جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این تحقیق تلاش شده است تا به تقریرهای مختلف برهان فطرت از نظر متکلمان امامیه پرداخته شود. طبق آیات 30 سوره روم و 172 سوره اعراف، انسان مفطور به معرفت پیشین نسبت به خداوند متعال است. امور فطری و سرشتی انسان شامل شناخت‌ها و گرایش‌ها است. به فطرت انسان یا تنها به عنوان راه و طریق خداشناسی توجه شده است، یا علاوه بر آن، به عنوان برهان و دلیلی بر وجود خداوند نظر شده است. متکلمان متقدم، عموماً، فطرت را یکی از راه‌های عام و همگانی در خداشناسی با رویکرد شهودی مطرح کرده‌اند. ولی متلکمان متأخر، خصوصاً آیت الله شاه‌آبادی ـ رحمه الله ـ برهان بودن آن را نیز مطرح کرده‌اند. این برهان با استفاده از یکی از گرایش‌های درونی انسان همچون عشق به کمال یا امید به قدرتی برتر هنگام خطر، سامان می‌یابد. سپس از طریق تضایف یا اضافی بودن این امور، طرف دیگر آن، که وجود کمال یا قدرت مطلق است نتیجه می‌شود؛ و او جز خداوند نیست. لذا لازم است ابتدا امور فطری مورد مداقّه و توجه واقع شوند و ادله وجودشناختی فطرت بررسی شوند. در غرب نیز، برهان از طریق فطرت همگانی خداشناسی را اجماع عام گویند. که مقایسه بین برهان فطرت و اجماع عام، اتقان بیشتر برهان فطرت را نشان می‌دهد. اشکالات و شبهات مطرح شده در فطرت و برهان فطرت نیز قابل نقد هستند.واژگان کلیدی: فطرت، برهان فطرت، خداشناسی فطری، متلکمان امامیه، اجماع عام، عشق به کمال مطلق.

موضوع تحقیق، بررسی تطبیقی برهان وجودی دکارت و برهان صدیقین ملاصدرا می باشد؛ مطالب مورد بحث و بررسی در این تحقیق، به طور خلاصهبه صورت زیر قابل تبیین می باشد؛ براهین خداشناسی به دو دسته‌ی عمده و جامع؛ تقسیم می شوند: دسته‌ی اول، براهینی هستند که وجود واجب تعالی را از طریق مخلوقات و افعالش به اثبات می‌‌رسانند و دسته‌ی دوم، ادله‌ای هستند که بر وجود واجب تعالی از طریق غیر افعال و مخلوقاتش استدلال می‌کنند. برهان وجودی دکارت، جزو دسته‌ی اول؛ و برهان صدیقین ملاصدرا، جزو دسته‌ی دوم محسوب می‌شوند. دکارت، با استفاده از مفهوم کامل‌ترین موجود به تقریر برهان وجودی می پردازد. او برهان خود را چنین تقریر می-کند: بنا به تعریف، خدا همه‌ی کمالات را دارد؛ وجود،کمال است؛ نتیجه: خدا وجود دارد. برهان صدیقین ملاصدرا نیز چنین تقریر می-شود. وجود اصیل است و مراتب تشکیکی دارد؛ بین مراتب آن، رابطه‌ی علیت و معلولیت برقرار است؛ بالاترین مرتبه‌ی وجود، همان مرتبه‌ای است که متعلق به غیر نمی‌باشد، پس در میان موجودات کثیر، یک موجود هست که متعلق به غیر نیست و واجب‌الوجود است. برهان وجودی دکارت براساس تحلیل ذهنی شکل گرفته است؛ لذا، برهانی مفهومی است؛ که معیار صدق آن، وضوح و تمایز عقلی است. اما برهان صدیقین ملاصدرا، براساس حقیقت عینی هستی و وجوب وجود، تقریر شده و دارای مصداق خارجی است؛ و معیارصدق آن، مطابقت با واقع است.این دو برهان، هم دارای وجوه اشتراک و هموجوه افتراق هستند. مهمترین شباهت آنها در مبنا قرار دادن مفهوم کمال وجود است؛ یعنی هر دوی آنها، خدا را وجود کامل و دارای همه‌ی کمالات وجودی می دانند. همچنین، در هر دو برهان، سعی شده است با تکیه بر کوتاه‌ترین مبادی و بهره جستن از قضایای بدیهی اولی و مقدمات عقلی، برهانی بدیهی‌الانتاج ارائه شود که بدان، نه تنها وجود خداوند، بلکه تمامی صفات او نیز قابل اثبات باشند. مهمترین وجوه افتراق آنها نیز عبارتند از: 1- ضرورت اثبات شده در برهان وجودی، ضرورت ذاتیه است؛ یعنی مادامی که ذات موضوع در ذهن باشد، حکم به ضرورت وجود آن می‌کنیم؛ ولی ضرورت در برهان صدیقین، ضرورت ازلیه است که حتی از فرض عدم موضوع، باز وجود آن لازم می‌آید. 2- ضرورت در برهان وجودی، به حمل اولی است. پس به حمل شایع، خدا ممکن‌الوجود است؛ ولی در برهان صدیقین، به حمل شایع است. 3- برهان وجودی دکارت، برهانی ذهنی است و جنبه‌ی «سوبژکتیو»دارد. اما برهان صدیقین صدرا، از جنبه‌ی عینی و «ابژکتیو»برخوردار است.

مقاله حاضر به تبیین برهان وجودشناختی کورت گودل، ریاضی‌دان و فیلسوف برجسته اهل چک می‌پردازد. در این نوشتار به ویژه به روایت هارت شورن از برهان آنسلم توجه داشته‌ایم. گودل، اندیشه آنسلم مبنی بر اختصاصی بودن ویژگی عظمت یا کمال برین به خدای متعالی را با وارد کردن مفهوم ویژگی مثبت در قالب عملگر تحصل، عمق و بسط می‌بخشد. گودل همچنین از مفاهیمی نظیر فرد شبه خدا، جوهر فرد و ویژگی وجود ضرور (واجب) برای پیشبرد برهان خود بهره می جوید. این نوشتار همچنین، مشتمل بر پاره‌ای از ملاحظات فلسفی در خصوص تفاسیر معناشناختی لایب نیتسی و فلوطینی از برهان گودل است.

یکی از مسائل مهم و مورد بحث در معرفت بشری اثبات وجود خداوند است. به طور کلی مهم‌ترین براهین اثبات وجود خدا عبارتند از: برهان وجودشناختی، برهان جهان‌شناختی و برهان‌نظم. شدیدترین حملات به این براهین از سوی کانت انجام شده است. کانت بر اساس فلسفه‌ی نقادی خود استدلال‌های نظری در اثبات خدا را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد و همه آنها را در اثبات خدا ناتوان می‌داند واثبات آن‌ها را از طریق عقل‌عملی ممکن می‌داند.فیلسوفان و صاحب نظران مسلمان به برهان‌های اثبات وجود خدا توجه ویژه داشتند و با توجه به ادعاهای کانت در مورد براهین اثبات خدا، نظرات ویرا در دو قسمت مورد نقد قرار داده‌اند. برخی از این نقدها بیشتر برهان اخلاقی کانت را مورد نقد جدی قرار داده‌اند. در این راستا مبانی نظری اخلاقی کانت به نقد کشیده‌ و اعتبار برهان اخلاقی کانت مورد مناقشه قرار گرفته‌است.

«برهان تجربه دینی» یکی از براهین مهم بر اثبات وجود خدا در مغرب زمین در میان فیلسوفان خداباور می باشد. در این پژوهش سعی کرده ایم برهان مزبور را مورد بررسی قرار دهیم. و از آنجا که سویین برن روایت ویژه ای از این برهان دارد که تا کنون در زبان فارسی تحقیق مستقل و خاصی از آن صورت نگرفته است، در این پژوهش برهان تجربه دینی را با تأکید بر روایت وی بررسی نمودیم. سویین برن هم در بحث تعریف و دسته بندی انواع تجربه دینی و هم در موضوع واقع نمایی تجربه دینی مبانی و آراء مهمی دارد که توجه فیلسوفان معاصر خود را نیز به خود جلب کرده است. در این نوشتار هم تلاش شده است مبانی و آراء مزبور را به خوبی تبیین نماییم و هم در حد توان کوشش کرده ایم بر اساس مبانی فلسفه اسلامی آنها را مورد بررسی و نقد قرار دهیم. همچنین در حد امکان و در حد ارتباط با موضوع از آراء سایر فلاسفه و سایر تقریرهایی که از برهان تجربه دینی شده است، نیز بهره برده ایم. روش گردآوری اطلاعات نیز در این پژوهش، روش کتابخانه ای بوده است و البته در چند مورد از جناب سویین برن نیز در خصوص محتوای بعضی از نظریاتش توضیحات و راهنمایی هایی خواسته شد که ایشان نیز مطالبی را در پاسخ ذکر کردند که از آنها در غنی سازی هر چه بیشتر این تحقیق استفاده گردید. به هر حال امید است که این اثر در بررسی برهان مزبور بر اساس آراء و نظریات جدید کمکی به جامعه علمی کشورمان کرده باشد.

سوال اصلی در این تحقیق، این است که آیا می‌توان با استفاده از برهان نظم، صفات الهی را اثبات کرد. نتیجه‌ای که از بررسی منابع اسلامی و غربی و با روشی تحلیلی توصیفی در ضمن این تحقیق به دست آمد این است که درباره میزان دلالت برهان نظم بر وجود خداوند بايد گفت اين برهان از طریق وجود نظم در عالم وجود ناظم را اثبات می‌کند. افزون بر این، این برهان با تمسک به وحدت رویه مشهود در سراسر عالم توحید ناظم عالم را نیز اثبات می کند. آری با برهان نظم می‌توان برخی از صفات خداوند را اثبات کرد. برای نمونه برهان نظم از توانایی لازم برای اثبات برخی صفات ذاتی مانند حیات و قدرت و برخی صفات فعلی مانند خالقیت برخوردار است. البته اين برهان توانايي اثبات صفت علم ذاتی خداوند را ندارد، زیرا اثبات صفت علم به وسيله برهان نظم متوقف بر تحقق متعلق علم در خارج است كه در آن صورت صفت مذکور از جمله صفات فعل و خارج از ذات خواهد بود. همچنین برهان نظم از اثبات علم و قدرت نامتناهی الهی عاجز است. افزون بر اين بايد گفت که آیه شریفه (لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا) بر توحید ربوبی دلالت می‌کند، همان معنایی که از برهان نظم نیز انتظار می‌رود.همچنین به اشکالات فخر رازی و دیوید هیوم در باب دلالت برهان نظم بر صفات الهی پاسخ گفته شده است.

مسئله اثبات خدا از مسائل مهم و دغدغه برانگیز در زندگی انسان است. در طول قرون و اعصار تلاش‌های بسیاری برای اثبات یا نفی وجود خداوند شده است. متفکران غربی و شرقی براهین متعددی برای این منظور اقامه کرده‌اند. برهانی که ما در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار می‌دهیم یکی از براهین اثبات وجود خدا در کلام اسلامی است؛ این برهان که برهان حدوث نام دارد، شیوه متکلمان در اثبات وجود خداست و هدف از اقامه این برهان اثبات حدوث زمانی عالم و به‌تبع آن اثبات محدِثی قدیم برای عالم است؛ از آن‌جا که در نظر ایشان ملاک نیاز به علت، حدوث زمانی است و همین مبنا سرچشمه تمام اشکالات وارد بر این برهان می‌باشد.ما در این پژوهش بعد از بیان پیشینه برهان حدوث و جایگاه آن در آثار متکلمان و فیلسوفان تقریر‌های مختلف برهان حدوث را که در آثار متکلمانی چون قاضی عبدالجبار، غزالی، فاضل مقداد و ابن میثم بحرانی و فیلسوف نامی قرن یازدهم یعنی ملاصدرا بود را، تشریح کردیم. اولین تقریر این برهان که مبتنی بر حدوث اعراض است بیانش به این صورت است که در همه اجسام امور حادثی چون حرکت و سکون وجود دارد این امور نه منفک از جسم‌اند و نه مقدم بر آن،وقتی جسم منفک از حوادث و مقدم بر آن‌ها نباشد، مانند آن‌ها حادث خواهد بود؛ پس با ثبوت حدوث اجسام و اعراض نیازمندی آن به محدِث روشن می‌شود. دومین تقریر، مبتنی بر حادث ومتناهی بودن اجسام است؛ بیان این تقریر به این صورت است که اجسام از حرکت و سکون خالی نیستند، حرکت و سکون حادثند؛ زیرا ما تعاقب را در همه اجسام مشاهده می‌کنیم، هر چیزی خالی از حوادث نباشد، حادث و متناهی است؛ بنابراین با ثبوت حدوث عالم، نیاز آن به محدِث روشن می‌شود و این محدِث به دلیل ابطال تسلسل باید محدِثی قدیم باشد. تقریر سوم که مبتنی بر عدم تلازم قدیم وحادث می‌باشد بیانش به این صورت است که عالم حادث است چون جسم می‌باشد، اجسام منفک از حرکت و سکون که –حادثند - نیستند و هر چیزی که از حوادث منفک نیست، ضرورتاً حادث است و موثر این حوادث خداوند متعال است. تقریر چهارم که مبتنی بر حدوث و امکان اجسام، بیانش به این صورت است که عالم حادث است و هر حادثی ممکن است و هر ممکنی دارای موثر است. حال این موثر اگر ممکن باشد نیازمند موثر دیگر خواهد بود که اگر تا بی‌نهایت پیش برود به تسلسل می‌انجامد. بنابراین برای اجتناب از تسلسل باید به واجب‌الوجود منتهی شود. پنجمین تقریر مبتنی بر بداهت نیازمندی حادث به محدِث است که از دیدگاه حکمای متأخر مطرح می‌شود و نهایتاً تقریر ششم که مبتنی بر حرکت جوهری است به این صورت است که عالم حادث زمانی است و در هر «آن» ما و دنیا نو می‌شویم. هر حادثی نیازمند محدِث است پس عالم نیازمند محدِث است، پس بر اساس حرکت جوهری کل عالم ماده در حال حدوث است و این حرکت ذاتی نیازمند محرکی است که این محرک باید غیر متحرک باشد و چون این محرک نمی‌تواند واجد قوه تغیر باشد از این رو آن محرک از سنخ عالم ماده نیست، بلکه غیر مادی می‌باشد. بر هرکدام از تقریرهای ذکر شده نقد‌هایی وارد کردیم و سپس اشکالات مشترک‌ تقریرهای برهان حدوث را بررسی کردیم و در باب نافذ بودن یا نبودن این اشکالات به قضاوت نشستیم. به‌عنوان مثال یکی از اشکالاتی که بر تقریر‌های برهان حدوث وارد است، اشکال غیر کافی بودن این برهان برای اثبات واجب‌الوجوداست به این معنی که این برهان بدون استفاده از برهان امکان و وجوب قادر به اثبات ذات واجب تعالی نیست. به‌ دلیل این‌که محدِث اشیای طبیعی می‌تواند یک موجود مجرد و در عین حال امری ممکن و محتاج باشد، بنابراین تا زمانی که از برهان امکان وجوب کمک گرفته نشود استدلال به واقعیتی که در ذات خود بی‌نیاز از غیر باشد، نمی‌رسد. این اشکال بر غالب تقریر‌ها وارد است زیرا هیچ‌کدام از تقریر‌‌ها نتوانستند خداوند را به عنوان واجب‌الوجود اثبات کنند. در نهایت با ارزیابی تقریر‌های برهان حدوث، تقریر ملاصدر به‌دلیل قوّت مقدماتش به‌عنوانتقریری ارجح انتخاب شد.