جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از انجام این پژوهش بررسی جایگاه تعقل در دو مکتب معتزله و اشاعره در معرفت دینی می‌باشد که به روش کتابخانه‌ای انجام شد و برای گردآوری مطالب ضمن مراجعه به کتب علمی تاریخی، از مجموعه مقالات و مطالب صاحبنظران و اندیشمندان نیز بهره برداری شد. بر طبق یافته‌های پژوهش دو جریان فکری معتزله و اشاعره ضمن آن که در امکان و ضرورت معرفت خدایِ سبحان و وجوب تفکر و ضرورت استدلال در شناخت خدا هم رأی هستند، اما در پاره‌ای از مبانی معرفت شناختی و روش شناختی اختلاف نظر دارند. مهمترین اختلاف نظر این دو مکتب در زمینه معرفت شناسی متمرکز بر پاسخ به این سوالات است: «آیا وجوب معرفت الله را عقل به ما می‌گوید یا شرع؟» « آیا رابطه تفکر و معرفت تولیدی است یا استلزامی؟» در پاسخ به این سوؤالات معتزله رأی به «وجوب عقلی» معرفت الله می‌دهد، رابطه تفکر و معرفت را نیز «تولیدی» میداند و تولید علم را بر تفکر، که فعل اختیاری انسان است، مستقر می‌کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که عقل در معتزله، ماهیتی متفاوت با ماهیت عقل در نظام‌های فلسفی و حتی پاره‌ای دیگر از نظام‌های کلامی دارد، عقل از نگاه بیشتر معتزلیان مجموعه‌ای از دانش‌ها است که پس از حصول آنها، دارندهاش عاقل خوانده می‌شود. اما اشاعره بر «وجوب شرعی» معرفت الله تأکید می‌کند و رابطه تفکر و معرفت را نیز «استلزامی» می‌داند تولید علم را نیز بر قدرت محدثه، که به نظریه کسب اشعری بر می‌گردد، متکّی می‌کند. در روش شناسی نیز اگرچه دو مکتب در اعتبار روش‌های حسّی، عقلی و نقلی در کلام اشتراک دارند، در میزان اعتبار و تقدم هر یک از این روش‌ها بین آن دو اختلاف نظر است.

از نظر ملاصدرا حرکت جوهری نفس انسان با حدوث جسمانی در بدن، آغاز می‌شود و قوایش در این حرکت به فعلیت می‌رسد. ازجمله این قوا، قوه عقل است که ذومراتب است. حرکت نفس از مرحله عقل هیولانی آغاز و تا مرحله عقل فعال ادامه می‌‌یابد. در طی این مراحل دارای انواع ادراکات است. ازجمله این ادراکات، می‌توان ادراکات حسی، خیالی و عقلانی را نام برد. در عقل هیولانی تا عقل بالملکه دارای ادراکات حسی و خیالی است و در عقل بالفعل و عقل فعال ادراکات عقلانی دارد. بسته به نوع ادراکاتش و اینکه در چه مرحله‌ای از عقلانیت قرار دارد، انواع فاعلیت در افعالش تبیین می‌شود. امام خمینی از شارحان حکمت متعالیه نیز در این مسئله صاحب‌نظر است. مقایسه دو نظریه و کشف نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها، از اهداف این نوشتار است. ضرورت طی مراحل و تعداد آن‌ها و ملکه شدن صور عقلانی برای نفس در اثر تکرار از نقاط مشترک، دو نظریه و طرح مسئله ایمان قبل از ورود نفس به عقل نظری و عملی و ارجاع مراتب عقل نظری و عملی به یکدیگر و منتهی شدن مراحل هردو عقل به عقل مستفاد، نظریه مختص به امام خمینی است.

در جستار حاضر تلاش شده است تا به شیوه توصیفی- تحلیلی با رویکرد عقلی و فلسفی، مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی تزکیه نفس و ضرورت آن، براساس مبانی حکمت متعالیه صدرایی استخراج شده و مورد بازخوانی و تحلیل قرار گیرد. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که پس از تنزل وجودی انسان از عالم ماوراء طبیعت و آغاز پیدایش او در عالم طبیعت، گونه‌ای وابستگی وجودی به عالم ماده و مجرد برای انسان پیدا می‌شود؛ این وابستگی وجودی، به دلیل اینکه زمینه‌ساز رفع نیازمندی‌های انسان می‌شود، نوعی دلبستگی به دو عالم ماده و ماوراء ماده را در او پدید می‌آورد. اگر دلبستگی انسان، در مسیر تعدیل و تربیت قرار نگیرد، سبب توجه بیش از اندازه او به عالم ماده و طبیعت شده و به دنبال آن از جنبه ماورائی خود فاصله می‌گیرد؛ این فاصله سبب ازمیان رفتن تعادل در دو جنبه وجودی و دلبستگی افراطی به عالم طبیعت میشود. بر این اساس، تزکیه نفس، همان «بیرون آمدن انسان از دو لبه افراط و تفریط» و «جهت‌دهی دلبستگی او به دو عالم طبیعت و ماوراء» است. این پژوهش را می‌توان نمونه‌ای از کاربردی نمودن مبانی فلسفی حکمت متعالیه در حوزه اخلاق دانست.

ترجمه عربی مباحثی از درس‏ها و تحلیل‏های متفکر معاصر علی شریعتی در موضوع فلسفه تاریخ در این اثر صورت گرفته است. مباحث فلسفه تاریخ پیرامون انسان، سرنوشت، محرک تاریخ و نقش انسان در تاریخ‏سازی و مسئولیت انسان است. این تحلیل‏ها عمدتاً در نقد نگرش مارکسیتی که تاریخ را به صورت جبری طرح می‏کند. شریعتی در مقابل تاریخ را با انسان پیوند می‏دهد و از اراده و مسئولیت انسان در ساختن تاریخ سخن می‏گوید.