این دیدگاه با قرآن، با سیره ائمه(ع) بویژه حضرت امیرالمومنین علی(ع)، نحوه تعامل علمای اهل سنت با ائمه(ع)، روایاتی که به تقیه و رازداری دعوت می‌کند و مهم تر از همه با یکی از والاتریناهداف ائمه(ع) که حفظ وحدت اسلامی بوده، تعارض دارد. حتی در صورت وجود چنین روایاتی که با هیچ یک از موارد فوق در تعارض نباشد، باید گفت: آغازگر لعن شیعه نبوده و آنها تنها در مقام تقابل این عمل را انجام داده‌اند؛ زیرا به گواه تاریخ معاویه شروع این عمل را رقم زده است. حتی در صورت شروع این عمل از جانب شیعه، از ناحیه شیعیان راستین نبوده است.

قرآن کریم مهمترین منبع استنباط احکام شرعی به شمار می رود که بر اساس آیات و روایات متعدد جامع همه احکام شرعی است که بشر به آن نیاز دارد ؛ ولکن تاکنون مفسران آیات الاحکام و فقیهان تنها از بخش محدودی از آیات و احکام فقهی وشرعی این کتاب الهی استفاده کرده اند ، و این در حالی است که دائره آیات و مباحث فقهی قرآن بسیار فراتر از آن چیزی است که تاکنون در این منابع مطرح شده است و یکی از راههای عمده ای که می توان از مباحث و احکام فقهی قرآن بیشتر استفاده کرد این است که مبانی و روشهای توسعه استنباط احکام از قرآن بررسی و منقح گردد. اهم این مبانی و روشها عبارت است از : 1ـ تشریعی بودن قرآن و گستره تشریعات آن، به این معنا که قرآن کریم کتاب تشریع است و گستره تشریعات آن نیز فراتر از آیات و موضوعاتی است که تا کنون در منابع فقهی آمده است . 2ـ وحدت شرایع الهی در اصول و فروع ، بر اساس این مبنا، فقیهان می توانند احکام متعددی را از آیات مربوط به شرایع گذشته که در قرآن آمده استنباط نمایند. 3ـ چند معنایی آیات قرآن، بر اساس این مبنا ، از هر یک از واژه گان و جملات قرآن معانی و احکام متعددیبرداشت می شود . 4ـ استقلال فرازهای تقطیع شده قرآن ، بر اساس این مبنا، فقیه می تواند از بسیاریفرازهای تقطیع شده، احکامی را بدون توجه به جملات یا آیات قبل و بعد آنها استنباط نماید. 5ـ استنباط احکام با استفاده از سنت و روایات تفسیری ، با استفاده از این روش ، فقیه می تواند ، احکامی را از قرآن استنباط نماید که بدون استفاده ازروایات ، این امر امکان پذیر نیست .نتیجه‌ای که از مجموع این مبانی و روشها به دست می آید این است که آیات و موضوعات فقهی قرآن محدود به آیات و موضوعات فقهی مطرح شده در کتب آیات الاحکام و فقه نیست ؛ بلکه در قرآن ، آیات و موضوعات فقهی دیگری نیز آمده است که با وارد کردن این آیات و موضوعات در منابع فقهی شیعه و اهل سنت ، می توان دائر? احکام استنباط شده از قرآن کریم را توسعه داد ، از این رو محدود کردن آیات فقهی قرآن به پانصد یا هزار و یا حتی دو هزار آیه وجه صحیحی ندارد ؛ افزون بر این، فقیه می‌تواند با استفاده از برخی مبانی و روشهای مورد بحث، همچون چند معنایی آیات قرآن و نیز استقلال فرازهای تقطیع شده، احکام بیشتری را از این کتاب الهی استنباط نماید و از این طریق دامنه احکام قابل استنباط از قرآن را نیز توسعه دهد .

در این تحقیق سعی برآن بوده که آن زوایای انسان شناسی قرآن که اصلا مورد توجه واقع نشده و یا کمتر مورد توجه واقع شده ، مورد بررسی قرار گیرد. در فصل اول از این تحقیق ابتدا به بررسی تعدد اسما انسان در قرآن کریم پرداخته شده و چنین نتیجه گرفته شده که این اسما با یکدیگر مترادف نمی باشند و هر یک حامل معنای مخصوص به خود است به گونه ای که واژه بنی آدم همواره با نوعی تکریم و کرامت همراه بوده ، برخلاف واژه انسان که همواره با نوعی مذمت و نکوهش همراه است و در جایی این واژه به کار می رود که سخن از نقاط ضعف طبیعت اولیه انسان و یا طبیعت ثانویه انسان فاقد ایمان و تقوا در میان باشد. سپس به دوگانگی اوصاف انسان در قرآن پرداخته شده و مباحثی از قبیل : سر دوگانگی اوصاف انسان در قرآن ، تبیین نقاط ضعف طبیعت اولیه انسان ، بیان گرایش های موجود در طبیعت اولیه انسان ، حکمت وجود چنین گرایشهایی در طبیعت اولیه انسان ، علت کثرت اوصاف منفی انسان نسبت به اوصاف مثبت او در قرآن کریم و ... پرداخته شده و سعی شده به گونه ای مستدل به شبهات و پرسشهای موجود در این زمینه پاسخ گفته شود. و در پایان نمایه دقیقی از آیات اسما و اوصاف انسان در قرآن ارائه شده است . در فصل دوم و سوم نیز سعی سعی شده ، تمامی اوصاف مثبت و منفی انسان از زوایای مختلف بحث و بررسی قرار گیرد.

چکیدهبحث و سخن از عمل «سهل ممتنع» است. سهل است از آن روی که چنان پنداشته می‌شود روشن است و بحث و فحص زاید خواهد بود. ممتنع است از آن جهت که منابع دینی ارج و منزلت والایی را بدان داده و با تأمّل‌های فراوان می‌توان یافت که گستره‌اش تمام زوایای حیات انسانی اسلامی را درنوردیده است. دین به روشنی عمل را مهم‌ترین آموزه تلقی می‌کند و فردای انسان را در گرو آن رقم می‌زند اما واقع جامعه اسلامی و دینی چنان نیست؛ زیرا مسلمانان غالباً از یک سو با نگاه دینی و واجب عملی بدان ننگریسته‌اند و از سوی دیگر دامنه‌ی آن را محدود دانسته‌اند و بالاخره سهل-انگاری و آرمان جویی و جایگزین‌گرایی این آموزه‌ی والا را در زندگی انسانی اسلامی به شدّت ناکارآمد کرده است. بر این اساس، این پژوهش از یک سو بر آن است که به جایگاه عمل در پیوند با ایمان پاسخ گوید و آن‌گاه پایگاه آن را در گستره زندگی انسان نشان دهد و سرانجام ویژگی‌ها و چگونگی آن را برنماید و ناکارآمدی آن دیدگاه و عواملش و مهم‌ترین آسیب‌های عمل را تبیین کند. در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از قرآن و نظر پیشوایان دینی صورت گرفت، مشخص شد که ایمان حقیقی عبارت است از شناختی با دل، پذیرشی با زبان و کرداری با اندام‌ها یعنی ایمان هم بُعد معرفتی، قلبی و درونی دارد و هم بُعد عملی و عینی. عمل در پیوند با ایمان در زندگی انسان از اهمیّت والایی برخوردار است و در گستره‌ی زندگی او که در دنیا، برزخ و قیامت امتداد می-یابد نقش تعیین کننده دارد. ایمان و عمل هر دو اصالت دارند و هر یک مُقوِّم، مُصَحِّح و مُوَکِّد دیگری است. اقسام عمل آثار گوناگونی به دنبال دارد و سرنوشت فردی و اجتماعی انسان و جامعه با آن رقم می‌خورد و سرانجام جزا عین عمل است که تجسّم می‌یابد و به انسان ارائه می‌گردد و بدین‌سان سعادت و شقاوت اخروی هم براساس آن معیّن می‌شود. عمل در پیوند با ایمان با ویژگی‌هایی مانند شایستگی(صالح بودن)، علم، رعایت ظرف وقوع، اتقان، تقوا، دوام، بصیرت و تدبیر مورد توجه اسلام است و چنین عملی در معرض آسیب‌هایی چون کفر، نفاق، شرک، عُجب، ریا، تنبلی و سستی و کوتاهی، منّت و اذیّت، تزیین و حبط قرار دارد.

آیا قرآن کریم احکام الهی را به روش خاصی بیان فرموده و اگر چنین است این روش ها کدامند ؟ فرضیه پژوهش آن است که قرآن کریم فقط به تبیین مسائل اکتفا ننموده بلکه به منظور رسیدن به هدف والای خود که همان هدایت بشر است در بیان مطالب ، روش های خاصی به کار برده است. مجموعه حاضراز دو بخش کلیات و روش ها تشکیل گردیده است . بخش اول در سهفصل جهتورود به مبحث اصلی طراحی شده :فصل اول به سه ویژگی جامعیت ، جاودانگی و جهان شمولی قرآن کریم تحت عنوان قلمرو دین پرداخته است. فصل دوم سه ویژگی دیگر یعنی چند لایه ای ، چند بعدی و چند وجهی بودن قرآن را با عنوان زبان قرآن مطرح نموده . فصل سوم مباحثی درباره احکام درقرآن ، از قبیل انواع ، تعداد و زمان نزول این آیات مورد بررسی قرار گرفته است . بخش دوم به .....

«مبهمات» اصطلاحی علوم قرآنی است که عالمان علوم قرآن در ضمن آثار خود بدان پرداخته اند و پیش از این ، عنوان اعلام، اماکن و زمان‌ها،‌ حیوانات، فرشتگان، جنیان، ‌ستارگان و اعداد مبهم را بیان کرده‌اند نه مفاهیم را. روشن است که ابهام ‌زدایی از آنچه مبهم نامیده می‌شود پیش از هر چیز مستند به نقل ها و گزارش ها خواهد بود که پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ مبهمات با تکیه به مستندات و نقل‌های اهل سنت شکل گرفته است این پژوهش برای ستردن خلأ، اثری مکتوب در این زمینه است که با هدف تبیین و تفسیر مبهمات بر پایه روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) سامان یافته است.«تفسیر مبهمات القرآن» بلنسی که گسترده‌ترین کتاب در این موضوع است مبنا قرار گرفته و هر آنچه او «مبهم» تلقی کرده است با روایات و نقل‌های منابع شیعی سنجیده شد، مواردی پذیرفته شده و مواردی دیگر نقد شده و بخش‌هایی از آنچه در آن کتاب آمده است از نقد رد شده است.این پژوهش نشان داده است که تفسیر مبهمات در مکتب خلفاء غالباً در جهت فضیلت‌سازی و منقبت‌سوزی به خامه آمده است و اما آنچه در نکتب اهل بیت (علیهم السلام) شکل گرفته است واقع‌نمایی دقیق و استوار و سامان‌یافته است.

میزان موفقیت پیامبران الهی در جذب مردم و پذیرش دعوت ایشان متفاوت است . نوح (ع) پس از نهصد و پنجاه سال تبلیغ فقط موفق می شود هشتاد نفر را جذب نماید ، در حالیکه پیامبر گرامی اسلام پس از مدت زمان کوتاهی شریعتش قسمت اعظم دنیای زمان خود را فرا می گیرد .علت تفاوت موفقیت پیامبران الهی چیست ؟ عوامل مختلفی در آن دخیل می باشد . از جمله شخصیت پیامبران و شخصیت دهی ایشان ، مخاطبین پیامبران ، شرایط اجتماعی اعتقادی عصر هر پیامبر و گستردگی مکانی و زمانی دعوت باعث تفاوت موفقیت پیامبران است .یکی از عوامل دخیل در میزان موفقیت پیامبران الهی ، نحوه گفتگوی ایشان با مردم می باشد . در این رساله به این موضوع پرداخته می شود که شیوه سخن گفتن پیامبران و رفتار و عملکرد ایشان با موفقیتشان در امر دعوت به شدت در ارتباط است . بنحویکه اگر پیامبران با مردم با محبت و مهربانی و از روی رحمت و دلسوزی سخن بگویند ، موفقیت ایشان بیشتر است . بالعکس اگر از تهدید ، نصیحت زیاد و امر ونهی های خشک در قالب نصیحت استفاده کنند و یا با نفرین ، رفتار غضب آلود ، مقابله به مثل ، عدم تکریم مخاطبین ، عدم احترام به اعتقاداتشان و استهزاء ایشان با آنها برخورد کنند ، تأثیر منفی در دعوتشان دارد.در مقابل برخورد محترمانه ، احترام به مخاطبین و اعتقاداتشان ، استفاده از موعظه بجای نصیحت و تعامل همراه با رحمت ، تأثیر مثبت در دعوت دارد .