جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم راسخان در علم در آیه 7 آل­عمران و نسبت آنان با علم تأویل در میان عالمان اسلامی با دیدگاههای مختلفی همراه بوده و بطور خاص متکلمان مسلمان در تأویل کلامی متشابهات قرآن، رویکردهای متفاوتی داشته­اند. در این مقاله به روش تحلیل کیفی گفتمان، پس از طرح مسأله، با تکیه بر دیدگاهی تشکیکی در معناشناسی راسخان به­لحاظ سلبی و ایجابی در آیه 7 فوق که در رویکردهای گذشته به ندرت مطرح شده، روش تأویل کلامی متشابهات جستجو شده و فتح­بابی در اصول کلی تأویل آنها صورت گرفته است. بر این اساس از بعد سلبی سه اصل: تنزیه الهی از توهّمات انسانی و تنزیه ساحت الهی در ذات و فعل از قبائح عقلی و نفی تشبیه عوالم غیبی و فرامادی به عوالم حسی و مادی مورد اشاره قرار گرفته و از بعد ایجابی نیز پنج اصل: فهم­پذیری متشابهات، نقش راه­گشای دلالت­های قرآنی به مثابه محکمات، نقش روش­گذارانه روایات، تأکید بر اصول عقلی­برهانی و نهایتاً توجه به نکات اصیل ادبی و لغوی مطرح شده است.

با آن‌که پیامبر(ص) تفکر قرآن‌بسندگی را قبل از نهادینه شدن آن توسط حاکمان پس از خود، با حدیث اریکه، پیش­گویی و رد کرده بود، در سده اخیر، این تفکر، پس از فراز و نشیب‌های بسیار، توسط دو تن از اندیشه­وران تأثیرگذار شبه­قاره هند، به نام‌های عبدالله چکرالوی و خواجه‌احمد دین امریتساری توسعه یافته است. از این رو، تحقیق پیش­رو بر آن شده، آرای قرآن‌بسندانه این دو اندیشه­ور شبه­قاره را به روش توصیفی-انتقادی مورد ارزیابی قرار دهد. در این راستا، یافته­های تحقیق به این نحو است: ادله­ی سه‌گانه­ای که این دو اندیشه­ور، در توجیه قرآن­بسندگی، ارائه کرده­اند عبارتند از: قرآن وحی الهی است، برخلاف سنت؛ نقش پیامبر(ص) تنها ابلاغ قرآن است و ابلاغ سنت واجب نیست؛ تمام جزئیات احکام دینی، از قرآن قابل دریافت است و سنت امر زایدی است.

قرآن کریم در داستان حضرت نوح (ع) به عنوان یکی از عبرت‌آموزترین قصه‌های قرآنی به‌وضوح تقابل حق و باطل را نشان داده و درباره هر دو گروه، شخصیت‌های مهم و برجسته‌ای را ترسیم، و برای نسل‌های بعدی الگوپردازی و نمادسازی کرده است. نمادسازی در قصه نوح (ع) در دو دسته «افراد و شخصیت‌ها» و «حوادث و وقایع» انجام شده است. قهرمانان یا شخصیت‌های مثبت داستان عبارت‌اند از حضرت نوح (ع) که نماد پایداری و استقامت در راه حق است و پیروان اندکش که نماد رستگاری و حسن عاقبت‌اند. ضدقهرمانان یا شخصیت‌های منفی، یعنی ملأ و مترفین لجوج و کافر، زن و پسر نوح (ع)، نیز نمادهای حق‌گریزی و باطل‌اند. به‌علاوه، قرآن هنرمندانه برخی از وقایع و حوادث را نیز در این داستان نمادسازی کرده است. طوفان، کشتی و عمر نوح (ع) که به‌ترتیب در ادبیات دینی از دیرباز نماد مکر و قهر الاهی، نجات‌بخشی و امنیت، و مشیت ربوبی تلقی شده‌اند. توجه به این نمادسازی‌ها در قصه‌های قرآنی، در ترسیم روشن‌تر این حکایات عبرت‌آموز در رسانه‌های نوشتاری و تصویری کارساز است.

امین قضایی در کتاب نامه‌هایی برای محمّد (ص) پیامبر؛ پژوهشی بر ریشه‌های قرآن احکام اسلامی را متأثر از مذهب یهود می‌داند و معتقد است متن کنونی قرآن، نامه‌ها و ملحقاتی بوده که از طرف فرقه‌ای یهودی‌مسیحی به نام «ابیونی‌ها» برای پیامبر اسلام (ص) ارسال می‌شده است. این جستار مدعیات امین قضایی را به روش تحلیلی‌انتقادی و با رویکرد تاریخی بررسی می‌کند. با بررسی تاریخ فرقه ابیونی و مطالعه تطبیقی آموزه‌های آیین آنها با اسلام و همچنین امکان ارتباطشان با پیامبر (ص) در حجاز، این مطلب مشخص شده است که هیچ ارتباطی بین فرقه مذکور با پیامبر اسلام (ص) وجود نداشته و قضایی با آگاهی سطحی از آداب و مناسک فرقه ابیونی و پیش‌نهادن مستندات شاذ، فرضیه‌هایی را مطرح کرده است که تاریخ درباره این فرقه چنین مستنداتی را تأیید نمی‌کند، به طوری که می‌توان گفت دیدگاه وی درباره قرآن هیچ‌گونه پشتوانه علمی ندارد.

یکی از نظریات مطرح در حوزه زبان قرآن در بین قرآن‌پژوهان، دیدگاه زبان عرف خاص دانستن قرآن است. در یک نگاه کلی این نظریه دو تلقی دارد که عمدتاً در بین مفسران باطنی و اخباریان است. بر اساس این باور، تنها عده‌‌ای خاص مخاطب قرآنند و فقط ایشان به فهم قرآن نائل می‌شوند. هر دو جریان فکری مورد نظر با بهره‌گیری از آیات و روایات در پی تثبیت اندیشه و فهم خود، به عنوان تنها تفکر غالب و صحیح در فرایند فهم قرآن، بوده‌اند. مواجهه با عقل و جایگاه آن در تفسیر قرآن چالش اصلی این دو جریان فکری است. هر دو جریان فکری در مسیر فهم و معرفت قرآنی به جایگاه عقل چندان توجهی نداشته، توانایی عقل را در این مقام محدود و غیر قابل اعتماد می‌دانند. این پژوهش جستاری است درباره مواجهه این دو جریان فکری با تفسیر قرآن، به‌ویژه از رهگذر توجه آنان به منبع عقل، که به روشی توصیفی و تحلیلی سامان یافته است. این دو جریان تاثیرگذار تفسیری با دیدگاه انحصارگرایانه خود در فهم قرآن، با وجود تفاوت‌‌هایی که در تاریخچه و اهدافشان دارند، در تخطئه عقل در مقابل نص دارای اشتراک موضع دارند.

اندیشه تقریب بین مصلحان مذاهب اسلامی بیش از یک قرن است در محافل علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی به شکل یک نیاز ضروری در جهان اسلام مطرح است. هدف از این نوشتار تبیین مشروعیت رابطه اندیشه تقریب مذاهب با واقعیت و حقایق دینی است. اندیشه تقریب با استناد به آیات قرآن کریم می‌تواند برای رسیدن به واقعیات و حقایق دینی برای پیروان مذاهب اسلامی یک طریق مشروع و مناسب باشد؛ از این رو با بهره‌گیری از روش اسنادی و کتابخانه‌ای با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا آیاتی که به‌طور خاص ظهور در مسئله دارند تفسیر و تحلیل محتوا شده‌اند و در مرحله بعد آیاتی که به نحو عام و به‌ طریق اولویت دلالت بر جواز اندیشه تقریب دارند. ضرورت این کاوش درک صحیح از کارکرد اندیشه تقریب مذاهب است که می‌تواند زمینه مناسبی برای تحقیق و کشف واقعیت و حقایق دینی در بین پیروان مذاهب شود و نبود آن ممکن است پیروان مذاهب اسلامی را به‌افراط یا تفریط در مسائل دینی بکشاند؛ ‌رفتاری که با رسالت واقعی و حقیقت دین منافات دارد. به این سبب تأکید شده که اندیشه تقریب فی‌نفسه هدف ذاتی نیست؛ اما وجودش، به‌عنوان مقدمه، ضرورت عقلی دارد و بستری مناسب برای کشف حقایق و واقعیت‌های دین و گفتمان همزیستی مسالمت‌آمیز بین مسلمانان بر اساس اخوت دینی در مقابل گفتمان تفرقه، عداوت و تکفیر است.

بر اساس این پژوهش، امام رضا (ع) مباحث مربوط به علوم قرآنی از جمله بیان آیات الأحکام، ذکر شأن و سبب نزول آیات و توضیح آیات متشابه را در جلسات مناظره‌ای که با صاحبان دیگر ادیان داشتند، مطرح نمودند. حضرت در اثبات عصمت انبیای الهی (ع) با در کنار هم نهادن آیاتی از قرآن کریم و هم‌چنین با استناد به روایتی از امام صادق (ع) از روش تفسیری قرآن به قرآن و قرآن به سنت استفاده نمودند. استدلال‌های کلامی حضرت در حوزه توحید، عصمت و امامت است. تبیین اراده خداوند با استفاده از براهین عقلی در مناظره امام رضا (ع) با صاحبان ادیان در اثبات عصمت انبیا (ع) کاربرد دارد. امام رضا (ع) در جلسه مناظره با علمای مرو، با استناد به حدیث منزلت، و با تطبیق آیه 87 سوره یونس بر امیرالمؤمنین(ع)، از روش تفسیری جری و تطبیق استفاده نمودند.

در تلمود و قرآن کریم واژه‌هایی با مفاهیم نزدیک به هم زیاد وجود دارد. یکی از این واژه‌ها شخینه در تلمود است که در قرآن کریم از آن با عنوان سکینه یاد شده است. مطالعه تطبیقی جایگاه شخینه در تلمود و سکینه در قرآن مساله اصلی این مقاله است که با استفاده از روش تاریخی، تحلیلی و تطبیقی و با هدف شناخت وجوه اشتراک و افتراق این دو واژه انجام شده است. مطالعه صورت گرفته نشان می‌دهد که واژه شخینه در متون مقدّس یهودی و واژه سکینه در قرآن و روایات اسلامی، خاستگاه و کاربرد‌های مشترکی دارند. از جمله اینکه در هر دو مورد حضور آرامش بخش خداوند مطرح می‌شوند. اما در عین حال حوزه کاربردی شخینه به مراتب بیشتر از سکینه است. همچنین شخینه بیش از سکینه دچار توسع و تطور معنایی شده است، زیرا شخینه در مواردی به خود خدا تعلق می‌گیرد در حالی که سکینه به عنوان یکی از افعال خدا در قرآن کریم در نظر گرفته شده است.

یکی از مهمترین مباحث در حوزه علوم تربیتی، الگو بودن عمل مربی برای متربی است. به طور کلی اگر مجموعه مباحث اسلامی را در سه حوزه عقاید، اخلاق و احکام در نظر بگیریم، با نگاهی به قرآن کریم و آموزه‌های معصومان پی خواهیم برد که این سه حوزه ارتباط وثیق با هم دارند، به گونه‌ای که نمی‌توان یکی را بدون دیگری در نظر داشت و فردی را که تنها در یکی از این سه حوزه ثابت قدم باشد، الگوی معلم و فراتر از آن الگوی انسان کامل و موفق قلمداد کرد. این سه حوزه که با دسته بندی دیگری به میدان ایمان و عمل صالح تعبیر گشته است، بخش مهمی از آیات قرآن کریم را به خود اختصاص داده و از دیرباز موضوع بحث میان اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. در این مجال با هدف تبیین رویکرد تبیین الگوی معلم به مثابه مربی قرآن محور با استناد به آیات و روایات و مراجعه به کتب تفسیری و حدیثی به بیان مهمترین ویژگی‌های الگوی معلم پرداخته‌ایم. در نتیجه این پژوهش می‌توان گفت الگوی مربی کامل اسلامی تنها در صورتی تحقق می‌یابد که معلم، رؤوس مثلث دین یعنی معرفت، شریعت و اخلاق را همواره مدّنظر داشته و بداند بی‌اعتنایی به یکی از این سه حوزه، او را شایسته الگوی مربی کامل نمی‌نماید و در نتیجه آموزه‌های او برای متربیان، نتیجه کافی و وافی به ارمغان نخواهد آورد.

قرآن کریم به ‌عنوان جامع‌ترین منشور زندگی بشری و نظام‌نامه‌ی سعادت دنیوی و اخروی، اساسی‌ترین منبع معرفت همه‌ی صاحبان عقل سلیم است. فهم صحیح معارف راهگشایانه و آموزه‌های انسان‌ساز این متن مقدس که در قالب همین زبان بشری پدیدآورنده‌ی بهترین حیات انسانی است، از مهم‌ترین مشغله‌های دیرین قرآن‌پژوهان و اندیشمندان دین بوده و هست. بی‌شک مباحث سنتی علم بلاغت، به تنهایی بسندگی لازم در استخراج جنبه‌های زیبایی‌شناسانه و تبیین معانی متمیزانه‌ی قرآن را به‌گونه‌ای علمی و منتظم ندارد، بدین تصور نوشتار حاضر بر آن است تا با استفاده از دانش اساسا ساختاری زبان‌شناسی نوین که اهمیت چندانی برای شمّ زبانی قائل نیست، پاره‌ای از بایسته‌های قرآنی را که موجب تعالی اخلاق فردی و اجتماعی انسان‌ها بالاخص مسلمانان می‌شود، کشف و تحلیل نماید. بررسی داده‌های قرآنی نشان داد که هر آیه‌ای بر مفهوم‌سازی معینی بنیاد نهاده شده است که فهم آیه می‌بایست بر اساس همان مفهوم‌سازی انجام پذیرد. لذا در آیاتی که ظاهرا واژه‌ای از جمله حذف شده است، و یا جایگزین واژه‌ی دیگری شده و غیره، ضروری است آیه به همان حالت باقی بماند تا پیام اصلی نهفته در ورای آن به‌دست آید، چه کلام الله مجید از طریق کاربست همین ساختارهای زبانی معانی متمیزانه‌ای را در حوزه‌های مختلف زندگی بشری به‌دست داده است. همچنین جایگزینی واژگانی، کاهش و افزایش هدفمند حجم کلام (ایجاز و اطناب)، کاربست ساخت‌های صرفی معنادار(شکل ساخت‌واژی) و امثال آن، از جمله اختیارات متداول دستور هرزبانی بالاخص زبان عربی به‌شمار می‌آید که درورای کاربست هریک از آن‌ها در کلام مجید، بایسته‌های اخلاقی حیات‌بخش و زندگی‌ساز لطیفی نهفته است.