جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه­ واژه­ها در قرآن کریم به زبان فارسی ، همواره ذهن پژوهشگران این کتاب آسمانی را به خود مشغول نموده است. یکی از این واژه­های چالش­برانگیز، کلمه­ "تفاوت" است که با مفهوم عام خود که همان اختلاف و فرق بین اشیاست، سازگار نیست . مقاله حاضر در صدد بوده است با روش توصیفی -تحلیلی ، معنای لغوی ریشه­ فوت و سایر مشتقات آن به ویژه تفاوت را مورد واکاوی قرار داده و بر اساس یافته های پژوهش، ترجمه­ های قرآنی آن را مورد ارزیابی قرار دهد. از جمله نتایج پژوهش این بوده است که واژه­ "فوت" در ترجمه­ها غالباً به معنای "رهایی" و "نجات" ترجمه شده که صحیح آن "فرصتی برای رهایی" است. همچنین اکثر مترجمان واژه­ "تفاوت" را به مفاهیمی چون "فرق"، "اختلاف"، نابسامانی"، "ناهمگونی"، "ناهماهنگی"، "خلل", "عیب" و "نقص" ترجمه کرده­اند که با توجه به سیاق آیه و مفهوم لغوی این واژه، ترجمه های یاد شده، مناسب ارزیابی نمی شود و ترجمه­ صحیح آن را می توان "گسستگی" و "نیستی" دانست که با هدف آفرینش نیز کاملاً سازگار است.

اسلوب عطف یکی از پرکاربردترین اسلوب­ها در زبان عربی به­ویژه در قرآن کریم است که با پیوست عبارتی به عبارت دیگر، مانع از تکرار گردیده و سبب ایجاز در کلام می­گردد. اصل بر این است که"معطوف­علیه" به عنوان عبارت نخستِ این اسلوب و "معطوف" به عنوان عبارت پسین در کنار یکدیگر قرار می­گیرند. اما گاهی میان این دو عبارت به ­وسیله عبارتی که متعلق و متکی بر هر دو آن­ها است، جدایی می­افتد. بر اساس این پژوهش، این پدیده دارای کارکردی معنایی بوده و در واقع بیانگر تفاوت میان معطوف­علیه و معطوف در برخورداری از معنای حکم مشترک­فیه [حدث کلام + عبارت فاصل] است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این پدیده در ترجمه آیاتی از قرآن کریم پرداخته است. نتیجه بررسی­ها حاکی از آن است که این امر به عنوان یک پدیده شاخص معنایی، مورد شناخت و توجه مترجمان قرار نگرفته و جز در موارد معدودی به انتقال معنای حاصل از آن اهتمام نشده است. در این میان، ترجمه­های تفسیری و ارتباطی که دست بازتری نسبت به ترجمه­های تحت­اللفظی دارند، واکنش بهتری در مواجهه با این پدیده داشته­اند.

هدف پژوهش حاضر ارائه رویکرد تفسیر سیاسی امام خمینی، به مثابه یک رویکرد تفسیری اثربخش در تحولات سیاسی جهان اسلام بود. تبیین و گفتمان‌سازی این رویکرد تفسیری می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت قرآن به متن تحولات جهان اسلام باشد. در این پژوهش به این سوال پاسخ داده شد که رهیافت متفاوت امام خمینی در تفسیر سیاسی قرآن کریم چیست؟. این رویکرد مبتنی بر چارچوب نظری نظریه دوفطرت تبیین گردید. نتایج نشان داد که قرآن به مثابه یک مکتب سیاسی مستقل و کارآمد به یک گفتمان فراگیر در جهان اسلام تبدیل نشده است، چرا که تفاسیر متحجرانه در جهان اسلام با بزرگ‌نمایی فروعات و به حاشیه راندن «مقاصد قرآن» از قرآن سیاست‌زدایی نموده‌اند، و رویکردهای ملتقطانه، قرآن را سکولار و جدای از سیاست و جامعه تفسیر نموده‌اند و حاصل هر دو «مهجوریت قرآن» بوده است، لذا امروز اندیشه و کنش سیاسی در جهان اسلام متاثر از مقاصد قرآن نیست. اما رهیافت خاص و متفاوت امام خمینی در تفسیر سیاسی قرآن توانست قرآن را به مثابه یک مکتب سیاسی معرفی کند و تاثیرات جدی در تحولات سیاسی ایران و انقلاب اسلامی در سطح بین‌المللی داشته باشد. مهم‌ترین اصول تفسیر سیاسی امام خمینی مقصدگرایی، مردم‌گرایی و عمل‌گرایی است. حاصل این اصول، رویکرد خاص تفسیری با عنوان «رویکرد راهبردی» خواهد بود، که درپی تحقق مقاصد قرآنی در جهان است.

در دوره معاصر، با شکل­گیری ترجمه­های متعدد از قرآن و نظر به اهمیت و نقش بنیادی ترجمه در ارتباط عموم مردم با معارف قرآن کریم، مطالعات علمی نقد ترجمه­های قرآن کریم به عنوان یکی از حوزه­های مطالعات قرآنی شکل گرفته است. ضرورت پژوهش در این عرصه، زمانی ملموس می­گردد که با تفاوت برداشت از قرآن به جهت خطاهای ترجمه­ای مواجه می­شویم. مطالعات نقد ترجمه­های قرآن، به دنبال ایجاد یک دستگاه انتقادی برای ارزیابی ترجمه­های قرآن بوده و از این رو به معرفی لغزشگاه­های پیش پای مترجمان می­پردازد. پژوهش حاضر در این راستا، با روش توصیفی و تحلیل انتقادی، "برابرانگاری­های ناشی از تسامح" را به عنوان یکی از لغزشگاه­های مترجمان فارسی قران کریم مورد بررسی قرار داده وضمن برشمردن گونه­های مختلف برابرانگاری تسامحی، به دو گونه "تسامح در تشخیص ریشه واژگان" و " تسامح در توجه کردن به تفاوت ساخت­های صرفی شبیه به هم" پرداخته و 12 نمونه برای آن‌ها بیان کرده است. گزارش­های آماری عملکرد مترجمان در نمونه های مورد بررسی، بیانگر این است که که ترجمه­های انصاریان، بهرامپور، صفوی، موسوی گرمارودی و علی اکبر طاهری، در تشخیص ریشه و ساخت صرفی کم‌ترین میزان لغزش و تسامح را دارند و با یک لغزش، ترجمه­های موفق در این زمینه هستند. از آن سوی ترجمه­های محمد ابراهیم بروجردی (9 لغزش)، محمد کاظم ارفع (7 لغزش)، ابراهیم عاملی (6 لغزش)، محمد کاظم معزی (6 لغزش) توفیق کم‌تری در دوری جستن از برابرانگاری تسامحی داشته­اند.

قرآن کریم، دریایی از معناست و به همین خاطر، برگردان آن از زبان عربی به فارسی و دیگر زبان­ها، نیازمند درک ظرافت­های زبانیِ آن است. امروزه دانش معنی­شناسی، روش­هایی را ارائه می­دهد تا خواننده به کمک آن­ها بهتر بتواند متن را بخواند و معناهای پنهان در آن را بفهمد. در سطح واژگان، روابط مفهومی واژگان در معنی­شناسی مطرح شده است که روش­هایی را پیش­روی خواننده می­نهد تا به کمک آن­ها روابط میانِ واژگان یک متن را دریابد و دلالت­های آن­ها را کشف کند. یکی از این روابط، تقابل معنایی بین واژگان است. در این جستار، با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس اصل تقابل معنایی، سعی شده تا دلالت­های واژگان متقابل قرآن در ده جزء آخر، فهم شود و با نقد معادل­یابی معزّی و پاینده از این واژگان، آسیب­های این معادل­ها تبیین گردد. ضرورت و اهمیت این پژوهش از این رو است که مترجم را با گوشه­ای از ظرافت­های متون ادبی آشنا می­کند و چالش­های احتمالی را به او نشان می­دهد. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که بی­توجهی به تقابل و تأکید بر معنای بنیادین واژه­ها، عدم دقت در دلالت­های چندگانه واژه­های متقابل در بافت متن، غفلت از ساختار فرمی متقابل­ها، عدم توجه به بافت و هم­آیی دیگر واژه­ها با واژه­های متقابل و برگردان تقابل با معناهای ناقص، مهم­ترین آسیب­های دو ترجمه فوق است که سبب شده، معادل­یابی­ها در برخی مواضع، با نقص در انتقال معنا یا حشو همراه گردد.

اسامی غیرمنصرف درزبان عرب شامل برخی از اعداد می شود که به سبب وصف بودن و عدول از «تکرار» «اعداد معدوله» نامیده می شوند. تعبیر «مَثنی و ثُلاث و رُباع» در قرآن مجموعه ای است از این اعداد بر دو صیغه «مَفعل» و «فُعال» که در آیات 3 سوره نساء و 1 سوره فاطر استعمال شده است. هرچند برخی مترجمان قرآن همگون با مفهوم «تکرار» در این اعداد دست به ترجمه زده اند، بسیاری از ایشان ترجمه‌هایی غیرهمسو با این معنا را ارایه کرده‌اند. این امر، معانیِ متفاوت و گاه متضادی را در ذهن مخاطبان القا نموده و فرآیند فهم آیه را با مشکل مواجه ساخته است. لذا ورود نقادانه به این وادی با تکیه بر مفهوم‌شناسی دقیق واژه‌ها از ضروریات است. معناشناسی اعداد معدوله، مفهوم «تکرار و تنوع» را برای «مثنی و ثلاث و رباع» در ضمن معنای شمارشی برجسته می‌نمایاند که با ترجمه «دوگانه و سه‌گانه و چهارگانه» برای تعبیر مذکور، سازگاری بیشتری دارد.

یکی از مهم‌ترین چالش‎ها در روند ترجمه قرآن کریم به زبان‎های دیگر، رعایت اسالیب نحوی مختلف و انتقال صحیح آن به زبان مقصد است. تضمین، یکی از همین اسالیب نحوی است. پیاده کردن این اسلوب در آیات قرآنی همواره با اختلاف نظر بین علمای نحو، مفسران و مترجمان همراه بوده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به نقد نحوه مواجهه مترجمان زبان عبری با اسلوب تضمین در قرآن کریم پرداخته است. ترجمه صحیح تضمین، از این حیث اهمیت دارد که انتخاب واژه مضمَّن، گاهی بر حوزه استخراج و تبیین حکم فقهی، عقاید و لطافت در تبیین واژگان آیات کریمه، تأثیرگذار است. ترجمه‎های عبری قرآن کریم عمدتاً فاقد توجه کافی به اسلوب تضمین هستند. اگرچه در مجموع، مسلمانان در این ترجمه‎ها موفق‎تر بوده‎اند؛ اما مانند مترجمان غیرمسلمان، با بی‎توجهی به ترجمه صحیح این اسلوب، گاهی بیانی خلاف مبانی شریعت و احکام اسلامی داشته‎اند. از علل اشتباهات ترجمه‎های عبری در مورد تضمین، ناتوانی مترجم در انتقال صحیح این اسلوب و بی‎اطلاعی از فرهنگ مردم زمان نزول است.

ترجمه قرآن، چه به صورت کامل، چه به صورت ترجمه بخشی از آن، از همان زمان نزول این کتاب مقدس آغاز شده و سیر تکاملی آن تا امروز ادامه داشته است. نقد و ارزیابی علمی و مداوم ترجمه­های متفاوت قرآن کربم، می­تواند زمینه­ساز پیشرفت آن ها باشد و راه نیل به هدفی آرمانی که همانا ترجمه­ای دقیق و دربرگیرنده تمامی ظرافت­های متن اصلی است، را هموار سازد. به همین دلیل، در جستار حاضر تلاش شده است با روش توصیفی –تحلیلی آمیخته با نقد وبا رویکرد آسیب­شناسی فنی و ادبی ترجمه، چالش­های پیش­روی مترجمان در برابریابی اسماءالحسنی به زبان فارسی مورد مطالعه قرارگیرد. بر این اساس، داده­های مربوط به 43 مورد از این اسامی از کل قرآن انتخاب ودر35 ترجمه فارسی معاصر قرآن مورد بررسی ونقدقرار گرفت. نتایج پژوهش نشان می­دهد که مترجمان دست­کم در 11 مورد، از اصول و مبانی ترجمه تخطی کرده­اند. برخی از این لغزش­ها عبارت­اند از: عدم رعایت نظم و همگونی در ترجمه؛ عدم رعایت اختصار در ترجمه؛ عدم ارائه برابرنهادهای معمول و قابل فهم؛ حذف بی­دلیل؛ عدم توجه به یکسان­سازی ترجمه ساختارهای نحوی مشابه و تعدیل­های ساختاری نابجا و بیش­ از اندازه.

حفظ قرآن به‌معنای به خاطر سپردن آیات و سوره‌های آن، از زمان نزول قرآن تابه‌حال، همواره مورد عنایت مسلمانان قرار داشته و از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است. فراموشی الفاظ قرآن پس از حفظ آن نیز امری ناپسند قلمداد می‌شود. این باور گاه تا به آنجا پیش می‌رود که بر مبنای برخی روایات نظیر روایت نبوی «مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِیهُ لَقِیَ اللهَ أَجذَمُ» فراموش‌کنندۀ قرآن، مستحق عقوبت در روز قیامت دانسته می‌شود. نویسندگان این مقاله، با روش «توصیف و تحلیل» برای دستیابی به مفهومی صحیح از حدیث یادشده، ابتدا با استفاده از قواعد و معیارهای حدیث‌شناختی، به بررسی سلسلۀ سند حدیث می‌پردازند و اشکالات آن را مطرح می‌کنند، سپس با نگاهی به نظریات شارحان و محدثان، به تحلیل متن حدیث پرداخته و از مفهوم صحیح آن که نوعی تشبیه و یا کنایه است، پرده برمی‌دارند.

پاراگراف به عنوان بزرگترین واحد یک زبان، دارای یک هویّت درونی در کنار شکلی ظاهری است. این هویّت درونی که ناشی از وحدت موضوعی و فکری جمله‌های درون یک پاراگراف است، بنا بر برخی از پژوهش‌ها، در متون قدیمی فارسی زبان که شکل ظاهری پاراگراف را نیز نداشته‌اند، وجود داشته و چه بسا در متن قرآن کریم نیز وجود داشته باشد. تقسیم متن قرآن کریم به «رکوعات» از دیر زمان نشانه‌ی وجود همین هویّت در قرآن است. شکل ظاهری پاراگراف این هویت را آشکارتر کرده و سبب می‌شود تا مخاطب، متن را آسان‌تر و بهتر فهم کند. این کارکرد در مورد قرآن کریم همچنین سبب می‌شود تا قاریان حرفه‌ای قرآن، حد و مرز ارتباط‌های معنایی را به آسانی در مقابل خود دیده و این کار تمهیدی برای تلاوت متنوّع‌تر آیات آن توسط این قاریان است. با این وجود، متن قرآن کریم تا کنون شکل ظاهری پاراگراف را به خود ندیده و این امر ناشی از عدم پژوهشی در این زمینه است. این مقاله به عنوان اوّلین پژوهش در این زمینه، ضمن اعتراف به وجود زیبایی بصری پاراگراف و تبیین آن، به روش توصیفی ـ تحلیلی برخی از عناصر زیباشناختی سبکی و ادبی قرآن کریم همچون التفات، ایجاز و حذف، تقابل و تکرار، سجع و وزن، و تمثیل و تشبیه را در راستای شناخت بهتر پاراگراف‌های قرآنی تبیین کرده و راه را برای پاراگراف‌بندی متن قرآن کریم یا پژوهش‌های بیشتر در این زمینه هموارتر می‌کند.