آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نیمه دوم سده بیستم برای اکثر کشورهای اسلامی توأم با آشفتگی و بحران بود. نتیجه بحران های موجود در این کشورها ظهور و رشد پدیده ای اجتماعی به نام بنیادگرایی دینی بود. بنیادگرایی دینی در اسلام، هم نتیجه بحران و هم زمینه ساز بحران های داخلی این کشورها می باشد. جنبش های بنیادگرایانه اسلامی در دهه های اخیر که عملکردشان با خشونت و افراطیت همراه بوده، اتفاقات ناگواری را بر مردم کشورهای اسلامی تحمیل کرده اند و اسلام ستیزی و اسلام هراسی نتیجه عملکرد این گروه های افراطی بنیادگرا در جهان می باشند. افغانستان نیز همانند دیگرکشورهای بحران زده اسلامی در دهه های اخیر درگیر افراطیت و خشونتی بود که توسط افراط گرایان اسلامی طالب و در این اواخر داعش بر مردم مظلوم این کشور تحمیل شده است. در واقع می توان گفت بنیادگرایان، بخصوص بنیادگرایان افراطی در دهه های اخیر مهمترین نقش را در تحولات جاری اکثر کشورهای اسلامی بازی کرده اند. لذا ما برآن شدیم تا در رابطه با پدیده بنیادگرایی دینی، ظهور و بروز آن در کشورهای اسلامی و بخصوص نقش آن در تحولات سه دهه اخیر افغانستان(1352-1380) تحقیق نماییم. چرا که هرچه بیشتر این پدیده اجتماعی شناخته شود بهتر می توان جلوی رشد و گسترش آن را در کشور گرفت. در پژوهش پیش رو با تأکید بر نظریه بحران هرایردکمجیان به بررسی پدیده بنیادگرایی اسلامی در افغانستان پرداخته شده و نهایتا به این نتیجه ختم می شود که مهمترین علت ظهور و رشد بنیادگرایی دینی در افغانستان بحران های داخلی این کشور می باشد؛ هرچند مبانی فکری آن از مکاتب اخوان المسلمین، وهابیت و دیوبندیه گرفته شده باشد و کشورهای خارجی همانند پاکستان، عربستان و امریکا در ظهور و رشد آن دخالت داشته باشند.

در این نوشتار، مفاهیم خدا، انسان و رابطه میان آن دو، در آراء «یان فان رویسبروک»، عارف برجسته کلیسای کاتولیک قرون وسطی، با روش تحلیلی بررسی شده است. رویسبروک، علی­رغم باور به بساطت نفس، برای آن قوایی نیز در نظر می­گیرد. به باور او، انسان بر صورت و شباهت خداوند خلق شده است و خداوند در وی، حقیقتی معنوی و جاودانه ودیعت نهاده است. رویسبروک در انسان­شناسی خویش، می­کوشد برای بازیابی شباهت از دست رفته انسان، طریقی عملی ارائه دهد. در باب خداشناسی، اگرچه او ذات ورای اقانیم را با اصطلاحاتی سلبی همچون: «غسق و برهوت» توصیف می­کند؛ اما تصریح می­کند که طبیعت الهی در مرحله اقانیم ثلاثه متشخص است؛ از این رو، معتقد به برقراری رابطه میان انسان و خدا است. در نگاه رویسبروک، آغازگر این رابطه، خداوند است و مواهب روح­القدس و جنبه الوهی و انسانی مسیح، نقشی اساسی ایفا می­کنند. ارتباط میان انسان و خدا درجات و مراتبی دارد: ارتباط از طریق مناسکِ ظاهری، مرتبه آغازین و اتحاد بی‌واسطه با خداوند در حیات مراقبه­ای، حد اعلای این رابطه است. نتیجه این اتحاد، نفی تمایز میان خالق و مخلوق نیست؛ بلکه اتحاد در «محبت» است.

فلسفه به عنوان راه حیات در قرن 6 ق.م به وسیلة یونانیان کشف شد و سپس به مدد ایشان تکامل یافت و به تفسیرهای بسیار متوازن و هماهنگی دربارة انسان و جهان دست یافت. مسلمین همچنانکه بحث در مبدأ وجود و تحقیق در احوال اعیان موجودات را با توجه به آثار عقلانی یونانی شروع کردند. نام این علم و این مبحث یعنی فلسفه را هم از یونانیان گرفتند، لیکن در عین حال آن را به نام حکمت هم خوانده اند، با این تفاوت که حکمت معنی عام تری از فلسفه دارد و مفهوم علم را به نحو اعم نیز شامل است. فیلسوف در تمدن اسلامی، کسی را می گفتند که با حکمت یونانی. خاصه. منطبقیّات و طبیعیّات و الهیات و خلقیات سروکار و مخصوصاً با روش ارسطو و آثار او آشنایی داشته باشد. اگر از دور به فلسفه بنگریم. می بینیم که فلسفه همة روشهای شناخت جهان و دریافت مقام انسان را دربرمی گیرد. انتقال فلسفة یونانی به مسلمین در قرن نهم، اولین مورد اشاعة فلسفة یونانی در خارج از یونان نبود ولی با موارد پیشین فرق داشت. زیرا در قرن پس از یوستی نیانوس همراه با ظهور اسلام، فلسفة یونانی برای مقابله با انتقادات و حملات مسیحیان و مانویان ناگزیر از تغییراتی شده بود. توجه به نفوذ فلسفة یونانی در دنیای یهود و مسیحیان به چگونگی انتقال آن به مسلمین کمک می کند. مسلمین عرب زبان عده ای از آثار یونانی یا سریانی را که در مدارس یونان تدریس می شدند مطالعه و ترجمه کردند. از این رو، تعدادی از متون یونانی که در اعصار عظمت بیزانس مطلوب نیفتادند، صرفاً به وسیلة مسلمین حفظ شدند، اما آثاری که مورد اعتنای مدارس نو افلاطونی نبودند و رواج نگرفتند در ترجمه های عربی نیز راه نیافتند. نویسندگان یونانی که اعراب می شناختند، ارسطو و مفسران او بودند ما با ترجمه های مسلمین از این آثار به خوبی آشناییم و باید تصدیق کنیم که آنها استدلالات یونیان را به درستی دریافته اند و سطح تفکر آنها با سطح تفکر حوزه های اخیر فلسفی یونان برابر بوده است.

قدیس بوناونتوره از متألهان و فلاسفه بزرگ قرن سیزدهم میلادی است که نقش مهمی در تاریخ تفکر مسیحی ایفا کرده است. او عضو فرقه فرانسیسکن بود و به فرانسیس آسیزی ارادت ویژه ای داشت. تأثیر آرای افرادی چون افلاطون، ارسطو، آگوستین قدیس، دیونیزیوس، الکساندر هالسی و نیز تفکر نوافلاطونی بر اندیشه او آشکار است. بوناونتوره دیدگاههای بدیعی درباب شناخت خدا، انسان و طبیعت دارد. او به خودشناسی برای خداشناسی و قول به سه چشم درون نگر، برون نگر و کمال نگر تأکید می کند. نگرش تثلیثی به خلقت به ویژه انسان همه جوانب تفکر او را تحت الشعاع خود قرار داده است. او بر این باور است که کل عالم خلقت خدای تثلیث را از وجوه گوناگون و در سطوح متفاوت متجلی می کند. در این میان انسان به سبب برخورداری از قوای ثلاثه عقل، اراده و حافظه به بهترین نحو خدای تثلیث یعنی پدر، پسر و روح القدس را به تصویر می کشد. از همین روی انسان با درونگری و تأمل در خود به شناخت خداوند نائل می شود. تثلیث محوری آنچنان بوناونتوره را تحت تأثیر قرارداده که همچون آگوستین و به تبع وی از علل اربعه ارسطویی تنها علل ثلاثه فاعلی، مثالی و غایی را می پذیرد. گرچه بوناونتوره تحت تأثیر جوّ فکری زمانه خود و هم عصری با متفکر بزرگی چون توماس آکویناس ناگزیر شد آثاری را که صبغه فلسفی و استدلالی دارند تألیف کند، اما به سبب نگرش اشراقی و تأملات شهودیش حقیقتاً به دست دادن الهیاتی نظام مند از تفکرات او دشوار می نماید؛ درحقیقت فلسفه او در جنبه نظری فلسفه ای کاملاً مسیحی و الهیاتی مسیح محور است.

انسان در طبیعت و در محیطی زندگی می کند که در تعامل و ارتباط متقابل با آن است. در اثر بی توجهی, خودپرستی و احساس تسلط بی قیدوشرط انسان بر طبیعت, امروزه محیط زیست دستخوش انواع آلودگی ها گردیده و این آلودگی ها منجر به یک بحران جهانی شده است که تاثیر منفی بسیاری در جوامع انسانی وغیر انسانی گذاشته است. علت اصلی وجود این بحران نگرش انسان امروزی می باشد. انسان مدرن طبیعت را از خدا جدا کرد و به آن از دریچه علم تجربی نگریست. در حالیکه اگر زندگی را از معنویت تهی نمی ساخت و با نگرش دینی و اخلاقی با طبیعت مواجه می شد و برای آن قداست قائل می شد, مبتلا به این بحران عظیم نمی گشت. از این رو قصد است تا با توجه به دیدگاه دو دین اسلام و مسیحیت به طبیعت, مساله حفاظت از محیط زیست مورد بررسی قرار گیرد.

رساله حاضر ترجمه و تحقیق بخشی از کتاب الهیات مسیحی و اسلام اثر سویتمن می باشد که برخی از آموزه های مشابه موجود در نظام الهیاتی دو دین اسلام و مسیحیت را به گونه ای تطبیقی به بحث گذارده است. این کتاب عهده دار طرح مباحثی همچون معرفت وجود خدا، وحدانیت خدا، صفات خدا، تشبیه و تنزیه، رحمت و لطف خدا و واسطه ها و ... می باشد که نویسنده کوشیده است با استناد به کتاب مقدس هر دو دین و نیز با استناد به آرای برخی متکلمان و فیلسوفان مطرح به شرح و تبیین این آموزه ها بپردازد. هرچند نویسنده سعی نموده است با نگاهی پدیدارشناسانه به طرح مباحث و روشن کردن نقاط اشتراک و افتراق در دو نظام الهیاتی بپردازد، اما در برخی آموزه ها، شاید بگونه ای نادرست، متکلمین اسلامی را تحت تأثیر اندیشمندان مسیحی می داند. اسلام و مسیحیت هرکدام دارای نظام الهیاتی خاصی هستند. اما نظر به اینکه این دو دین، هم خانواده بوده و از ادیان سامی محسوب می شوند، بنابراین در برخی مسائل اشتراکات فراوانی بین آنها مشاهده می شود هرچند در بسیاری از مسائل اساسی باهم اختلاف دارند. بسیاری از مسائلی که در این دو دین مطرح است عموما یکسان اند و البته گاه پاسخ ها هم متفاوت است. همچنین مکاتب مختلف کلامی در هر دو سنت براساس مبانی نظری خود به این مسائل پرداخته اند که ما در داخل یک سنت دینی هم شاهد تنوع دیدگاهها و نظرات در مسائل مطرح شده فوق هستیم، که کتاب حاضر بخوبی از عهده طرح این مباحث برآمده است. در برخی از مسائل بین دو سنت اختلاف کامل به چشم می خورد. مسیح شناسی، تثلیث در الوهیت، انسان شناسی، نجات شناسی و وحی و کتاب، مسائلی هستند که دو دین درباره آنها اختلاف بنیادین دارند. با این حال نویسنده کتاب کوشیده است حتی در برخی از مسائل فوق هم نظیر کتاب مقدس و وحی به بیان اشتراکات و افتراقات در دو نظام الهیاتی بپردازد.

ویلیام جیمز، فیلسوف و روان شناس آمریکایی (1910-1842) و مبتکر نظریه تجربه گرایی اساسی است. این نظریه که دارای ابعاد فلسفی و روان شناختی است، به نوبه خود نظریه ای بدیع در هر یک از این دو قلمرو به شمار می آید و با دیدگاه فلسفی پراگماتیسم او در ارتباط کامل و ژرف است که تفسیر نوینی در سنت پراگماتیستی آمریکایی تلقی می شود. واکاوی اندیشه های فلسفی و روان شناختی جیمز به ویژه در باب مساله تجربه دینی، بدون ملاحظه و فهم دقیق این ارتباط میسر نیست، از سویی دیگر هر یک از این دو رهیافت نیز به نوعی با چگونگی مواجهه شخصی جیمز با مفاهیم دین و تجربه دینی یا ایده های خداگروانه وی مرتبط است. از آنجا که در بررسی دیدگاه جیمز در باب تجربه دینی، تاکید بر هر یک از این رهیافت ها به نحو خاص، یکسونگرانه تلقی می شود، در این مقاله سعی داریم چگونگی درهم تنیدگی این سه نوع رویکرد شخصی یا رهیافت را در معرفی اجمالی ویژگی های تجربه دینی از سوی جیمز نشان دهیم.

مقاله‌ حاضر به این پرسش که روش انسان‌شناسی تفسیری کدام است و رویکرد اصلی این دیدگاه در بررسی پدیدارهای انسانی بالأخص پدیده‌های دینی چه چیزی است می‌پردازد و ضمن نظر بر ماهیت انسان‌شناسی تفسیری و ارائه تعریفی جامع از این دیدگاه به تبیین بن‌مایه‌های آن در ساحت فلسفی می‌پردازد. روش این نوشتار مبتنی بر رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و در مواردی تحلیل محتوایی است. انسان‌شناسی تفسیری یا نمادین از شاخه‌های انسان‌شناسی فرهنگی آمریکایی است که در قرن بیستم در آمریکا پا به عرصه ظهور گذاشته و با ارائه تعریف خاصی از فرهنگ بر فهم معنا از خلال نمادها و آیین‌ها تأکید دارد. مقاله با اشاره کوتاهی به چیستی رویکرد انسان‌شناسی تفسیری کلیفورد گیرتز -مهم‌ترین نماینده رویکرد تفسیری- و تعریفی که وی از فرهنگ و دین ارائه می‌کند، در بخشی تفصیلی ابتنای این رویکرد بر هرمنوتیک فلسفی و تقابل آن با رویکردهای پوزیتویستی در علوم انسانی را نشان داد و وجوه مختلف این تقابل و ابتنا را کاویده و نشان می‌دهد که گیرتز به‌عنوان یک مردم‌شناس و دین‌شناس فرهنگی با الهام از اصول هرمنوتیکی، به تأویل و فهم معنای دین و فرهنگ روی آورده و رویکرد تفسیری خویش در دین‌شناسی و مردم‌شناسی را با الهام از این مبانی قوام بخشیده است. درواقع با تعریف فرهنگ به‌مثابه یک متن، عناصر هرمنوتیکی چون تمرکز بر تأویل و معنا، تأکید بر تاریخ و هستی تاریخی، تمرکز بر وجوه درونی تجربه آدمی و روش‌های درونی، تأکید بر مؤلفه‌های زبانی و نماد و نشانه، فهم در سایه‌ی ارجاع جزء به کل و کل به جزء به اضمار و تصریح، مبنای منظر گیرتز در مطالعات فرهنگ و دین است.

پس از فروپاشی پادشاهی ساسانی و فتح ایران به دست مسلمانان، مواجهۀ اعراب مسلمان با ایرانیانی که بر دین کهن زردشتی بودند، بیشتر شد و به‌دنبال آن، ارتباط میان آنها فزونی گرفت. یکی از پی‌آمدهای این روابط، هم در سطح سیاسی و اجتماعی و هم علمی و فرهنگی و حتی تا حدود بسیاری روابط میان عامۀ مردم، به‌مرور زمان، آشنایی هر دو طرف با فرهنگ دینی دیگری بود. در بسیاری از منابع دورۀ اسلامی گزارش‌هایی حاکی است که چگونه ارتباط و تماس میان دو گروه، چه به‌صورت مستقیم و چه غیرمستقیم، سبب راه‌یافتن اطلاعات بسیاری دربارۀ عقاید و باورهای دینی زردشتی به نوشته‌های مسلمانان شد. در این مقاله کوشیده‌ایم تا برخی از مهم ترین راه‌هایی که زمینۀ آشنایی مسلمانان با عقاید و باورها و آداب و رسوم دینی زردشتی را فراهم آورد، طبق اطلاعات موجود در منابع دورۀ اسلامی، بررسی کنیم.

شاهنامه فردوسی و مهابهاراتای هندی اگر چه در نگاه نخست منظومه هایی حماسی به شمار می روند، برخلاف انتظار، گنجینه هایی بی همتا و آکنده از آموزه های اخلاقی و شایست و ناشایستها هستند و همچون آینه ای صاف و درخشان، واقعیات، اوضاع و احوال و فرهنگ زمانه ی خویش را بازتاب می دهند. امور اخلاقی و گزاره های مطرح شده در این دو اثر، طیف گسترده ای را در بر می گیرد که هم شامل اخلاقیات کلی و عمومی که در مورد تک تک افراد بشر در هر زمان و هر مکان و هر شرایطی صدق می کند و هم شامل اخلاقیات طبقات و اصناف گوناگون اجتماع می شود. در این گفتار برآنیم تا با بررسی گزاره ها و آموزه های اخلاقی این دو اثر و ارزیابی آنها با دیدگاه های رایج در علم و فلسفه ی اخلاق، به پاسخی درخور درباره ی مفهوم اخلاق از نگاه این منظومه های بزرگ و گران سنگ دست یابیم و دریابیم که اخلاق مطرح شده در آنها - از حیث مفهوم و معنا - با کدام یک از اقسام اخلاق شباهت و قرابت بیشتری دارد.