آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی تببین آموزه بداء و تحلیل رابطه آن با صفات خداوند، تقدیر الهی و علم و عصمت معصومان (علیهم السلام) از دیدگاه ملاصدرا و علامه شعرانی، مسأله پژوهش حاضر است. پژوهش پیش رو به روش توصیفی، تحلیلی به بررسی مبانی ملاصدرا و علامه شعرانی درباره آموزه بداء، پرداخته و یافته های آن از این قرار است که ملاصدرا با بهره گیری از مبانی حکمت متعالیه، حقیقت بداء را تبیین و رابطه آن با صفات خداوند، تقدیر الهی و عصمت معصومان (علیهم السلام) را در این چارچوب، تحلیل کرده است. علامه شعرانی نیز هر چند در چارچوب حکمت متعالیه، اما با توجه به مبانی حدیثی - کلامی خود، هرگونه تغیّر و تبدّل در صفات خداوند و تقدیر الهی را محال دانسته و بداء به معنای مدّ نظر ملاصدرا را نقد می کند. وی همچنین با استفاده از برهان لطف، عدم امکان وقوع بداء در اخبار معصومین (علیهم السلام) را اثبات می کند.

منطق‌دانان علم منطق را معیار درستی اندیشه می‌دانند. متکلمان مواضع مختلفی نسبت به این ادعا اتخاذ کرده‌اند، تا آنجا که حتی گاهی رهبران یک جریان و مذهب فکریِ پرحضوری مانند اشاعره در برابر آن ادعا به رویارویی با یکدیگر نیز برخاسته‌اند. کاوش آثار این متکلمان بدان می‌انجامد که آنها نسبت به علم منطق یکسان سخن نگفته‌اند. نتیجۀ تحقیق حاضر آن است که متکلمان اشعری در مواجهه با علم منطق سه دوره را تشکیل داده‌اند: قبل از سده پنجم هجری، مخالفت فراوانی از سوی این متکلمان نسبت به منطق ابراز می‌گردید. با ظهور نوشته‌های غزالی، منطق به فراز می‌رسد. بعد از او، اشاعره سه طیف را تشکیل داده‌اند: بسیاری چون فخرالدین رازی، شمس‌الدین محمد سمرقندی، تفتازانی و شریف جرجانی از باب موافقت وارد شدند، شماری با شدت از تحریم اشتغال به منطق سخن گفته‌اند و کسانی چون تقی‌الدین سبکی کوشیدند به نحوی بین رویکرد موافقان و فتاوای تحریمی وفاقی برقرار کنند.

نسبت میان دین و عقلانیت هم در عالم اسلام و هم در خارج از جهان اسلام همواره به صورت مساله جلوه‌گر بوده است. اندیشمندان مسلمان با رویکرد‌های مختلف فکری در صدد تبیین این نسبت قرار گرفته‌اند. صدرالمتالهین شیرازی یکی از این اندیشمندان است که ضمن آشنایی با منابع اساسی دین یعنی قرآن و حدیث و اشتغال به تفسیر قرآن کریم و شرح اصول کافی و تسلط فراوانش به مدارس کلامی، عرفان و مشرب مشائی و اشراقی فیلسوفان و با بنیان‌ گذاری مکتب استوار حکمت متعالیه کوشیده است در نوشته‌های مختلف و متعدد خود به تبیین نسبت دین و عقلانیت بپردازد. رساله حاضر تلاش دارد پس از مفهوم شناسی دین و عقلانیت در نگاه وی، در نخستین گام نشان دهد که وی بجدّ با خرد ستیزی دین مخالف است. او این مخالفت خود را به طرق مختلف از جمله ارائه دلیل و ارائه راه‌کار برای زدودن ستیز میان برخی گزارهای دین با عقلانیت نشان داده است. اندیشه‌های صدرا گرچه او را با دیدگاه‌های مختلفی رو به رو ساخته است؛ اما آن دیدگاه‌ها از رخنه نقد‌هایی بنائی و مبنایی صدرا و صدرائیان ایمن نمانده‌اند. در گام دوم نشان داده خواهد شد که صدرا معتقد است دین واجد برخی گزاره‌هاست که طور معرفتی آنها ورای طور عقل قرار دارد و از این رهگذر باید آنها را فراخرد دانست. البته در این مجال روشن خواهد شد که انقیاد نسبت به گزاره‌های فراخرد، عملی خرد پذیر است. او با دیدگاه‌های افراطی–که همه یا عمده دین را فرا خرد می دانند- و نیز با قول به نبود گزاره فرا خرد در دین و الحاق این گزاره‌ها به گزاره‌های خرد ستیز هم مخالفت می کند.

چیستی مفهوم تجددامثال (تجدداعراض) و تأثیر و تأثر آن در آفرینش و رابطه حضرت حق با این مسئله از نظرگاه اشاعره و مولانا موضوع این پایان نامه می باشد. تحقیق حاضر می کوشد تا در روند نظم سازمان یافته خود به این سؤال اصلی پاسخ دهد که آیا میان این دو دیدگاه در مسئله تجددامثال (تجدداعراض) تفاوتی وجود دارد؟ ریشه ای ترین و اساسی ترین تفاوت ها کدام است؟ فرضیه تحقیق پیش رو این است که میان دیدگاه اشاعره و مولانا تفاوت هایی بدین صورت وجود دارد که اشاعره باتوجه به گرایشات دینی و اعتقادی خاصی که دارند و براساس اراده الهی و قدرت عظیم حق تعالی بر همه موجودات، تجددامثال یا تجدد اعراض را در اجسام و انواع جواهر جایز نمی شمارند و این قاعده را تنها در عرضِ پدیده ها قائل هستند و مولانا در این مسئله دیدگاه عرفانی دارد و بر این عقیده است که تجددامثال هم در جواهر جایز است هم در اعراض. هدف از نگارش این پایان نامه تطبیق میان دو دیدگاه مربوط به اشاعره و مولانا در خصوص مقوله تجددامثال و تحلیل این مسئله غامض و همچنین بیان نقاط اشتراک و اختلاف این دو دیدگاه است که با استفاده از روش تحلیل محتوا و به روش تحقیق کتابخانه ای سامان گرفته است. نتیجه نیز این شد که دیدگاه اشاعره به مسئله تجددامثال (تجدداعراض) با نحوه نگرش مولانا به این مبحث به کلی متفاوت است. این پایان نامه خواننده را به این معنا می رساند که باید از نظرگاه هایی که توسط اندیشمندان، متکلمان، فلاسفه و عرفا مطرح می شود ساده و سطحی نگذشت و بر هر یک دقت عقلی داشت. باید اندیشید و باید با قدرت هم اندیشید و در اندیشیدن بر هر نظریه ای مسامحه گر نبود.

گزیده نویسی در منطق، سنت متداولی بوده است که حکیمان در سده های مختلف بدان روی آورده اند؛ سنتی که در سده هفتم هجری به اوج خود رسید. از نوشته های سودمند این عصر رساله «الوظائف فی المنطق»، تالیف شمس الدین محمد بن موسی مغربی (683ق) است که همچنان به صورت خطی باقی مانده و حتی بیش تر مراکزی که نسخه ای از آن را نگه می دارند، نام نویسنده و عنوان رساله را نشناخته و آن را با عنوان «رساله فی المنطق» و به صورت مجهول المولف معرفی کرده اند. نوشتار پیش رو بر آن است پس از بیان مقدمه ای در معرفی اجمالی این رساله و نسخه های مورد استفاده از آن در روند تصحیح، متن مصحح آن را همراه با تعلیقات مصحح در اختیار منطق پژوهان قرار دهد.

قرآن، پیشوایان دینی و اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، بارها به استدلالی پرداخته اند که با برانگیختن خوی تجارت پیشگی، آدمیان را به سوی ایمان فرا می خواند. این پرداخت اقناعی یا جدلی، کفه ایمان را در ترازوی مصلحت سنجی آدمیان، سنگین تر از کفه کفر نشان می دهد؛ زیرا انسان ها به هنگام داوری میان گزاره ها، به گزینشی روی می آورند که دربردارنده بیشترین مصالح و کم ترین زیان برای آنان باشد. بر این اساس چون کافران به این سنجش می پردازند، ناگزیر از پذیرش گزاره های دینی خواهند بود؛ زیرا حتی احتمال صدق آنها نیز می تواند بیشترین و پایدارترین مصالح را برای آنان برآورد و دشوارترین خطرها را از آنان دور سازد. این استدلال می تواند کافران را با تردید روبه رو ساخته و زمینه مناسبی برای حاکمیت ایمان مبتنی بر برهان فراهم آورد.این شیوه استدلال، شخص جاهل و شکاک میان ایمان و بی ایمانی را در مقام عمل نیز از سرگردانی خارج می سازد؛ هم چنانکه در هنگامه های شک و آشفتگی فکری بر دلگرمی مومنان نیز خواهد افزود.

پژوهش پیش رو به روش توصیفی، تحلیلی به مقایسه دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی درباره آموزه بداء پرداخته است. ملاصدرا از طریق اشاره به نفوس سماویه و ملائک عماله، حقیقت بداء را تبیین و نحوه اسناد حقیقی آن به خداوند را تحلیل می کند؛ اما علامه طباطبایی توانسته است، بدون اشاره به افلاک و با استفاده از آیات قرآن کریم، رابطه بداء با صفات و تقدیر الهی را تبیین کند. علامه با استفاده از آیه 39 سوره رعد، هم حقیقت بداء را تبیین می کند و هم دایره شمول آن را به تمام موجودات دارای اجل، تعمیم داده و همیشگی بودن آن را اثبات می نماید. همچنین وی بر خلاف ملاصدرا که حقیقت نسخ و بداء را متفاوت می داند، حقیقت آن دو را یکی دانسته و تفاوت آنها را در شمولشان نسبت به عالَم تکوین و تشریع بر می شمرد. ملاصدرا وقوع بداء در علم و اخبار معصومین (ع) را جایز دانسته، ولی از دیدگاه علامه طباطبایی، وقوع بداء در علم و اخبار معصومین (ع) جایز نیست.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.

گرچه فضای گفتگوی منطقی میان ابوسعید­بن­ابی­الخیر و ابن­سینا مه­آلود بوده و پیرامون زمان، مکان و یا اصل بهره­مندی آن از واقعیت تردیدهایی وجود دارد - و دست­یابی به خورشید حقیقت در این زمینه مجالی گسترده و در خور را می­طلبد- اما مهم­تر از آن، سخن درباره محتوای این گفتگو است. کنکاش اصل پرسش ابوسعید، پیشینه و پسینه آن و نیز کاوش در پاسخ ابن­سینا و سلف وی و همچنین رویکرد پسینیان به آن شایسته توجهی دو چندان است. مقاله حاضر در پی آن است که در محورهای یاد شده و بویژه شش پاسخ داده شده به این پرسش و با نمایاندن نادرستی برخی از آنها و استواری پاره‌ای دیگر، کوششی سزاوار ارائه نماید و بدین ترتیب گامی سودمند در سیر مباحث منطقی بردارد.