جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید مهم‌ترین اصل از اصول اعتقادی و زیربنای همه‌ آنهاست. این اصل که دارای ابعاد متعدّد نظری و عملی است، در تمامی ادیان الهی، کتاب‌های آسمانی و نظام‌های فکری و فلسفی مبتنی بر آن - با وجود برخی از تفاوت‌ها- دارای اهمیتی فراوان بوده و مهم‌ترین کانون درگیری میان موحّدان با مشرکان است. اندیشمندان با توجه به گرایش‌های گوناگون و نیز، تعدّد منابع معرفتی (وحی، سنّت، عقل)، راه‌ها و نظام‌های معرفتی گوناگونی را برای دستیابی به توحید و شناخت زوایای آن ارائه کرده‌اند. پس جای بسی اهمیت است که سخن از توحید، اسما و صفات الهی را از زبان اولیای معصومین علیهم السلام که واسطه‌های فیض‌رسانی و هدایت بشر و مقرب‌ترین انسان‌ها به درگاه خداوند هستند و عالی‌ترین سطح شناخت را نسبت به او دارند، جویا شویم که عالی‌ترین مضامین آن را می‌توان در کلام سرور زنان جهان، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام یافت. از همین روی این نوشتار به جهت شناخت هر چه بیشتر خداوند، اوصاف او و جنبه‌های مختلف توحید و مراتب آن در کلام حضرت زهراعلیهاالسلام، به گردآوری مطالب به صورت کتابخانه‌ای با روشی تحلیلی- توصیفی می‌پردازد. طبق فرمایشات حضرت زهراعلیهاالسلام وجود خداوند، فطری و روشن است و نیاز به شرح و تفسیر ندارد. و از طرفی شناخت کامل ذات اقدس الهی نه با علم حصولی و نه با علم شهودی، برای احدی امکان‌پذیر نیست. زبان‌ها قادر به توصیف ذات خداوند نیستند و کیفیت و حقیقت او هرگز در وهم نمی‌گنجد. ایشان علیهاالسلام در سخنان خود، توحید در ذات را به معنای گواهی به یگانگی خداوند و نداشتن شریک در بیرون از ذات و ترکیب نداشتن در درون ذات می‌دانند. در توحید صفاتی طبق فرمایشات ایشان علیهاالسلام، صفات خداوند متّحد با یکدیگر و عین ذات الهی می‌باشند و در ادعیه خود، خداوند را با اوصاف متعدّدی می‌ستایند. بیانات ایشان علیهاالسلام در باب توحید افعالی به اثبات فاعلیت مطلقه الهی می‌انجامد. و در نهایت در توحید عملی به خلوص برای خدا در عبودیت، اطاعت و استعانت، می‌رسد.

چکیده«الاهیات»، معادل عربی واژۀ theology ، علمی است که موضوعش خداشناسی و بررسی باورهای دینی است. این علم در جهان اسلام با عنوان «کلام اسلامی» شناخته می‌شود. الاهیدانان هر دینی می‌کوشند به توضیح و توجیه باورهایشان بپردازند و در مقابل شبهاتی که از سوی مخالفان ارائه می‌شود، از دین خود دفاع کنند. در دین زردشتی هم مانند سایر ادیان مجموعه متونی به وجود آمده است که از آنها می‌توان تحت عنوان متون الاهیاتی یاد کرد. شکند گمانیگ وزار متنی الاهیاتی است و موضوعات اصلی الاهیات نظیر خداشناسی، انسان‌شناسی و جهان‌شناسی به طور خلاصه در آن مطرح شده است. متن را مردان‌فرخ پسر اورمزداد، احتمالاً در قرن سوم هجری تألیف کرده است. این کتاب 16 فصل دارد، البته به سیاق سایر متون دینی کهن مفاهیم و آموزه‌ها به طور پراکنده در کتاب مطرح شده است و یکی از هدفهای این پژوهش سامان بخشیدن به این مفاهیم پراکنده و ارائه توصیفی روشن از این مضامین است. کتاب مقدمه‌ای دارد که در آن مولف هدفش را از نگارش کتاب ذکر می‌کند. در فصل‌های 2 تا 10 اصول اعتقادات زردشتی بیان شده است. فصلهای 2-4 موضوعات مهمی همچون قدرت و علم خداوند، مسئلۀ شر و کیفیت آفرینش در قالب پرسش و پاسخ مطرح شده است. فصل پنجم در رد ملحدان، فصل ششم در رد دهریان، فصل هفتم در اثبات ثنویت، فصل هشتم در اثبات وجود نیروی شر، و فصل‌های 9-10 تکمله‌ای در بحث ثنویت است. مولف به سیاق برخی از متون کلامی اسلامی که در آن عصر نوشته شده است، موضع خود را در قبال سایر ادیان نیز بیان می‌کند. از این رو از فصلهای 11-16 مولفِ کتاب مباحثی را درباب دین اسلام، یهودیت، مسیحیت و مانویت مطرح می‌کند که البته در لابلای این مطالب نیز می‌توان نکته‌های مهمی را دربارۀ الاهیات زردشتی یافت. متن گرچه مربوط به قرن سوم هجری است اما بازتابی است از باورهای زردشتیان در عهد ساسانی. البته چنانکه پژوهشهای نوین روشن کرده است دین زردشتی در عهد ساسانیان صورت واحدی نداشته و مکاتب و شاخه‌های مختلفی در این دین وجود داشته است. بنابراین مولف کتاب را نمی‌توان سخنگوی کل جامعۀ زردشتی پنداشت، بلکه او مطابق با مکتب تفسیری خاصی که در آن قرار داشته است، سخن می‌گوید. با مقایسۀ سخنان وی با متون دیگر آن عصر می‌توان به اختلافات و شباهت‌های آراء او با سایر همکیشانش پی برد.

عالم ذرّ، از مسائلى است که در قرآن و روایات، درباره آن سخن رفته است و شناخت آن به فهم معناى توحید، کمک مى رساند. در این گفتار، نظرات یازده تن از دانشمندان قرن پانزدهم هجرى در این مورد، نقل و نقد و بررسى مى شود. ازجمله: سید محمّد حسین طباطبایى، میرزا حسنعلى مروارید، سید عبدالرسول جهرمى، عبدالله جوادى آملى، محمّدتقى مصباح یزدى، ناصر مکارم شیرازى.

نظريه اخلاقی علامه طباطبايی با استناد به توحيد با نظريه هـای رايـج غربـی تفـاوت جـدی دارد. در نظريه وی خداوند غايی ترين هدف در رفتار اخلاقی به شمار می آيد؛ غـايتی كـه به لحاظ مطلقيت كمال و زيبـايی، سـلوك اخلاقـی هـرانسـانی را بـه سـوی خـود متوجـه می كند. اين نگرش با نظريه هايی مانند فضيلت گرايـی ارسـطو و وظيفـه گرايـی كانـت كـه عنصر حق به كلی در اركان آنها نقشی ندارند، متفاوت است. ديگر آنكه خداوند بـه طـور ذاتی و فطری در انسان ها وجود داشته و در نظريه فوق، وجه اصلی گرايش انسان به سوی اخلاق به شمار می آيد. مسلماً چنين ديدگاهی با سودگرايی افـرادی ماننـد بنتـام كـه وجـه اصلی گرايش انسان را به سوی اخلاق، تمايلات مادی او و ميل او به سود بيشتر می داننـد، تفاوت اساسی دارد. سوم آنكه موضوع انقطاع ـ ولو به صورت اندك ــ در نظريـه علامـه، لازمه يك رفتار اخلاقی دانسته شده است كه اين مطلـب بـا خـودگرايی اخلاقـی بـه طـور صريح مخالف است. هر سه نكته فوق را می توان وجوه اصل توحيد دانسـت كـه درتمـام نظريه علامه طباطبايی خودنمايی می كند.

وحدت وجود به عنوان یکی از اصلی ترین مباحث مطرح شده در عرفان همواره مطمح نظر عارفان و محل بحث محققان عرفان پژوه بوده است. به اعتقاد نگارنده درک و فهم درست معنای وحدت وجود جز با درک صحیح مبانی آن میسور نخواهد شد. در این نوشتار به صورت مختصر، به بیان و بررسی سه محور اصلی و مبنایی برای ورود به مبحث «وحدت وجود» پرداخته ایم و مراد عارف از تشکیک، توحید و تجلی حق در عالم را مورد بررسی قرار داده ایم.