جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عدالت از شوون و مقومات وجود و محور زندگی انسان است . چه بدون آن نه دایره وجود به هم رسیدی و نه آدمیان زندگانی را در می‌یابند. بنیاد هستی و آدمی بر عدل سرشته شده است . و راه یابی انسان به سوی سعادت جز با انتخاب آگاهانه طریق عدل و قسط محقق نمی‌گردد. جامعه بشری نیز جز با قیام و بسط عدل قوام نمی‌یابد. در راه تبیین عدالت در طول تاریخ نظریه‌های متعددی ارائه شده که اغلب آنها به دلایلی چون تک بعدی، اعتباریت ، نسبیت گروی، کثرت گرایی اخلاقی، برخورداری از مبانی ضعیف یا فقدان مبنا و... عملا تبدیل به ابزار ایدئولوژیک نظامهای حاکم گشته‌اند. در اسلام، نیز، هر چند این مسئله به وضوح در کتاب و سنت طرح شده است . ولی در طول تاریخ با ورود به حوزه منازعات کلامی و فقهی و... به تدریج ابزار سلطه دستگاههای حاکم گردیده و همین امر باعث ایجاد رکو.د و انحراف در نگرش غالب مسامانان به مساله عدالت شده است . البته در نگرش شیعی، عدل به عنوان یکی از اصول دین و مرتبط امامت و رهبری جامعه و عصمت امام باعث خود انگیختگی و ظلم‌ستیزی شیعیان گردید ولی در این حوزه نیز بستری که توانست زمینه‌های لازم برای نظریه پردازی در باب عدالت را در درون خود فراهم آورد، حکمت سیاسی عدالت است . که با ابونصر فارابی تاسیس شد و بویژه در حکمت صدرایی جایگاه حقیقی خود را بازیافت و اندیشمندانی چون امام خمینی و شهید صدر در جهت شکوفایی آن همت گماشتند. حکمت سیاسی ما که در بنیان، ماهیت و محتوا اسلامی است با هدف قرار دادن سعادت حقیقی انسان و عبور او از مدینه برای رسیدن به آن، عدالت را به مثابه خط مستقیم و سیر اعتدالی ترسیم کرد که تنها راه رسیدن به سعادت است . بر همین اساس ما در این نوشتار با توجه به دیدگاههای اندشمندان مورد بحث به ارایه نظریه‌ای در باب عدالت پرداختیم که براساس مفاهیمی چون فطرت ، حکمت (بیان) و عدل وجودی شکل می‌گیرد. در این نگاه عدالت امری فطری-مدنی و در عین حال عینی-انسانی است که بر سه اصل اساسی (وجدان)، (عقل) و (آزادی) ابتناء می‌یابد. براساس این نظریه، عدالت به مفهوم اعتدال، تناسب توازن، وسطیت حقیقی، طریقه مستقیم و استقامت بر آن است و مساوات ، قانونی بودن، احقاق حقوق، رعایت شایستگیها و... از مصادیق آن تلقی می‌شوند. به علاوه در قالب چنین نظریه‌ای عدالت دارای مفهوم مطلق و غیرنسبی، ذاتی، غیرتاریخی، عقلانی و منطقی، غیر عقلانی، عام و فراگیر، واقع گرایان، آرمان جویانه و قابل اجراست . عدالت صفت حقتعالی (ذات و فعل)، مقوم کائنات ، خصوصیت انسان، خصلت و ویژگی جامعه و نهادهای اجتماعی، قانون، اخلاق، مدنیت تعلیم، و تربیت ، قضاء و غیره بوده، به علاوه امری طبیعی، تک بعدی،تک گفتاری، تک موضوعی، قرارداری و نسبی گرایانه نمی‌باشد. همچنین عدالت معیار و ملاک اولیه دین، شریعت ، قانون، فقه، حکومت و تمام اعتباریات زندگانی انسان است .

موضوع عدالت اجتماعي، همواره به عنوان يكي از اهداف عالي نظام اقتصادي اسلام مطرح بوده است. دايره اين عدالت بسيار گسترده است و همه ابعاد جامعه را شامل مي‌شود كه از آن ميان، بُعد اقتصادي اين نوع عدالت است. عدالت اقتصادي در اين معنا، مشتمل بر عدالت در توزيع فرصت‌ها، توزيع امكانات و توزيع ثروت در جامعه است. اين کتاب، مبتني بر تبيين و تقرير روشمند انديشه شش متفكر ديني معاصر (حضرت امام خميني(ره)، مرحوم علامه طباطبايي، شهيد بهشتي، شهيد صدر، شهيد مطهري و آيت‌الله خامنه‌اي (دام ظله‌العالي)) پيرامون عدالت اجتماعي است كه بعد از بررسي آن‌ها توسط مؤلفان كتاب حاضر، به استخراج نظريه عدالت اجتماعي از خلال آن‌ها، پرداخته شده است.

عدالت اجتماعی در مکتب اسلام از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است تاجایی‌که اقامه‌ی عدل، هدف بعثت پیامبران و غایت فرستادن کتاب‌های آسمانی قلمداد شده و خداوند برپاداشتن آن را تکلیف همه‌ی مسلمانان قرار داده است. عرصه‌های گوناگون عدالت اجتماعی در حوزه‌ی ادبیات نظری از خلأ بزرگی رنج می برند. یکی از این عرصه‌ها مبانی کلامی است. مبانی کلامی مباحثی پایه هستند که با توجه به آن شالوده‌ها، نظریه‌ی عدالت استوار می شود. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با مراجعه به آیات و احادیث و دیدگاه اندیشه‌وران اسلامی درصدد احصای زیر‌ساخت‌های نظری عدالت است و این پرسش اصلی را پی‌می‌گیرد که عدالت اجتماعی در اسلام بر چه مبانی کلامی استوار است؟ فرضیه‌ی تحقیق این است که عدالت اجتماعی دارای مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی است. نوشتار پیش‌رو مبانی تأثیر‌گذاری را که موجب جهت‌گیری خاص در این حوزه می‌شود، به دست می‌دهد و برآیند و ثمره‌ی هرکدام از بنیادهای به‌دست‌آمده را در ساحت عدالت اجتماعی تحلیل می‌کند. دستاورد این پژوهش به شرح زیر است: مبانی تأثیرگذار عدالت اجتماعی در ساحت مبانی خدا‌شناختی حاکمیت عادلانه‌ی الهی و قانون عادلانه‌ی الهی است. مبانی انسان‌شناختی آن عبارت‌اند از اختیار و آزادی، آزادگی و عدالت اخلاقی، اندیشه‌ورزی و برنامه‌ریزی و برابری ذاتی. مبانی جهان‌شناختی عدالت اجتماعی استواری جهان بر عدل و نظم عادلانه را در برمی‌گیرد. مبانی جامعه‌شناختی آن آزادی ‌اجتماعی، تعامل و همراهی فرد و جامعه، مسوولیت‌پذیری اجتماعی، سنت‌های الهی- اجتماعی و ولایت پیامبران و امامان معصوم و عادل و آزادی اجتماعی است. مبانی ارزش‌شناختی عدالت اجتماعی عبارت‌اند از عدالت ارزشی ذاتی، ابزاری، مطلق و مهم‌ترین فضیلت اجتماعی. مبانی معرفت‌شناختی آن بنیادهای چون حجیت و اعتبار معرفتی وحی، عدالت امری عقلی - عقلایی، فطری، انتزاعی و دارای منشائی واقعی را شامل می‌شود.

بحث درباره ماهیت عدالت و جنبه‌های مختلف آن از همان آغاز، با فلسفه سیاسی همراه بوده است. حتی برخی از فلاسفه سیاسی به ویژه در دوران معاصر، فلسفه سیاسی خود را حول موضوع عدالت شکل داده‌اند و بیشترین بحث‌ها و آثار خود را به مسئله عدالت اختصاص داده‌اند. شاید نتوان اندیشمند یا پژوهشگری در عرصه فلسفه سیاسی را یافت که عدالت یا حداقل یکی از شقوق عدالت یعنی عدالت اجتماعی یا عدالت توزیعی را جزء موضوعات فلسفه سیاسی نداند. علت این مسئله را می‌توان با تحلیل مفهوم فلسفه سیاسی و ارتباط غیرقابل انکاری که موضوعات فلسفه سیاسی با موضوع عدالت پیدا می‌کند، دانست. اگر فلسفه سیاسی را بخشی از فلسفه اخلاق بدانیم که متکفل پاسخ به سؤالات مربوط به اخلاق سیاسی است آنگاه یکی از مهم‌ترین این سؤالات مسئله عدالت و جنبه‌های مختلف آن خواهد بود. در کانون مسائل اخلاق سیاسی، موضوع قدرت سیاسی و ارتباطی که این قدرت با فرد، جامعه، دولت و خالق هستی- و به تعبیر فلسفی واجب‌الوجود- پیدا می‌کند قرار دارد. به عنوان نمونه می‌توان سؤالاتی از این قبیل را از جمله مسائل مربوط به اخلاق سیاسی دانست: آیا حکومت باید برای بزرگ‌ترین و بیشترین میزان سعادت برای افراد تلاش کند؟ مشروعیت یک حکومت در چیست؟ چه میزان از غرایز و خواسته‌های افراد باید برآورده شود و به چه شکلی؟ به چه دلیل یا دلایلی حکومت حق دارد به اعمال قدرت در عرصه عمومی جامعه اقدام کند؟ خیرها چه چیزهایی هستند و چگونه باید در میان مردم توزیع شوند؟ نقش دولت درباره تعیین و توزیع خیرهای فردی و اجتماعی چیست؟ چه نوعی از دعاوی مربوط به منابع، بیان کننده و دربردارنده به رسمیت شناختن استحقاق یا شایستگی است؟ اکثریت تا چه میزان موجه است که نگاه اخلاقی خود را به بقیه جامعه تحمیل کند؟ و فراتر از همه این‌ها آیا یک مبنای فرا انسانی برای رفع و رجوع اختلافات مربوط بر سر مسائل مربوط به فلسفه اخلاق و سیاست وجود دارد یا خیر؟ همان‌گونه که پیدا است برخی از این قبیل سؤالات یا مستقیماً به حوزه عدالت مربوط می‌شوند و یا اینکه بازگشت به موضوع عدالت دارند. چنین سؤالاتی تقریباً از زمان بنیان‌گذاری فلسفه سیاسی غرب توسط سقراط و پس از او افلاطون، جزء مسائل ماندگار در تاریخ فلسفه سیاسی بوده است (Plant,1991). در عرصه ادیان توحیدی به ویژه، دین مبین اسلام، موضوع عدالت همواره مورد توجه بوده است و بخش قابل توجهی از آموزه‌های اسلامی در متون دینی به موضوع عدالت از جنبه‌های مختلف معطوف بوده است. به لحاظ تاریخی- سیاسی نیز یکی از موضوعات محوری در منازعات فکری و سیاسی دو جریان عمده در جهان اسلام- یعنی تشیع و اهل سنت- نیز عدالت و تلقی‌های مختلف از آن بوده است (مسجدجامعی، 1385). بر این اساس می‌توان عدالت را یکی از مفاهیم محوری در فلسفه سیاسی دانست هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ تاریخی. با تحلیل مفهوم فلسفه سیاسی، می‌توان دریافت که عدالت همواره یکی از موضوعات پایدار در فلسفه سیاسی بوده است. اگر فلسفه سیاسی را مطالعه ماهیت امور سیاسی بدانیم (Strauss, 1988) یا آن را تفکر نظام‌مند و منسجم درباره ماهیت بنیادین سازمان سیاسی جامعه و ارتباط آن با ماهیت انسان‌ها بدانیم (White, 2003) و یا اینکه فلسفه سیاسی را تفکر منظم درباره غرض و غایت حکومت بدانیم (کوئینتن، 1371). آنگاه مشخص خواهد شد که عدالت یکی از موضوعاتی است که فلسفه سیاسی با توجه به چهارچوب مفهومی خود باید به آن بپردازد. زیرا اجتماع سیاسی را به هر شکلی که تصور کنیم و هدف آن را هر چه که بدانیم، این پرسش مطرح می‌شود که سازمان سیاسی باید کار ویژه و هدف خود را بر اساس چه اصولی تحقق بخشد. اینکه سازمان سیاسی باید هدف خود را به شکلی منصفانه تحقق بخشد تقریباً به طور عام، قابل قبول است اما پرسش مهم‌تر آن است که چه اصولی را باید برای تحقق منصفانه غایات خود، لحاظ کند. در پاسخ به این سؤال موضوع عدالت خود را نمایان می‌سازد و لذا یکی از موضوعات پایدار در فلسفه سیاسی آن است که اجتماع سیاسی چه اصولی از عدالت توزیعی را مبنای عمل خود قرار دهد. آن‌گونه از اصطلاح عدالت توزیعی بر می‌آید، عدالت توزیعی امری است مربوط به توزیع و تقسیم خیرها یا سهم‌های اجتماعی و اینکه چه اصولی باید بر این امر حاکم باشد. به عبارت دیگر اصول عدالت توزیعی مربوط است به تقسیم کردن هر آنچه که دولت به شکلی صحیح برای شهروندانش فراهم کرده است. و همچنین مربوط است به تکالیف یا تقاضاهایی که دولت ممکن است به شهروندانش تحمیل کند و از آنها خواستار باشد. در دو دهه پایانی قرن بیستم، اجتماع‌گرایی و منازعه معروف این مکتب با لیبرالیسم، بسیاری از فعالیت‌ها در عرصه فلسفه سیاسی را به خود اختصاص داد. دامنه این منازعه به قرن جدید هم کشیده شد. به طور عینی، مکتب اجتماع‌گرایی جدید در اوایل دهه 1980، با انتشار چهار کتاب مهم، ظهور و بروز یافت: «در جستجوی فضیلت» مکینتایر در سال 1981، «لیبرالیسم و محدودیت‌های عدالت» سندل در سال 1982، «حوزه‌های عدالت» والزر در سال 1983 و «مقالات فلسفی» چارلز تیلور در سال 1985. هر یک از این کتاب‌ها به شیوه خودشان، اهداف و آرمان‌های لیبرالیسم به ویژه در زمینه عدالت و حقوق را مورد نقد قرار دادند. هدف اصلی انتقادات این کتاب‌ها، «نظریه‌ای درباره عدالت» رولز بود که در سال 1971 منتشر شده بود. اما آراء روبرت نوزیک در کتاب «هرج و مرج، دولت و آرمان‌شهر (nozick, 1974)» آراء رونالد دورکین در کتاب «جدی گرفتن حقوق (Dworkin, 1977)» و دیدگاه‌ها و آراء بروس آکرمن در کتاب «عدالت اجتماعی در دولت لیبرال» (Ackerman, 1980) نیز مورد نقد قرار گرفتند (Christman and Christman, 2009). اهميت مكتب اجتماع‌گرایی تا آنجا است كه لیبرالیسم معاصر و به ويژه اندیشمندان نوكانتي آن، تغييرات عمده‌ای را در نظريات خود بر اساس دیدگاه‌های اجتماع‌گرایان ایجاد کرده‌اند. در ميان انديشمندان اجتماع‌گرا، مايكل سندل جايگاه برجسته‌ای دارد و بدون توجه به دیدگاه‌های او درباره عدالت شايد نتوان فهم دقيقي از ماهيت و علل مباحث معاصر در باب عدالت داشت. اهميت دیدگاه‌های سندل تا آنجا است که برخي از محققان معتقدند مهم‌ترین نظريه رقيب براي عدالت ليبرال معاصر را در ابتدا توسط سندل به ويژه در كتاب «ليبراليسم و محدودیت‌های عدالت» مطرح شد و تغييراتي كه رولز در نظريه عدالتش ايجاد كرد در نتيجه توجه به دیدگاه‌های سندل در باب ماهيت عدالت بوده است. همچنين صورت‌بندی مفهوم عدالت اجتماع‌گرايانه تا حدود زيادي در نتيجه آراء سندل ايجاد شده است. بر این اساس پژوهش حاضر در پي بازسازي تئوريك خصائص محوري عدالت از ديدگاه سندل است. در زمينه اهميت پژوهش حاضر می‌توان به چند نكته اساسي اشاره كرد. اول آنكه موضوع عدالت در فلسفه سياسي علاوه بر اينكه سابقه‌ای به اندازه تاريخ فلسفه سياسي از يونان باستان تاكنون داشته است. در فلسفه سياسي معاصر مخصوصاً در دهه‌های پاياني قرن بيستم عرصه منازعات نظري گسترده بوده است و اين منازعات همچنان بخش قابل توجهي از فلسفه و نظريات سياسي معاصر را به خود اختصاص داده است. دوم آنكه عدالت سندلي از آنجا كه به موضوع تكثر و تنوع اجتماعات و فرهنگ‌های مختلف توجه دارد و آن را در نظریه‌پردازی در باب عدالت کاملاً لحاظ می‌کند از اين نظر نيز قابل توجه و تأمل است. به ويژه آنكه در دهه‌های اخير تكثرگرايي در عرصه‌های مختلف علوم اجتماعي و انساني مقوله‌ای مورد توجه و با اهميت است. نكته سوم درباره پژوهش حاضر آن است كه مفهوم عدالت از اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود ميلادي به بعد عمیقاً تحت تأثیر سندل و دیدگاه‌های او در اين باره بوده است و در واقع توجه به نظريه سندل براي درك مباحث و مجادلات فیلسوفان سياسي معاصر اهميت محوري دارد عدالت اجتماع‌گرايانه سندل يكي از مهم‌ترین و جديدترين گفتمان‌ها در باب عدالت است. پژوهش حاضر شامل سه بخش است. بخش اول به بررسی آثار سندل به همراه مروری اجمالی از مهم‌ترین دیدگاه‌های او در خلال آثار منتشر شده‌اش اختصاص دارد. همچنین در بخش اول نقد بنیادین سندل بر نظریه لیبرالیسم معاصر، به ویژه یکی از مهم‌ترین فلاسفه سیاسی خط مقدم لیبرالیسم یعنی جان رولز بررسی می‌شود. رویکرد بدیل سندل به نظریه عدالت سندل، دیدگاهی است که بر ارزش‌های موجود در اجتماع تأکید بیشتری می‌کند و اجتماع را عنصر محوری در صورت‌بندی اخلاقی افراد در نظر می‌گیرد. بر این اساس نظریه عدالت سندل، در بخش دوم پژوهش بازسازی و در بخش سوم نقد می‌شود.

پیامی که به ما می‌گوید «اگر تلاش کنی، موفق می‌شوی» را زیاد می‌شنویم. این پیام از دل این عقیده بیرون آمده که در نظام مبتنی بر شایسته‌سالاری، شرایط و موقعیت‌ها به صورت برابر در دسترس شهروندان است. اما در عمل می‌دانیم فاکتورهای زیادی در موفقیت ما نقش دارند و شرایط نابرابرتر از آن است که تنها فاکتور تلاش در دست‌یابی به موفقیت موثر باشد. مایکل سندل می‌گوید دلیل چنین شرایط نابرابری این نیست که شایسته‌سالاری به شکل درست یا کامل در جامعه پیاده نشده. بلکه مشکل اینجاست که اساسا شایسته‌سالاری ایده‌آل مناسبی برای از بین بردن نابرابری و ایجاد شرایط برابر برای تمام شهروندان نیست. در واقع شایسته سالاری سویه‌ی تاریک و آسیب‌رسانی دارد برای همین باید درباره‌اش محتاط باشیم.

دغدغۀ عدالت آنقدر همه جا و همیشه مطرح بوده است که برخی از انسان‌شناسان آن را یکی از معدود مسائلی می‌دانند که بعدی ذاتی از انسانیت به حساب می‌آید. اما سرنوشت مسئلۀ عدالت در تاریخ طولانی و پرفراز و نشیب لیبرالیسم موضوعی است بسیار مناقشه‌برانگیز که در قرن گذشته، هیچگاه از معرکۀ آراء بیرون نرفته است. کسی مثل فردریش هایک معتقد است عدالت سرابی گمراه‌کننده است، و اندیشمندی مثل جان راولز مهم‌ترین قدم برای بازسازی لیبرالسم را توجه جدی به عدالت می‌داند (با این حال، هر دوی آنها به عنوان نمایندگان سرشناس لیبرالیسم در دوران ما شناخته می‌شوند. گذشته از این، موشکافی دربارۀ فهم لیبرالیسم از مسئلۀ عدالت به دایرۀ نوشته‌های متفکرانی که در مجموع، خود را لیبرال می‌دانند محدود نمی‌شود. جامعه‌گرایان، چپ‌گرایان و دیگر گروه‌ها نیز به نوبۀ خود دربارۀ این مسئله تحقیق کرده‌اند. این مجموعه مقالات کوشیده است تا پاره‌ای از مهم‌ترین مقالات را انتخاب کند که مستقیم یا غیرمستقیم به مسئلۀ عدالت در لیبرالیسم پرداخته‌اند و با ترجمۀ آنها، به روشن شدن زوایایی از آراء متفکران معاصر در این باره کمک کند.

شایسته‌سالاری به‌عنوان یک «باید» نظام عادلانه‌ای به نظر می‌رسد که می‌گوید هرکس باید به اندازۀ شایستگی‌هایش قدر ببیند. اما مشکل این است که خودش را یک «هست» جا می‌زند و می‌گوید آن‌ها که ثروتمندند مستحق ثروتشان بوده‌اند و آن‌ها که فقیرند، شایستگی نداشته‌اند. از نظر مایکل سندل، لیبرال‌های چپ‌گرا، با تأکید بیجا بر شایسته‌سالاری چشمشان را روی نابرابری‌های ساختاری بستند و در نتیجه، طبقۀ کارگر را از خود راندند تا دل به برکسیت و ترامپ ببندد.

ترجمه ماشینی: اثر پیشگام جان رالز در زمینه فلسفه سیاسی، نظریه عدالت، تأثیر گسترده ای بر فلسفه سیاسی لیبرال مدرن داشته است. اصول رالز در مورد عدالت به مثابه انصاف: اصل آزادی، اصل برابری عادلانه فرصت ها و «اصل تفاوت» معروف هر دو به شدت مورد انتقاد قرار گرفته و در سایر نظریه های سیاسی گنجانده شده است. در این کتاب «ویل پایوِنسالو» هم تجزیه و تحلیل عمیقی از کل قانون رالز ارائه می دهد و هم با معرفی یک چارچوب نظری تازه برای روشن کردن و اصلاح موازنه های مختلف عناصر عدالت رالز بر پایه و فراتر از تصور رالز می رود. عدالت به مثابه انصاف در بخش‌ها و عناصر آن تحلیل می‌شود، برای یافتن قوی‌ترین تفاسیر مطلوب از هر اصل مورد بررسی انتقادی قرار می‌گیرد و در این پرتو اصول به گونه‌ای بازسازی و متعادل می‌شوند که در برابر مهم‌ترین انتقادات پروژه رالزی مقاومت کنند.