جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از پرسش‎های بنیادی در باب اخلاق، چرایی پیروی از الزامات اخلاقی است. در پاسخ‌ به این پرسش، سه نظریه‌‎ هنجاری ـ با تقریرهای گوناگون ـ شکل گرفته است: «فضیلت‌گرا»، «وظیفه‌محور» و «نتیجه‌گرا». نتیجه‌گرایان هدف اخلاقی زیستن را دستیابی به منفعت می‌دانند. آنان در پاسخ به این پرسش ‌که چه کسی باید از نتیجه فعل اخلاقی برخوردار شود، دو رویکرد متفاوت را ارائه می‌دهند: خودگرا (منفعت فردی) و دیگرگرا (تأمینِ منافعِ دیگران). با مطالعه آیات قرآن درمی‌یابیم که دیدگاه قرآن با خودگرایی اخلاقی سازگار و با مبانیِ انسان‌شناختی، غایت‌شناختی و اسلوب‌های تربیتِ اخلاقی قرآن و نیز با داده‌های روان‌شناسی همساز است؛ البته بخش بزرگی از الزام‌های اخلاقی قرآن مانند انفاق، ایثار، اصلاحِ میان مؤمنان، شفقت، بخشش، صله رحم، حق‌الناس و ... در ساحت جامعه تبلور پیدا می‌کند که در نگاهی سطحی، نظریه دیگرگرایی را به ذهن خطور می‌دهد، ولی با تأمل و ژرفنگری به مجموعه آیات قرآن، آشکار می‌شود که مهم‌ترین نقطه اتکای آموزه‌های اخلاقی قرآن، بهره‌گیری از خودگراییِ انسان در جهت دیگرگرایی، جامعه‌نگری و نوع‌دوستی است و با تکیه بر این اصل طبیعی، بیشترین نیروی پیشران را در وجود مخاطبانش به سمت دیگرگرایی و نوع‌دوستی برانگیخته است.

بررسی آراء نواندیشان معاصر در حوزه مسائل قرآنی، موضوعی درخور اهتمام است. محمد شحرور از نواندیشانی است که با قرائت ایدئولوژیک از نص، نگاهی نو به موضوعات قرآنی دارد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، بر آن است که مبانی فکری محمد شحرور را در نگرش وی به فهم آیات قرآن، با استناد به آثار او مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که شحرور با تقسیم‌بندی قرآن به آیات رسالت و نبوّت، نسبی بودن فهم قرآن، شواهد تاریخی دانستن برخی از آیات و تأویل‌گرایی، به دنبال قرائت نو از نصوص قرآنی بوده است. شحرور با تکیه بر تاریخی­نگری، حکم حجاب و احکام کنیزان را برای این دوره ندانسته و در این زمینه به مصادیق جدید همچون حدّ ادنی و اعلی برای پوشش و ازدواج مِسیار تصریح می‌نماید. دیدگاه‌های شحرور درباره قرآن، به دلیل استفاده از مبانی ناکارآمد، کاربست فهم تجربی دین و استفاده سلیقه‌ای و غیرعلمی از آیات، با چالش‌های جدی مواجه است، ازاین‌رو نمی‌توان دیدگاه او را در فهم و تفسیر قرآن حجّت دانست.

یکی از روش‌های کارآمد در بحث معناشناسی، «تجزیه به آحاد واژگان» است که در آن، واژگان را به‌قصد دستیابی به مفهومی دقیق و کامل، به آحاد و اجزای معنایی سازنده آنها تجزیه نموده تا معانی نهفته در لایه‌های هر واژه آشکار گردد، که این امر درنهایت، به ارائه ترجمه‌ای کامل و گویا از متن خواهد انجامید. پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر رویکرد تحلیل مؤلفه‌ای و تجزیه واژگان به آحاد معنایی کوچک‌تر در پاره‌ای از واژگان قرآنی، سعی بر آن دارد تا معانی نهفته در ورای کلمات را از طریق تجزیه آنها به آحاد و اجزای معنایی آن آشکار کرده و چگونگی بازتاب آن را در ترجمه‌های معاصر مورد نقد و بررسی قرار دهد و نقاط قوت و ضعف ترجمه‌ها را در این خصوص تحلیل نماید. بررسی معنایی واژگانی چون «یقتّلون، واعَدنا، آنَستُ، تَبَّ، نَتلوها، لاتُحصوها و اقتَربَ»، نشان می‌دهد که عدم توجه دقیق مترجمان قرآن کریم به آحاد واژگانی و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده آنها، قطعاً در ارائه مفهوم موردنظر گوینده تأثیرگذار بوده و مخلّ فهم و درک مقصود واقعی قرآن کریم خواهد گردید. چنان‌که نتیجه این بی‌توجهی به ارائه ترجمه‌ای ناقص و نارسا از کلمات قرآنی در برخی ترجمه‌ها انجامیده که با مفهوم کلی آیه و سیاق جملات قرآنی تناسب کافی نداشته و صرفاً بیانگر ترجمه معنای اولیه و ظاهری از واژگان قرآنی محسوب می‌شود؛ هرچند برخی از مترجمان با اشاره به پاره‌ای از مؤلفه‌های معنایی واژگان، ترجمه‌ای به‌نسبت موفق و قابل‌قبول نیز ارائه داده‌اند.

ازجمله موضوعاتی که همواره مورد توجه مستشرقان و قرآن‌پژوهان بوده است، مقایسه و بررسی شباهت‌های موجود میان قرآن و کتاب مقدس است. این شباهت‌ها دیدگاه‌های متعدد و گاه متضادی را سبب شده است. در این میان، مزامیر بیش از سایر بخش‌های کتاب مقدس مورد توجه قرار گرفته است. آنجلیکا نویورت ازجمله افرادی است که در پژوهش‌های متعددی به مقایسه قرآن و مزامیر پرداخته و درباره ساختار، موضوعات و بافت این دو متن، اطلاعاتی در خور به‌دست داده است. به باور او، شباهت این دو متن ناشی از وجود سنت شفاهی‌ای است که در میان عرب‌های نخستین بوده است. مزامیر ازجمله این سنت‌هاست که مسلمانان نخستین با آن آشنایی داشته و در ذهن و زبان مردم آن عصر جاری بوده است. نویورت با فراگفتمان خواندن قرآن، بر این باور است که قرآن همواره درباره اموری که در میان مسلمانان نخستین جاری بوده، سخن می‌گفته است. در این مقاله سعی بر آن است به‌صورت مطالعه موردی، سوره الرحمن و مزمور 136 از دیدگاه نویورت مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

التفات از مختصات سبکی قرآن کریم و یکی از مصادیق برجسته‌سازی است که با خروج از زبان هنجار و آشنایی‌زدایی، شبیه به طرح بی‌مقدمه موضوع و موجب گسست اجزای کلام می‌شود. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی، نمونه‌هایی از آیات حاوی التفات سیاقی در قرآن را مطالعه می‌کند. التفات در نگاه تجویزی به نحو، عامل تضعیف پیوستگی اجزای جمله است. نویسنده بر این باور است که اگر این صنعت با نگاه توصیفی به نحو و مبتنی بر نظام زبانی قرآن و مناسبات معنایی و متکی بر کارکرد سلیقه و ذوق ادبی بررسی شود، نتیجه متفاوت می‌شود. با این نگاه، این صنعت به‌صورت نامرئی، در ماورای عبارت‌ها، لایه‌های معنایی ایجاد می‌کند و اجزای کلام را به‌هم پیوند می‌دهد و به حس زیبایی‌شناختی مخاطب پاسخ می‌دهد.

استدلال "خَیْر ٌوَ أَبْقى" در مواضع تقابل دنیا و آخرت به کار رفته و در این راستا دارای حوزه‌های کاربرد متفاوتی، مربوط به تصمیم گیری‌های انسان است، که باید یکی از دو طرف را بر دیگری ترجیح دهد. این موقعیّت‌ها عبارتند از: موقعیّت رزق که شامل دو حوزۀ تنگی رزق و مقایسه در روزی می‌باشد، موقعیّت دعوت به هدایت و موقعیّت تهدید ایمان، که دو راهی دنیا یا آخرت عنوان جامع همۀ موقعیّت‌هاست. توجّه به این استدلال باعث می‌شود، انسان با نگاهی واقع بینانه، بهترین رویکرد را جهت عملکرد صحیح برای مواجهه شدن با موقعیّت‌های نامبرده داشته باشد. به کارگیری استدلال به تناسب کاربردهایی که دارد، پیامدهای کار آمدی را به همراه خواهد داشت، از جمله: قناعت ورزی، بردباری، سپاسگزاری، رضامندی از زندگی، هدایت پذیری، تعالی خواسته‌ها، از بین رفتن ترس و اضطراب، استقامت بر هدف و دستیابی به فلاح.

حقایقی که پیامبران با وحی الهی دریافت کرده‌اند بهترین راه شناخت حقیقت هستی است و سعادت انسان در گرو درک صحیح‌تر و کامل‌تر آن است. هدف: بررسی مبانی نظریۀ تفسیری ابوزید در خصوص فهم قرآن. روش: پژوهش حاضر رویکردی توصیفی تحلیلی و انتقادی دارد. یافته‌ها: مبانی نظریۀ تفسیری این اندیشمند، برگرفته از گرایشهای مختلف هرمنوتیک، به ویژه هرمنوتیک فلسفی و مکاتب مختلف، حتی مارکسیسم است که باعث شده دیدگاههای او از انسجام کافی برخوردار نباشد. او با استفاده از روشهای تجربی برای ایجاد سازگاری بین سنّت و مدرنیته، مفهوم وحی و روش فهم را اصلاح و در برخی موارد کلام خدا را سوگیرانه می‌فهمد. همچنین پذیرش آرای هرمنوتیکی غربی بدون نقّادی باعث شده ناتوانی عقل انسان در شناخت بسیاری از امور را نادیده گرفته و به فهمی محدود و ناکافی از مراد کلام الهی برسد. نتیجه‌گیری: وظیفۀ خطیر همۀ عالمان اسلامی و اندیشمندان مسلمان آن است که وحی الهی را صحیح‌تر و کامل‌تر بفهمند. هرگز نباید تصور کرد فهم کلام حق تعالی پایان یافته و همۀ آنچه برای سعادت بشر نازل شده، فهم و دریافت شده است. به همین سبب، تلاش آنان را با همۀ امکانات مادی و معنوی برای فهم کلام الهی به گونه‌ای که حقیقت آن آشکار شود، می‌طلبد.

کاوش در متن قرآن حاکی از آن است که مشرکان با هدف انکار منشأ وحیانی قرآن و نفی معاد نسبت «اساطیر الاولین» بودن به قرآن داده اند. لغویان واژه «اساطیر» را جمع «اسطوره» دانسته اند. در مفهوم این واژه نیز تعاریف گوناگونی ارائه گردیده که حاصل آن این است که اسطوره جهان بینی ویژه انسان باستانی است و از جهت کشف ساختار اجتماعی زندگی بشر در زمان های بسیار دور دست و نیز ساختمان اندیشه ای او اهمیت دارد. اما باید دید با توجه به ابتدایی بودن شکل زندگی عرب جاهلی می توان اسطوره را نزد وی دقیقا به معنای اسطوره در جهان باستان دانست؟ از مطالعه در آیات قرآن و دقت در سیاق آیات چنین بر می آید که در نگاه عرب جاهلی که ارتباط با جن به نوعی همه ساحت های زندگی ایشان را تحت تأثیر قرار داده، اسطوره همان پیوندی است که این قوم با اجنه داشته است. بررسی ساختار زندگی عرب جاهلی و سیاق آیات مورد نظر و نیز نسبت های مشابهی که مشرکان به پیامبر وارد کرده اند همگی شاهدی بر مدعای مطرح در این پژوهش است.