جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع کلام خدا با بشر از جنبه های گوناگون قابل بررسی است. از جمله جهات واکاوی در این موضوع جنبه معناشناسانه آن در قرآن است. این مسأله که چگونه می توان زبان و مفاهیم به کار رفته در قرآن در باره کلام خدا با بشر را آن گونه دریافت کرد که از یک سو معانی حقیقی و غیر انتزاعی بوده و از سوی دیگر مبتنی بر خود آیات قرآن باشد و وام دار نظریات بیرون از قرآن نباشد از مقاصد مهمی است که معناشناسی شناختی کلام خدا در قرآن به آن پرداخته است. این پژوهش با استفاده از روش معناشناسی شناختی، ضمن معرفی بخش هایی از اصول و قواعد این روش ، مضامین کلی آیات قرآن در موضوع کلام خدابا انسان را تحلیل نموده است. غور در سه واژه قول، وحی و کلام در دو سطح واژگان و ساختاربه نمابرداری از کلام خدا در قرآن می انجامد. نمابرداری واژگانی دربررسی استعاره مفهومی کلام خدا سامان می یابد و سپس با شناختی که از ابعاد مختلف استعاره مفهومی به دست می آید به مفهوم سازی قرآن در بعد هستی شناختی کلام خدا یعنی حوزه معنایی،میدان های معنایی، مقوله بندی و شبکه معناییرهنمون می شویم. «کلام» اساسی ترین مفهوم در بعد ارتباط وحیانی خدا با انسان است. اگر ارتباط خدا با انسان را به عنوان مقوله ای مستقل در نظر گیریم، ارتباط کلامی پیش نمونه آن خواهد بود. بسامد معنایی کلام در حد بالا، ارائه تصویر واضح و روشن و مهم تر از همه برخورداری از ویژگی های ارتباط کلامی، نشان از نمونه اولیه و اعلای کلام در ارتباط وحیانی خدا با انسان دارد. کلام مقوله ای انتزاعی و حاصل فعالیت ذهنی نیست که آن را در پیچ و تاب های مفهومی و عقلانی جست و جو کنیم آن گونه که برخی از فلاسفه پنداشته اند و لذا در تطبیق آن با آیات قرآن توفیقی نیافته اند. و نیز پنداری شاعرانه نیست که هویت آن را در تجربه شخصی افراد خاصی از انسان ها بازسازی کنیم. کلام خدا با فرستاده های خود حقیقتی است که در فرایند ارتباطی کلامی و گفتاری تحقق می یابد. خدا در ارتباط کلامی با پیامبران فعل گفتاری انجام داده است و در این ارتباط گفتاری آنها را به اتخاذ واکنشی خاص واداشته است. قرآن تجلی بخش ارتباط کلامی و ایحائی خدا با پیامبر اسلام است که به فراخور شرایط و اتفاقاتی که در طول رسالت پیامبر رخ نموده است بر ایشان نازل شده است. قرآن کتابی از قبل نوشته شده نبود که در قالب لفظ یا کتابت برپیامبر نازل شده باشد، بلکه هر آیه آن در رابطه بین خدا به عنوان گوینده به پیامبر که مخاطب او است ایحاء شده است. نقش وحی و ارتباط کلامی خدا با بشر تنها به بعد هستی شناختی وحی خلاصهنمی شود بلکه ارتباط کلامی خدا با انسان از بعد معرفت شناختی نیز حائز اهمیت است. در ارتباط کلامی، طرفین حضوری زنده و شفاهی دارند و این ارتباط را، که همواره تحت تأثیر عوامل بیرونی است، پویا و بانشاط برقرار نگه می دارند. نقش اصلی حفظ این ارتباط با خدا است و این خود نشان از حضور خدا در ساحت حیات انسان در این دنیا دارد. انتخاب افرادی از بین انسان ها و مخاطب قرار دادن و گفت و گو با آنها، گذشته از این که نشان از عنایت بسیار ویژه خدا به آدمی می کند، بیان کننده آن است که در روند زندگی روزمره که در بستر زمان و در حرکتی لاینقطع در جریان است و هر آن حامل حادثه ای خاص برای انسان است، خدا با راهنمایی ها و رهنمودهای خود مسیر حرکت او را به سوی کمال روشن و هموار می سازد. این همه در جایی سامان می یابد که رابطه خدا با انسان را در فرایندی زنده و پویا، یعنی رابطه کلامی، جست و جو نماییم. کلیدواژه هاکلام خدا، معناشناسی شناختی، افعال گفت

معناشناسی بخشی از دانش زبان شناسی یا شاخه‌ای مستقل از آن است که از رهگذر آن می‌توان به تحلیل معنای واژه‌ها و جمله‌های یک متن پرداخت و جایگاه دقیق کلمه‌ها و ترکیب‌های آن را با توجه به نظام معنایی که در آن قرار دارد، به دست آورد. این نوشتار به معناشناسی واژه توبه در قرآن کریم می‌پردازد.توبه در لغت به معنای بازگشتن است و از جمله الفاظ مشترک بین انسان و خداوند است.آن هنگام که در قرآن برای انسان بکار می رود به معنای بازگشتن به سوی خدا از گناه و معصیت و وقتی برای خداوند بکار می رود، به معنای بازگشتن به سوی عبد از روی رحمت و بخشایش است، جهت اعطای توفیق توبه یا پذیرش توبه عبد می باشد.گاه در قرآن کلماتی بکار می رود که در ظاهر، اتحاد معنایی با توبه دارند و می تواند به عنوان جانشین توبه مطرح گردند، مانند استغفار، انابه و ندامت. اما با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی آنان می توان متوجه افتراق و تعدد معنایی آنها گردید.برخی از واژگان با واژه توبه بر محور جانشینی پیوندی ندارند، اما کاربردشان همواره با توبه بوده است و علاوه بر هم نشینی در ساختار وحیانی آیات، از باهم آیی و هم نشینی با آن بهره مند هستند. برخی از این واژگان به لحاظ مفهومی، نقش مقدمی برای توبه دارند و در تحقق هدف آن کارسازند برخی نیز با هم نشینی با واژه توبه به توصیف آن می پردازند و در شناخت ماهیت توبه یا ویژگی های آن نقش اساسی ایفا می کنند و هر یک بُعدی از ابعاد توبه را روشن می کنند. کلماتی چون ذنب، عفو، عقوبت.این نوشتار به توضیحی تفصیلی پیرامون معناشناسی توبه با کمک نظریه لغویان و مفسران و محققین این فن می پردازد.

چکیده یوسف دره حداد کشیش مسیحی لبنانی است و در سلسله نظریات خود ابتدا معتقد است که نسخ در ادیان و معارف آنها وجود ندارد زیرا هدف همه آنها هدایت بشر است و اختلافی بین معارف قرآن و انجیل نمی باشد. سپس بیان می دارد که اسلام دین جدیدی نیست، قرآن نیز از انجیل و تورات اقتباس گردیده است و در واقع ترجمه عربی آنها و فاقد ریشه وحیانی بوده ،در مرحله بعد ضمن اذعان به تحریف تورات و انجیل ،قرآن را قرائت نصرانی انجیل می داندکه رسالتش دعوت به مسیحیت می‌باشد. وی برای اثبات ادعاهای خود همواره به قرآن استناد می‌نماید.در مقابل حضرت آیت الله جوادی آملی؛ حکیم و مفسر بزرگ شیعه معتقد است هر چند هدف همه ادیان یکسان است ولیکن ادیان همواره باید در حال تکامل باشند و نسخ در ادیان اتفاق افتاده است ، از طرفی نصرانیت نیز همچون یهودیت و مسیحیت دچار تحریف گردیده و منسوخ گشته‌اند ،پس نمی توانند مصدر و منبعی برای قرآن باشند و قرآن مصدری وحیانی دارد و آخرین و جامع‌ترین کتاب آسمانی است ،دارای دعوتی جدید و مستقل بوده و دچار تحریف نگردیده است.

مفسران نزولی تفاسیرشان را با الهام از مصحف امام علی و تکیه بر سیاق و نظم آیات و توّجه به مقتضیّات زمان نزول، از منظری تاریخی و بر اساس ترتیب نزول نگاشته اند. آنها بهترین روش تفسیری را روشی می دانند که در بستر عصر نزول قرآن و بر اساس ترتیب نزول آن باشد وبر این باورند که این سبک از تفسیر نقش بی بدیلی در کشف نکات روانی، تربیتی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی آیات قرآن دارد. این مفسّران معتقدند که بدون اتّخاذ این روش، فهم درست مفاهیم قرانی و دستیابی به اصول تربیتی و هدایتی قرآن، امکان پذیر نیست و یا دست کم بسیار دشوار است. تحلیل و بررسی مبانی و روش و دستاوردهای تفسیری این سه مفسّر از مهم ترین اهداف این رساله است. این نوشتار از نوع پژوهش های بنیادی است و نگارنده به روش تحلیل محتوا و توصیف و تحلیل منابع کتابخانه ای، به بررسی فرضیات خود پرداخته است. مهم ترین مبانی تفسیری این مفسران را می توان تحت عناوین: اعتقاد به خاستگاه وحیانی قران، عدم تحریف قرآن، تکیه ویژه بر قرآن، اعتقاد به نزول تدریجی، توقیفى بودن ترتیب نزول سور، توّجه به هدفمندی سوره های قرآن کریم، امکان ورود آیه های لاحق در سوره های سابق، توّجه ویژه به تناسب آیات و سوره ها، قرآن، نمایانگر زنجیره ای تام از سیره نبوی، ورود حداقلی به بحث های کلامی، اعتقاد به رسالت تربیتی و تحوّل آفرینی قرآن و اهتمام ویژه در تاریخ گذاری قران، بیان و تحلیل کرد. منظور از روش این سه مفسر در تفسیر قران، چگونگی بهره مندی آنها از منابع تفسیری است؛ مهم ترین منابع تفسیری آنها عبارت از قرآن، روایات، عقل و اجتهاد است. لذا روش عمده در این تفاسیر جمع بین عقل و نقل است. بعد از نقد وبررسی مبانی و روش تفسیری این سه مفسر مشخص شد به خاطر وجود داشتن مشکلات و تناقضهای زیاد در این تفاسیر و با توجه به عدم امکان تبیین دقیق ترتیب نزول آیات و حتی سوره ها وعدم تاکید پیشوایان دین به تحقق این نوع تفسیر و برتری آن، ابتناء بر مقدّمات ظنّی، نادیده گرفتن حکمتهای چینش توقیفی سور و...؛ روش تفسیر تنزیلی این سه تفسیر به عنوان نوآوری و ابتکار در تفسیر پذیرفته شده است، ولی برتری آنها بر تفسیر مصحفی قابل اثبات نیست و دستاورد قابل توجهی مزید بر تفاسیر مصحفی ندارند و می توان گفت مهمترین فایده ای که تفسیر تنزیلی می تواند به صورت قاطع داشته باشد، توجه به بُعد هدایتی و تربیتی قران است.

پایان نامه حاضر ، بررسی آیات متحد الموضوع یهود در فرآیند بیست و سه ساله ی وحی را بر عهده گرفته است که این بررسی می تواند چگونگی فرآیند موضع گیری یهود در قبال اسلام و در مقابل، عکس العمل ها و باز خورد رفتار آنان از سوی پیامبر(ص) و مسلمانان،به ارشاد مستقیم وحی را مشخص سازد و بدین ترتیب، روش مواجهه با این فرقه، بر اساس روش وحیانی و قرآنی پیامبر(ص)، به شکلی علمی ، عملی و کاملا نتیجه بخش ارائه گردد و به بیانی دیگر، دستاورد های تربیتی و سیاسی ارزشمندی را به همراه داشته باشد.

ادعای تحریف ناپذیری قرآن ، قدمتی طولانی دارد ؛ صرف نظر از علمیت و ارزشمندی ذاتی این بحث ، بعضی براساس جهالت و بعضی براساس ضلالت ،این ادّعا را بر زبان جاری کرده و یا به قلم نشانده اند. لیکن علمای دینی ،همواره بر تحریف ناپذیری قرآن تأکید کرده و با استفاده از دلایل عقلی و نقلی از این اصل اساسی دفاع نموده اند. دراین رساله برآنیم تا با استفاده از مفاد آیه 82 سوره نساء تحریف ناپذیری قرآن را مبرهن و مدلل نماییم ؛ براساس مفاد این آیه بین اختلاف قرآن و بشری بودن آن ملازمه برقرار شده است ، به این معنا که آن چه از جانب خداست یکپارچه و هماهنگ است و آن چه از جانب غیر خداست ، ناهماهنگ و از هم گسیخته است و اگر کتابی از سوی موجودی با ویژگی های انسانی فراهم آید ، موارد فراوان اختلاف در آن مشاهده می شود بنابراین با نشان دادن عدم اختلاف و تناسب آیات ، می توان پیراستگی قرآن ازتحریف را تبیین نمود و درواقع از این رهگذر از وحیانی بودن قرآن به صورت کامل دفاع کرد، راهکاری که این آیه برای فهم عدم اختلاف درقرآن مطرح کرده ،تدبر در قرآن است که می توان آن را"فهم هماهنگ ظاهر قرآن " نامید.درواقع هدف ازاین تحقیق ارائه راهکار و روشی نوین دراثبات پیراستگی قرآن از تحریف است ؛ علاوه براین اثبات پیراستگی قرآن از تحریف از جهات فراوانی ضروری است ازآن جمله : دفاع از کیان و اعتبار قرآن ، پاسخ گویی به شبهات مغرضان و هم چنین اثبات حجیت ظواهر قرآن.روش مورد استفاده دراین رساله توصیفی- تحلیلی است ؛ براین اساس پژوهش حاضر پیرامون " تحریف ناپذیری قرآن برمبنای مفاد آیه 82 سوره نساء " در 4 فصل تدوین شده که به شرح ذیل است:درفصل اول به بررسیکلیات موضوع،درفصل دوم به بررسی مفهوم اختلاف در قرآن ،درفصل سوم به برسی رابطه میان مبحث«تحریف ناپذیری» و «عدم اختلاف» و درفصل چهارم به بررسیراهکار کشف هماهنگی و دفع اختلافات ظاهری درقرآن که تدبر است پرداختیم.کلید واژه : تحریف ناپذیری قرآن /تناسب/وجوه هماهنگی/اختلاف/عدم اختلاف

واژگان کلیدی: انسجام(coherence)، ساختار(structure)، محتوا(content)، تناقض(contradiction)یکی از چالش‌های پژوهش‌های قرآن محور بخصوص در حوزه تفسیر و علوم قرآنی مسأله انسجام آیات و سور قرآنی است. مسأله‌ای که به حقیقت نیازمند تعمیق و بسط شایسته است تا بنای رفیع علوم مرتبط با قرآن در شالوده محکم وحیانی استوار گردد. پایان‌نامه حاضر تلاشی در این عرصه تأثیرگذار است که در آن ضمن بررسی شوون مختلف انسجام ساختاری و محتوایی آیات و بیان برخی شبهات انسجام ستیز و نقد آنها و همچنین ذکر موارد عینی متعدد، به مسأله مهم دیگر که مرتبط با همین موضوع است یعنی بحث فوق‌العاده با اهمیت تناقض آیات و رد اشکالات و شبهات مربوطه پرداخته می‌شود. بعد از مقدمه‌ای که پیرامون برخی مسائل تمهیدی تنظیم شده است، در فصل اول این نوشته کلیاتی در موضوع انسجام تقدیم شده است و منطق این تقدیم همان منطق تقدیم کلان‌نگری می‌باشد. در فصل دوم نیز مبانی و نتایج عملی و همچنین پیامدهای انکار انسجام ساختاری و محتوایی قرآن بحث و بررسی شده است. در فصل سوم به بیان رویکردها و دلایل موافقان و مخالفان انسجام ساختاری و محتوایی قرآن پرداخته شده و بالاخره فصل چهارم در موضوع نقد شبهاتِ مطرح شده در خصوص انسجام ساختاری و محتوایی قرآن انعقاد یافته است. از اهم دستاوردهای تحقیق حاضر یکی مقابله با هجمه‌های خاورشناسان و دفاع عالمانه از ساحت قرآن کریم است. فایده دوم تسهیل مسأله پراهمیت تفسیر قرآن به معنای کامل کلمه می‌باشد. دستاورد سوم فراهم کردن زمینه تعلیم‌های نو از معارف قرآن در شبکه‌های آموزشی مختلف از جمله رسانه‌های نوپدید است. امری که پیامد آن ایجاد شوق و رغبت یا دست‌کم تحریک رغبت‌های موجود به سمت هدایت‌های واقعی قرآن خواهد شد.

مروری بر سیر تطوّر اندیشه بشری از تکاپوی مدام او برای دستیابی به حیاتی اخلاقی حکایت می کند؛ تکاپویی که اغلب به دلیل انقطاع از مبدأ وحی، بر سبیل آزمون و خطا ره می سپرد و همین افت و خیز مدام، وی را در نیل به تنزّه اخلاقی ناکام می‌گذارد. مشاهده این ناکامیها در طول تاریخ، روشنگر ضرورت رجوع به مکاتب وحیانی برای نیل به حیاتی انسانی است که در این میان، مکتب تربیتی قرآن به دلیل جامعیّتِ برخاسته از سرّ خاتمیّت، از بیشترین اهمّیّت برخوردار است. پژوهش حاضر، با نگاهی قرآن پژوهانه و با بهره گیری از شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای و اسنادی، به بررسی مبانی و راهکارهای تربیت اخلاقی در قرآن کریم می پردازد و از رهگذر تتبّع در آیات، شاهراه اصلی تحقّق بخشی به ارزشهای اخلاقی در عینیّت حیات فردی و اجتماعی را به بحث و گفتگو می نشیند. هدف اصلی از این پژوهش، تبیین محور و شاهراه اصلی اصلاح و تربیت اخلاقی در قرآن کریم، ارزیابی برخی دیدگاههای مطرح در این عرصه و بهره گیری از رهنمودهای قرآن برای نجات انسان از بحران اخلاقی موجود در جهان معاصر است.از حاصل این پژوهش می توان چنین نتیجه گرفت که در مکتب تربیتی قرآن، توحید ناب، یگانه محور اصلی نزاهت روح، و خداگرایی، تنها شاهراه اصلی تربیت اخلاقی است که آدمی را تا برترین مراتب تنزّه اخلاقی اوج می دهد.

عرائس البيان في حقائق القرآن اثر صدرالدين روزبهان بن أبى نصر بقلى (م606ق)، تفسيرى است عرفانى بر طريقه اهل تصوّف كه شيخ روزبهان به زبان عربى آن را نوشته است. البته اين نام در تمام نسخ يك‌سان نبوده و با اندكى اختلاف به كار رفته است: 1-عرائس البيان في تفسير حقائق القرآن، 2- عرائس البيان في معاني القرآن، 3- عرائس البيان في حقائق البيان و در برخى متون تاريخى از اين تفسير با عنوان «تفسير عرائس» نام برده شده است. عرائس البيان، قديمى‌ترين تفسيرعرفانى براى قرآن است كه مطابق عقايد صوفيان و مبتنى بر تأويل‌هاى ايشان مى‌باشد. اين تفسير، به لحاظ تاريخى اهميت دارد؛ چرا كه اين اثر به دنبال ظهور تفاسيرى چون لطايف الإشارات قشيرى كه از اركان مهم تفسير عرفانى محسوب مى‌شود و نيز در امتداد حركت غزالى در عرفان، ظهور مى‌يابد. در عرائس البيان، نوعى پيوستگى بين ميراث عرفانى گذشته و آثار صوفيانه بعدى، ملاحظه مى‌كنيم. روزبهان بقلى در تفسير خود اقوال و نظريات مشايخ عرفان را تا زمان خود جمع و ضبط كرده است و اين خود خدمتى بس بزرگ است. به بيان ديگر مى‌توان گفت اين تفسير در حكم نوعى دايرةالمعارف اقوال عرفانى مشايخ اين مكتب است. در يك نگاه كلى تفسير عرائس‌البيان، تفسيرى است بر مذاق صوفيان و در تأييد مكتب عرفانى او. از اين نظر تأويلات او متكلفانه و بعيد است و با تأويل در معناى معهود قرآنى آن -كه اجتناب‌ناپذير است- به كلى متفاوت است. خواننده عرائس البيان قبل از آن‌كه بتواند از آن استفاده تفسيرى ببرد، بايد با اصطلاحات عرفانى، ادبيات استعارى و بيش از حدّ انتزاعى او و تجارب عرفانى روزبهان آشنايى داشته باشد. اين تفسير متضمن تمام سور قرآنى است؛ يعنى از فاتحة الكتاب تا سوره ناس؛ جز آن‌كه روزبهان در اين تفسير به همه آيات نپرداخته است. بسيارى از آن‌ها را بدون اين‌كه توجهى داشته باشد، رها ساخته و به همين منوال گاهى در يك آيه، جزئى را به تفصيل شرح كرده و جزء ديگر را ناديده گرفته است. روش روزبهان در اين كتاب چنان است كه نخست آيه را مى‌آورد و پس از آن رأى و گفتار خويش را بيان مى‌كند و سپس به نقل گفتار بزرگان صوفيه مى‌پردازد. آثار عرفانى روزبهان بقلى تداعى‌كننده جهانى پررمز و راز و خيال‌انگيز است. تصور و استنباطى روشن از چنان جهانى - به‌ويژه براى اذهانى نامأنوس با آن زبان و ادبيات - به سادگى ميسر نمى‌باشد؛ زيرا اسلوب بيان و حتى محتواى چنين سخنانى از مقوله حرف‌هاى معمولى نمى‌باشد. بنا به سخن نوه او شرف‌الدين، درك و فهم سخنانى از اين دست، مستلزم استحضار در علوم باطن و [نيز] وقوف بر اصطلاحات ارباب تحقيق مى‌باشد. سبک او در نوشتن غالباً متكى بر فواصل موسيقى موزون و متقابل مى‌باشد و از تكرار كلمات يا جملات و عبارات و گاهى فقرات هم‌اندازه، ايقاعاتى جالب و نغز توليد مى‌كند و غالباً سجعى همانند ريتم موسيقى در اين فواصل به كار می‌برد. براى مثال ذيل آيه: و بشّر الذين آمنوا و عملوا الصالحات أنّ لهم جنات تجري من تحتها الأنهار... (و كسانى را كه ايمان آورده‌اند و كارهاى شايسته انجام داده‌اند مژده ده كه ايشان را باغ‌هايى خواهد بود كه از زير [درختان] آن‌ها جوى‌ها روان است) (بقره، آيه 25) چنين گفته است: «إن لأهل المعرفة، جنات، جنة العبودية و جنة الربوبية و جنة المعرفة و جنة المحبة و جنة القربة...». همچنين روزبهان در اين تفسير قدرت خويش را در ارائه اسلوبى رمزى -ضمن التزام به وحدت موضوع- نمايانده است؛ چنان‌كه گويى قبل از آن‌كه وى عالم يا مفسر و يا حتى عارفى باشد؛ او را در چهره هنرمندى مى‌نگريم كه روح هنر او مدخل عشق و جمال است كه در نهايت به سوى حقيقت رهنمون مى‌گردد. همه اين استعارات و رموز را در بيان خود به‌كار مى‌بندد، اما اين همه، حول محور دل و جان عارف است و بس. در همين مورد، وى ترجيح مى‌دهد كه مقصود خود را -با همين روش- به استناد آياتى ديگر از قرآن بيان كند تا به هر حال تفسير او از قاعده اساسى (القرآن يفسّر بعضه بعضاً) نيز پيروى كرده باشد. گزارش محتوا: روزبهان در مقدمه عرائس اين نكته را بيان مى‌دارد كه: «پس از گفتار خويش، سخنان نغز و اشارات دقيق استادانم را تبرکاً يادآور شدم». بر مبناى اين سخن، مى‌توانيم بنيان تفسير يا تأويل او را در اين اثر عرفانى به ياد ماندنى، طريقه صوفيه و اقوال عارفان محسوب داريم. روزبهان آبشخور يا شواهد تفسيرى خود را در ميان سخنان صوفيانى چون: جنيد بغدادى، شبلى، سهل تسترى، ابن عطاء آدمى، ابوبكر واسطى، ابوعبدالرحمن سلمى، ذوالنون مصرى، ابوعثمان معزى و نصرآبادى يافته و از اين بزرگان فراوان ياد كرده است. وى در مواردى نيز به سخنان امام على(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) نيز استناد كرده و نام آن‌ها را در تفسير خود آورده است. جايگاه تربيتى- اخلاقى اين تفسير، جنبه مهم ديگر آن است. گرچه مباحث فنى-متافيزيكى فراوانى در اين تفسير عرفانى به چشم مى خورد، اما بهره‌هاى وافر اخلاقى آن نيز كم نيست. به ديگر سخن، اين تفسير از جنبه عملى و سير و سلوكى يكى از مهم‌ترين متون عرفانى به شمار مى‌آيد. روزبهان در مقدمه تفسير خويش پس از حمد الهى و بيان مقام قرآن و تبيين ابعاد متناهى آن، خاطرنشان مى‌سازد كه خداوند محتواى ظاهرى قرآن را به عالمان و حكما واگذار كرده و حقايق و اسرار مخفى آن را به بندگان خالص او بعد از ذكر اين موضوع مى‌گويد: چون اين نكته را يافتم كه براى كلام ازلى وحى، نهايتى از جنبه ظاهرى و باطنى وجود ندارد و احدى، به كمال و غايت معانى آن نرسيده است -زيرا تحت هر حرف از حروف آن دريايى از اسرار الهى و چشمه‌هايى از چشمه‌هاى انوار او وجود دارد - لذا به دقايق و لطايف و حقايق قرآن از رهگذر عرفان روى آوردم. در نظر شيخ روزبهان مدار و محور تأويل، فهم اشارات الهى در آيات قرآنى است. مستمسك نظريه وى، آيه شريفه: «سنريهم آياتنا في الآفاق و في أنفسهم حتى يتبين لهم انه الحق اَ وَ لَمْ يكف بربك أنّه على كل شىء شهيد» (سوره فصلت، آيه 53) مى‌باشد. بارى، اين روش يا قاعده، در تمام تفسير او جريان دارد. تأويل‌هاى روزبهان هم شامل مباحث عرفان نظرى و هم متضمن مباحث عرفان عملى و سير و سلوك مى‌شود. شيخ، به جنبه متافيزيكى قرآن اكتفا كرده و در تفسير خود، قرآن را بر يك محور كه قطب اولش فنا از دنيا و آخرت و قطب ديگرش فناى در خداست، تفسير و تأويل كرده است. با چنين نگرشى با آيات الاحكام نيز مواجه مى‌گردد و از اين قبيل آيات نيز تصويرى عارفانه ارائه كرده و بر تأويل بخشى از يك آيه، چه در آيات الاحكام و غير آن -كه با مبناى فطرى او هماهنگى تام دارد- اكتفا كرده است. بارى، اين روش يا قاعده، در تمام تفسير او جريان دارد. تأويل‌هاى وى هم شامل مباحث عرفان نظرى و هم متضمن مباحث عرفان عملى و سير و سلوك مى‌شود. شيخ، ضمن اعتقاد به مبانى تصوف و عرفان، به اصل مهم حضرات خمس نيز باور دارد. از فروع اين اصل مهم حضرتِ جامعه محمديه است. او اعتقاد خود را با تأويلى از آيه اول سوره نساء نشان مى‌دهد. سخن روزبهان در تأويل آيه‌اى در سوره فتح، بيانگر اعتقاد او به اصل وحدت وجود مى‌باشد. شيخ روزبهان بخش مهمى از تفسير خود را تطبيق و تأويل آيات قرآنى با عرفان عملى قرار داده است. كشف اين مهم با اندك كاوشى در تفسير او حاصل مى‌گردد. وضعيت كتاب: اين اثر به تحقيق احمد فريد مزيدى در سه جلد به چاپ رسيده است. جلد يكم شامل سوره فاتحه تا آخر سوره انفال، جلد دوم از سوره توبه تا آخر سوره مؤمنون، جلد سوم از سوره نور تا آخر سوره ناس مى‌باشد. وى در اين تحقيق به امور زير پرداخته است: آدرس دهى آيات به شيوه درون متنى. استخراج منابع أحاديث در پاورقى‌ها. تعليقه‌هاى توضيحى. فهرست اجمالى مطالب هر جلد در انتهاى آن آمده است. اين اثر توسط على بابايى به فارسى ترجمه شده است. مترجم توفيق بسيار در انتقال ادبيات قرن ششم و ادبيات فخيم عرفانى كسب كرده است. منتخبى از اين تفسير به نام «نبذة النفائس في انتخاب العرائس» در الذريعة نام برده شده است.