جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پل نویا در کتاب تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، بسط و تکامل زبان و اندیشۀ عارفان را متأثر از زبان قرآن و مفاهیم آن می‌داند. از نظر او، تجربۀ عرفانی مبنای تفسیر قرآن قرار گرفته و سپس زبان قرآن برای بیان این تجارب به‌ طور مستقل به کار رفته است. در این مقاله، با معرفی متنی دیگر و در امتداد مدل تکاملی زبان عرفانی در پژوهش پل نویا، نشان داده شده که زبان عرفانی در روش تفسیری و نقلی خود، از تجربه‌محوری مورد اشارۀ نویا عبور کرده و به روشی صوری و شکلی، از تفسیر قرآنی دست یافته است. مفسر عرفانی، در این شیوه، آیات و قصص قرآنی و دینی را صورت‌های همانندریخت برای گزاره‌های انتزاعی و ذهنی خود می‌داند. در این روش، واقعیت بیرونی و تاریخی روایت‌های دینی اهمیتی ندارد. آنچه اهمیت دارد، مفاهیم تجریدی و انتزاعی مورد نظر عارف است که برای بیان آن، روایت‌های دینی را به صورت ساختارهای تمثیلی، تفسیر می‌کند. این شیوه از یک سو به‌ دلیل رها شدن از قید بافت و واقعیت بیرونی آیات و منابع خود، به زبان شعر و ادبیات نزدیک می‌شود و از سوی دیگر، به واسطۀ تکیه بر مدلول‌های انتزاعی و سویۀ معرفتی زبان خود، در دایرۀ زبان دین قرار می‌گیرد و با زبان ادبیات و هنر مرزبندی دارد.

پژوهش در مورد موضوع پایان نامه حاضر از جهاتی حائز اهمیت است. این اهمیت از جهتی برمی‎گردد به تلاش برای درک درست از اسلام در همه ابعاد، از جمله بعد فلسفه سیاسی که بخش مهمی از آموزه‎های اسلام را دربر می‎گیرد. از جهت دیگر اهمیت این دست پژوهش‎ها ناشی از احساس نیاز و، در پی آن، اقبالی است که امروزه در جهان به این‎گونه مباحث می‎شود. به خصوص با توجه به جریانات اخیر جهان اسلام موسوم به بیداری اسلامی. هدف از این تحقیق تلاش برای شناخت دقیق و همه جانبه نظر اسلام در مورد جایگاه رأی مردم، میزان و نحوه اعتبار آن در حکومت اسلامی و دست‎یابی به الگویی کارآمد در این زمینه است. روش تحقیق در این پایان‎نامه نظری و کتاب‎خانه‎ای با رویکرد تاریخی ـ تحلیلی است. در این روش به قرآن، سنت پیامبر (ص) و سیره علی(ع) مراجعه کرده، شواهد مناسب را استخراج، دسته‎بندی و تحلیل می‎نماییم. این اثر در پی اثبات این ادعا‎ست که رأی مردم در تعیین حاکم و تصمیم‎سازی‎ها و تصمیم‎گیری‎های حکومت اسلامی تأثیری جدی دارد. نیز این ادعا ‎که حاکم اسلامی در تصمیم‎گیری‎ها و عمل‎کردها باید افکار عمومی را در نظر داشته باشد و نهایت تلاش خود را برای راضی نگه داشتن مردم به‎کار‎برد. برخی نتایج این پژوهش عبارتند از: 1. مشروعیت حکومت معصوم، ابتداءً و استمرارا و به نحو جزءالعله، به رأی و رضایت عموم مردم است؛ 2. در عصر غیبت مشروعیت حاکمیت (حاکم بودن) و حکومتِ فقیه جامع‎الشرایط در گرو اقبال عمومی است؛ 3. مشورت با مردم در امور سیاسی‎ـ اجتماعی وظیفه زمامدار است؛ 4. جلب هم‎کاری مردم با حکومت اسلامی از راه‎های غیر اخلاقی و نا‎مشروع جایز نیست؛ 5. نظارت بر تصمیم‎ها و عمل‎کردهای حکومت و، در صورت لزوم، انتقاد و مخالفت حق و وظیفه مردم است و نباید از این جهت مورد تعرض حکومت اسلامی واقع شوند؛ 6. توجه حکومت اسلامی به افکار عمومی در تصمیم‎گیری‎ها و عمل‎کردها ضروری است.

مفردات الفاظ القرآن نام دیگر آن (المفردات فی غریب القرآن) تالیف حسین بن محمد راغب اصفهانی (حدود، ۵۰۲ ق) است که حاوی واژه نامه بدیع قرآنی در یک جلد و به زبان عربی می‌باشد. در این واژه نامه که بر بنیاد مواد اصلی کلمه سامان داده شده، مسلک راغب چنین است که نخست ماده را با معنای حقیقی اش می‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد می‌کند، سپس معانی مجازی را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه می‌دارد. وی بر این همه، اولا از قرآن، ثانیا از حدیث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه می‌جوید. او همچنین به یاد کرد قراآت وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن، دست می‌یازد. به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معنای حقیقی آن را ذکر می‌کند، «الخبت:» المطمئن من الارض، و... سپس معنای مجازی را متعرض می‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین و التواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو می‌کند: «و العلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان می‌دارد، «قال الله تعالی: «و اخبتوا الی ربهم»، و قال: «بشر المخبتین»‌ای المتواضعین، نحو «لا یستکبرون عن عبادته». در ادامه جلوه‌ای دیگر از تفسیر قرآن به قرآن را نشان می‌دهد و می‌نویسد: و قوله تعالی «فتخبت له قلوبهم» ای: تلین و تخشع. و الاخبات هنا قریب من الهبوط فی قوله تعالی: «و ان منها لما یهبط من خشیة الله» با این مثال می‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود تفسیری پر بار و عمیق و مختصر است و فوائد و فرائد گوناگونی را داراست. گاه به نقد و رد آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکی می‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است. راغب در مفردات به مؤلفات پیشینیان عنایت ویژه‌ای نشان داده و از کتبی چون « المجمل فی اللغة ( ابن فارس )،الشامل فی اللغة (ابو منصور جبان)، تهذیب الالفاظ ( ابن سکیت )، معانی القرآن (فراء)،المسائل الحلبیات (ابو علی فارسی)، معانی القرآن ( زجاج )، العین (خلیل بن احمد)، تفسیر ابو مسلم اصفهانی ،تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، کتاب سیبویه ، معانی القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابو عبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسی)، غریب الحدیث (ابن قتیبة)، غریب الحدیث (ابو عبیدة)، الغریب المصنف (ابو عبید) و... استفاده نموده است. در تفسیر از علی بن ابیطالب علیه‌السّلام ، امام صادق علیه‌السّلام ، ابن عباس ، ابن مسعود ، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصری ، شعبی، سفیان و برخی دیگر، نقل اقوال می‌نماید. از لغویین مانند: مبرد، کسائی، سیبویه ، یونس، ابو زید، توزی، اصمعی و ابن عربی مطالبی می‌آورد. و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل می‌کند. اقوال جبائی، ابو القاسم بلخی و ابو بکر علاف را از متکلمین بازگو می‌نماید. و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور می‌شود. س از راغب، علمای زیادی از وی متاثر شد، کلام او را نقل نموده‌اند، از آن جمله‌اند فیروزآبادی در « بصائر ذوی التمییز » که بسیاری از عبارات راغب را در آنجا می‌آورد. سمین حلبی در « عمدة الحفاظ فی اشرف الالفاظ » که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست. زرکشی در « البرهان »، سیوطی در « المزهر »، « الاتقان » و « معترک الاقرآن »، فخر رازی در تفسیرش، بغدادی در «خزانة الادب»، زبیدی در « تاج العروس »، ابن حجر در «فتح الباری»، آلوسی در « روح المعانی » ابن قیم در « بدائع الفوائد »، بروسوی در « تفسیر روح البیان » و زمخشری نیز در «اساس البلاغة» از روش راغب در بیان معنای حقیقی، سپس مجازی و شواهد آنها، بسیار از وی متاثر شده است. محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطی فراهم و تحقیق نموده است. قبل از این چهار چاپ مختلف داشته که مشخصات آنها در صفحه ۴۰ مقدمه آمده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندی توانا انجام گرفته است، از جمله، محمد سید گیلانی، محمد الزهری الغمراوی ، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلی، که این خود گویای اهمیت این کتاب می‌باشد. نسخه حاضر که در یک مجلد قطور به قطع وزیری توسط محقق گرانقدر صفوان عدنان داودی انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه ۱۹۹۲ م، در انتشارات دار القلم دمشق و دار الشامیة بیروت پشت سر نهاده است. این اثر به فارسی هم ترجمه شده، و ترجمه جدیدی از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده سازی بوده است. محمد سید گیلانی متوفی ۵۰۲ هجری ترجمه‌ای بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوی تهران چاپ و انتشار یافته است. البته برخی معاجم تفسیر مفردات الفاظ قرآن هم قسمت عمده مطالب خود را از مفردات راغب اخذ نموده ولی اشاره‌ای به آن نداشته‌اند.

موضوع علم و دين هماره به صورت مستقيم يا غير مستقيم در سير تاريخي آراي مختلف پيرامون جامعيت قرآن تاثير شاياني داشته است. نوشتار پيش رو روشن ساخته است كه مسئله علم و دين به عنوان يك مبنا در چندگانگي نظريه ها نقشي اساسي ايفا نموده است. در تحولات فكري پيرامون جامعيت و قلمرو قرآن، سه گرايش با سه نظر متفاوت از رابطه علم و دين تعريفي متفاوت از جامعيت قرآن به دست داده است. هر كدام از اين گرايش ها با اتخاذ سه نظريه تداخل، جدايي و سازگاري، رهيافت هاي حداكثري، اعتدالي و حداقلي را از جامعيت قرآن برگزيده اند. نتايج به دست آمده حاكي از آن است كه از ميان نظريه هاي سه گانه مذكور، رويكرد اعتدال گرايانه با داشتن شاخصه هايي چون همگرايي با اصول و مباني خاص نظام معرفتي دين اسلام و حركت روشمند با مولفه خردگرايي توام با وفاداري به متن، رويكردي پذيرفتني در ساحت جامعيت قرآن به نمايش گذاشته است.

جاهليت از نگاه قرآن، معناي وسيع تري از ناداني دارد. اين واژه در فرهنگ قرآن، مفهومي مركب از خشونت ، عدم توجه به حقيقت، استبداد و خودپرستي است. در اين نگرش، جاهليت مي تواند خويش را در هر زمان با مظاهري گوناگوني آشكار سازد. قرآن كريم در راستاي اهداف هدايتي خويش، با مظاهر جاهليت مبارزه كرده و راهبردهاي اصلاح و برون رفت از آن را تبيين نموده است. راهبردهاي قرآني مبارزه با جاهليت آنسان دقيق، متنوع و در عين حال جهان شمول است كه مي توان از آن براي مقابله با جاهليت مدرن نيز بهره برد. اصلاح انديشه، اصلاح وضعيت علمي، ارائه الگوي جايگزين مناسب را مي توان از جمله مهم ترين راهبردهاي قرآني مبارزه با جاهليت دانست.

تفسیر ابن کثیر: ابوالفداء، عماد الدین اسماعیل بن عمرو بن کثیر دمشقی (متوفای 774) فقیه، مورخ و مفسر مشهور؛ در تفسیر و تاریخ پیرو طبری بوده است. وی از ملازمان شیفته ابن تیمیه بود و در راه پیروی و دفاع از او آزار بسیار دید. ابن کثیر هفتاد سال عمر کرد و در اواخر عمر نابینا شد. پس از مرگ نیز در گورستان صوفیه کنار استادش به خاک سپرده شد. تفسیر ابن کثیر از معروفترین و شناخته شده ترین تفاسیر نقلی بازمانده از سالهای متأخر دوران پیش است. ابن کثیر، به شیوه ابن عطیه، تفسیر طبری را اصل قرار داده و در نقل احادیث و اقوال و آراء، درایت را در کنار روایت به کار گرفته و بلکه بر خلاف ابن عطیه، به تفصیل و با صراحت، به نقد و تحلیل روایات تفسیری پرداخته است و موضوعات و اسرائیلیات را تا حدود زیادی مشخص و پرهیز از آنها را گوشزد کرده است و از پیشگامان این راه شمرده می شود. مقدمه کوتاهی هم مشتمل بر مطالب مربوط به شناخت راه تفسیر صحیح بر آن نوشته است که بیشتر آن را از مقدمة فی اصول التفسیر ابن تیمیه اقتباس کرده است. این تفسیر، نزد اهل سنت اعتبار والایی دارد و در حد خود منصفانه است و مورد عنایت همگان قرار گرفته است. مفسر، در این تفسیر به شیوه ای مطلوب که بر اساس آن باید قرآن را تنها با قرآن و آراء سلف صالح تفسیر کرد و از هرگونه اعمال رأی و اجتهاد که صرفا مستند عقلی داشته باشد دوری جست، عمل کرده است. شیوه ای که ضمن التزام به قرآن و سنت با نقد و ترجیح و اعمال نظر هم منافاتی ندارد و بدین جهت مورد پسند گذشتگان قرار گرفته است. ابن تیمیه به این دلیل از تفسیر طبری توصیف می کند و آن را أصح تفاسیر می شمرد که - در آن - گفتار سَلَف با سندهای ثابت و قابل اعتماد نقل شده و از آراء بدعت آمیز تهی است. محیی الدین خطیب در پاورقی تفسیر ابن کثیر می گوید: کتابخانه اسلام، پس از صدور چنین فتوایی از شیخ الاسلام ابن تیمیه، به تفسیر شاگرد برومندش عمادالدین ابن کثیر که مانند خلاصه ای از تفسیر طبری است و بیشترین بهره را از آن برده و بر آن اعتماد کرده است آراسته گردید؛ بنابراین، هر کس به تفسیر طبری دسترسی ندارد، تفسیر ابن کثیر او را بی نیاز می سازد؛ چون (این تفسیر علاوه بر نکته یاد شده) از آلودگیهای تفاسیر متأخر مبراست. شیوه ابن کثیر در تفسیر؛ شیوه تفسیر ابن کثیر - تقریبا - همان شیوه تفسیر طبری است. او ابتدا آیه یا آیاتی را می آورد و طبق اخبار و آثار وارد، آنها را تفسیر می کند و به قرائت و مسائل لغوی و ادبی می پردازد و اگر شبهه ای باشد، آن را به صورت سوال مطرح می سازد و بر وفق روایات سلف بدان پاسخ می دهد و در صورت تعارض و اختلاف اقوال به جرح و تعدیل آنها پرداخته، وجه ارجح را بیان می کند. ویژگی این تفسیر آن است که در آن، بر خلاف تفسیر طبری به بررسی سند توجه کامل شده و یک یک سندها مورد ارزیابی قرار گرفته و صحیح و ضعیف و حسن و غریب مشخص گردیده است؛ که از توانایی فراوان مفسر در این خصوص حکایت می کند و علاوه بر زدودن غبار اسرائیلیات از چهر تفسیر که بدان اشاره شد، بر ارزش این تفسیر نیز می افزاید؛ بدین جهت این تفسیر اعتبار خاصی نزد همگان یافته است. او، به عنوان نمونه، داستان هاروت و ماروت را - بدان گونه که مفسران آورده اند - با دلایل عصمت ملائکه در تضاد می بیند و معتقد است که اگر هم بناچار آن را بپذیریم، باید آن را همانند ماجرای ابلیس - که جزو ملائکه بود - یک امر استثنایی و تخصیص در عام بگیریم. سپس داستان را از مسند احمد می آورد که از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است؛ با این حال، در صحت سند و اینکه پیامبر چنین سخنی گفته باشد تشکیک می کند و در پایان، آن را امری غریب می شمارد. روایت را با دو سند دیگر هم ذکر می کند و آنها را نیز غریب (بدون پشتوانه عقل و نقل) می داند و در نهایت می گوید: نزدیکترین احتمال، آن است که این سخن، سخن کعب الاحبار است که به دست عبدالله فرزند عمر بن الخطاب رواج یافته است؛ نه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم. بنابراین، حدیث یاد شده جزو مطالبی است که کعب الاحبار از کتب بنی اسرائیل بیرون کشیده است. (البته ابن خلدون یادآور شده که این گونه داستانهای خرافی، از شایعات عامیانه اسرائیلی است که در میان عوام بنی اسرائیل رواج داشته؛ و هرگز به تورات یا کتب دیگر آنان استناد ندارد.) ابن کثیر، سپس آثار وارده از صحابه و تابعان؛ از جمله، گفتاری را که به امیر مؤمنان (علیه السلام) نسبت داده اند بدین مضمون که او زهره را لعنت کرد؛ چون دو فرشته الهی را فریفته بود؛ می آورد و در پی آن می گوید: این نیز درست نیست و شدیدا مورد انکار است. از ابن مسعود و ابن عباس و مجاهد نیز روایت می کند و درباره روایت مجاهد می گوید: سند خوبی دارد که به عبدالله بن عمر منتهی می شود و چنانکه پیشتر گفتیم، او نیز آن را از کعب الاحبار گرفته است. در پایان می گوید: داستان هاروت و ماروت - به شکل منحرف آن - از گروهی از تابعان نقل شده است و بسیاری از مفسران سلف و خلف آن را بازگو کرده اند و ریشه اصلی آن، به اخبار بنی اسرائیل باز می گردد؛ زیرا حتی یک حدیث صحیح السند که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده باشد درباره آن وجود ندارد. پیامبری که صادق و مصدق و معصوم است و ما ینطق عن الهوی. چه شایسته سخن گفته و راه تحقیق را - که بیشتر مفسران از آن غفلت ورزیده اند - پیش گرفته است. همچنین داستان گاو بنی اسرائیل را همان گونه که مفسران آورده اند - به تفصیل - نقل می کند و به دنبال آن می گوید: این داستان بدین گونه، از عبیده و ابوالعالیه و سدی و دیگران نیز با تفاوتهایی، نقل شده است که ظاهرا همه، آن را از کتب بنی اسرائیل گرفته اند و گمان کرده اند جزو مطالبی است که روایت آن جایز است؛ در حالی که نزد ما، جز آنچه با حق مطابق است، قابل اعتماد نیست. در تفسیر سوره ق نیز از برخی از گذشتگان نقل می کند که قاف کوهی است که زمین را فرا گرفته است سپس می گوید: شاید این هم از خرافات بنی اسرائیل باشد و اضافه می کند: به نظر می رسد، این گونه گفتارها، جزو بافته های برخی از زنادقه باشد که خواسته اند مسائل دینی را برای مردم وارونه جلوه دهند. چنانچه در همین امت، پس از وفات پیامبر دیری نپایید که با وجود علما و دانشمندان و پیشوایان بزرگ که هنوز در میان امت وجود داشتند دروغها و افتراهای فراوان به شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نسبت داده شد؛ چه رسد به بنی اسرائیل که زمانی دراز بر آنان گذشته و دگرگونیهای بسیار در شریعت و آیینشان رخ داده است. پیمودن راه میانه؛ به این نکته باید توجه داشت که ابن کثیر، برخلاف شیوه استادش ابن تیمیه، سعی نکرده بر موارد دال بر فضیلت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرده افکند؛ بلکه در این زمینه راه اعتدال پیموده است. در مواردی از تاریخ و تفسیرش به این میانه روی بر می خوریم؛ از جمله در ذیل آیه مودت ذوی القربی (سوره شوری 42: 23) از بخاری و دیگران روایت می کند که مقصود از قربی بستگان پیامبرند. از طریق سدی نیز داستان مرد شامی و امام زین العابدین (علیه السلام) را - هنگام اسارت او - در شام نقل می کند؛ بی آنکه بر آن نقصی بگیرد. از طریق ابن جریر هم از ابو اسحاق سبیعی روایت می کند که: از عمرو بن شعیب (یکی از بزرگان تابعی) پرسیدم قربی کیستند؟ گفت: بستگان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم؛ و بر این روایت نیز ایرادی نمی گیرد. او درباره روایاتی که نزول آیه را در مدینه می پندارند اشکال می گیرد و می گوید: ما منکر آن نیستیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به اهل بیت سفارش مکرر و أکید کرده است و بایستی با آنان از در احترام و اجلال برآییم؛ زیرا اینان ذریت طاهره و شریفترین خانواده در پهنای زمین هستند و فخرا، حسبا و نسبا بر همه برتری دارند.... آنگاه به احادیث ثقلین می پردازد و بر لفظ و عترتی أهل بیتی تأکید و روایات فراوانی در این زمینه نقل می کند و می افزاید: ما بقی سخن را در ذیل آیه تطهیر آوردیم. در ذیل آیه تطهیر (سوره احزاب 33: 33) این گفته را که این آیه تنها درباره زنان پیغمبر نازل شده در درجه دوم اعتبار می داند؛ گرچه سبب نزول آیه باشد و شمول آیه را ارجح می شمارد. آنگاه به روایات انبوهی که حدیث پنج تن آل عبا را مطرح کرده است می پردازد و آنها را از طرق متعدد - که بیشتر صحت سند دارند - به تفصیل نقل می کند و در تأیید آن به حدیث ثقلین (و نظریات مختلف مربوط به آن) نیز می پردازد. کسی از مفسران عامه را ندیدم که درباره آن، بدین گستردگی سخن بگوید. با این وصف، شیخ او ابن تیمیه در حدیث مربوط به تفسیر قربی به قربای پیامبر تشکیک و در نهایت آن را تکذیب می کند و می گوید: چنین حدیثی اصلا در کتب معتبر وجود ندارد. با آنکه ابن کثیر این معنا را از طریق بخاری از سعید بن جبیر و نیز از سدی، از طبری، درباره حدیث مربوط به ماجرای امام سجاد (علیه السلام) و مرد شامی - بدون تردید در سند - نقل می کند. همچنین حدیث ثقلین را در رابطه با ثقل اصغر (عترت) انکار می کند و دلالت آن را بر فرض صحت، مورد مناقشه قرار می دهد؛ با آنکه ابن کثیر این روایت را نیز به طرق مختلف و با صراحت کامل می آورد؛ ولی - ابن تیمیه - در خصوص آیه تطهیر، نتوانسته است ایرادی بگیرد و تنها راه تأویل را پیش گرفته است. از این گونه موارد که ابن تیمیه بی پروا و بدون مبنا به رد و نقض احادیث صحاح پرداخته است بسیار است.

تفسیر ابن کثیر از معروف‌ترین و شناخته شده‌ترین تفاسیر نقلی بازمانده از سال‌های متاخر دوران پیش است. ابن کثیر، به شیوه ابن عطیه، تفسیر طبری را اصل قرار داده و در نقل احادیث و اقوال و آراء، درایت را در کنار روایت به کار گرفته و بلکه بر خلاف ابن عطیه، به تفصیل و با صراحت، به نقد و تحلیل روایات تفسیری پرداخته است و موضوعات و اسرائیلیات را تا حدود زیادی مشخص و پرهیز از آنها را گوشزد کرده است و از پیشگامان این راه شمرده می‌شود. مقدمه کوتاهی هم مشتمل بر مطالب مربوط به شناخت راه تفسیر صحیح بر آن نوشته است که بیشتر آن را از مقدمة فی اصول التفسیر ابن تیمیه اقتباس کرده است. این تفسیر، نزد اهل سنت اعتبار والایی دارد و در حد خود منصفانه است و مورد عنایت همگان قرار گرفته است. مفسر، در این تفسیر به شیوه‌ای مطلوب که بر اساس آن باید قرآن را تنها با قرآن و آراء سلف صالح تفسیر کرد و از هرگونه اعمال رای و اجتهاد که صرفا مستند عقلی داشته باشد دوری جست، عمل کرده است. شیوه‌ای که ضمن التزام به قرآن و سنت با نقد و ترجیح و اعمال نظر هم منافاتی ندارد و بدین جهت مورد پسند گذشتگان قرار گرفته است. ابن تیمیه به این دلیل از تفسیر طبری توصیف می‌کند و آن را اصح تفاسیر می‌شمرد که _در آن_ گفتار سَلَف با سندهای ثابت و قابل اعتماد نقل شده و از آراء بدعت آمیز تهی است. محیی‌الدین خطیب در پاورقی تفسیر ابن کثیر می‌گوید: کتابخانه اسلام، پس از صدور چنین فتوایی از شیخ الاسلام ابن تیمیه، به تفسیر شاگرد برومندش عمادالدین ابن کثیر که مانند خلاصه‌ای از تفسیر طبری است و بیشترین بهره را از آن برده و بر آن اعتماد کرده است آراسته گردید؛ بنابراین، هر کس به تفسیر طبری دسترسی ندارد، تفسیر ابن کثیر او را بی نیاز می‌سازد؛ چون (این تفسیر علاوه بر نکته یاد شده) از آلودگی‌های تفاسیر متاخر مبراست. ابن کثیر، در سر آغاز تفسیر با بیانی رسا با تکیه به آیات قرآن لزوم اندیشیدن، فهمیدن و فهمانیدن قرآن را مطرح می‌کند، و به آموختن معارف و آموزانیدن ابعاد آن تکیه می‌کند و ادامه می‌دهد که: بر عالمان واجب است تا نقاب از چهره زیبای معانی قرآن برگیرند و به تفسیر و تبیین آیات آن و آموختن حقایق آن بپردازند که خداوند اهل کتاب را بخاطر روی تابیدن از کتب الاهی و روی آوردن به جذبه‌های دنیوی نکوهش کرده و فرموده است: «و اذ اخذ الله میثاق الذین اوتوا الکتاب لتبیننه للناس و لا تکتمونه فنبذوه وراء ظهورهم و اشتروا به ثمنا قلیلا فبئس ما یشترون». و چون خدا پیمان گرفت از آنان که کتاب به آنها داده شد، که حقایق کتاب آسمانی را برای مردم بیان کنید و کتمان نکنید، پس آنان عهد خدا را پشت سر انداخته، آیات الاهی را به‌بهائی اندک فروختند و چه بد معامله کردند. آنگاه ابن کثیر می‌گوید: که بر ماست که از این انذارها بخود آئیم و به آنچه خداوند فرمان داده است روی آوریم، و در شناخت، شناساندن و نشر معارف آن، سخت‌کوشی را پیشه سازیم. بدین‌سان ابن کثیر، ضرورت نشر معارف قرآن و لزوم تفسیر آن را، که مسؤولیتی است بزرگ بر دوش عالمان و متفکران اسلامی، بعنوان انگیزه خود در نگارش تفسیر معرفی می‌کند. شیوه تفسیر ابن کثیر _تقریبا_ همان شیوه تفسیر طبری است. او ابتدا آیه یا آیاتی را می‌آورد و طبق اخبار و آثار وارد، آنها را تفسیر می‌کند و به قرائت و مسائل لغوی و ادبی می‌پردازد و اگر شبهه‌ای باشد، آن را به صورت سوال مطرح می‌سازد و بر وفق روایات سلف بدان پاسخ می‌دهد و در صورت تعارض و اختلاف اقوال به جرح و تعدیل آنها پرداخته، وجه ارجح را بیان می‌کند. ویژگی این تفسیر آن است که در آن، بر خلاف تفسیر طبری به بررسی سند توجه کامل شده و یک یک سندها مورد ارزیابی قرار گرفته و صحیح و ضعیف و حسن و غریب مشخص گردیده است؛ که از توانایی فراوان مفسر در این خصوص حکایت می‌کند و علاوه بر زدودن غبار اسرائیلیات از چهر تفسیر که بدان اشاره شد، بر ارزش این تفسیر نیز می‌افزاید؛ (بدین سبب درباره این تفسیر نیز _مانند تفسیر طبری_ سخن به درازا کشید) بدین جهت این تفسیر اعتبار خاصی نزد همگان یافته است. ابن کثیر، پس از آنچه که به عنوان انگیزه نگارش تفسیرش یاد شد سئوالی مطرح می‌کند، که اگر بپرسند نیکوترین روش تفسیری کدام است؟! «جواب این است که صحیح‌ترین و استوارترین روش تفسیری آن است که آیات به آیات قرآن تفسیر شود، چون اجمال برخی از آیات در مواضع دیگر به تفصیل تبیین شده است. و اگر با این روش ره بجائی نسپردی و در تفسیر آیات ناتوان گشتی برای تبیین آیات به سنت مراجعه کن، که سنت، مبین و شارح قرآن است. اما اگر در راه تبیین قرآن، در قرآن و سنت چیزی نیافتی که چراغ راه شود به اقوال صحابه مراجعه کن، چون آنان در جو نزول آیات بوده‌اند و از قرائن و چگونگی‌های عرضه آیات آگاهند». ابن کثیر، در استحکام آنچه گفته به آیات و روایاتی استناد کرده است، و در ادامه آن به چگونگی اقوال تابعیان در تفسیر پرداخته و مآلا معتقد شده است گفتار تابعیان در صورتی حجت خواهد بود که مخالف نداشته باشد، و بالاخره پس از اشاره‌ای به جایگاه لغت عرب به تفسیر به رای پرداخته و از تفسیر قرآن به مجرد رای با نکوهش یاد کرده است.