آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

معاد و چگونگی زندگی پس از مرگ از مسائل پیچیده و شگرفی است که ادیان مختلف و مکاتب گوناگون کلامی، فلسفی و عرفانی -هریک به گونه ای- به آن پرداخته، و کوشیده اند تا پرسش های بشر دربارۀ آن را پاسخ گویند. در این میان، عرفا جایگاهی ویژه و مهم دارند، زیرا معاد را با بیان تجارب خویش توصیف می کنند. ازجمله عارفانی که به این مسئله توجه بسیار داشته، ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی غزنوی، شاعر و عارف نامی سدۀ پنجم، است. او نهایت زندگی و مرگ -زاده شدن و پس، رخت از عالم کون و فساد بربستن- را معاد و حیات واپسین می داند و بدین سبب، بر گذر از این سرا و حرکت به سوی قرارگاه معاد تأکید می کند. سنایی در انسان شناسی خود به جوهر قدسی یا همان نفس ناطقۀ مجرد، در کنار کالبد جسمانی، عقیده دارد و براین اساس، معاد را جسمانی– روحانی ترسیم می کند. او تجرد و بقای نفس ناطقه را همانند حکما و متکلمان و به شیوۀ استدلالی اثبات نمی کند، و حقیقت و کیفیت معاد را به روش اهل نظر و استدلال صورت بندی نمی نماید؛ اما، به مبانی انسان شناسانه و معادشناسانۀ حکمی عصر خویش پای بند است و براساس این مبانی، دیدگاه خود را دربارۀ معاد و احوال انسان در حیات واپسین بیان می کند. تأکید بر این نکته از آن رو ضروری می نماید که بدانیم سنایی نه دغدغه های انسان شناسی و معادشناسی اهل نظر را دارد، و نه معادشناسی او یک سر معاد شرعی است؛ بلکه براساس انسان شناسی حکمی عصر خود، معاد شرعی را از آینۀ سیروسلوک عارفانه و معاد روحانی و عرفانی می نگرد. براین اساس، معاد در آثار سنایی امری نیست که صرفا پس از مرگ جسمانی و در وقت معلوم قیامت روی دهد، بلکه مسیری است که در طی آن انسان، ازنظر جسم و روح، پیوسته تغییر می کند و کامل می گردد. به بیان دیگر، گذر از این مسیر مراحلی دارد که در سلوک عرفانی اسلام در قالب این چهار مرتبه بیان می شود: پاکی از رذایل و تطهیر ظاهر، تهذیب باطن و تزکیۀ قلب از ملکات ناپسند، روشنایی قلب با نور صفات و ملکات پسندیده و در آخر، فنای نفس و استغراق در ذات و صفات الهی. وی ماهیت دوزخ و بهشت و نیز سعادت و شقاوت انسان را بر همین اساس تبیین و تفسیر می کند. ازاین رو پس از پاره ای مقدمات، در این پژوهش ابتدا دیدگاه انسان شناسانه و سپس، اندیشۀ سنایی درباب معاد و فرجام انسانی، به شیوه ای که بیان شد، بررسی می شود.

مرگ و زندگیِ پس از آن، از معماهای بزرگی است که همواره ذهن انسان را به خود معطوف کرده است. در ادبیات شرق و غرب، آثاری در توصیف چگونگی این زندگی و عقیده به معاد در قالب داستان سفر به جهان دیگر یافت می شود. مثنوی سیر العباد الی المعاد اثر سنایی و ارداویراف نامه که از متون پهلوی در آیین زرتشتی است، دو نمونه از این سفرها هستند. این دو متن مبتنی بر تجربه عرفانی معاد، تصاویر و اشکال حیرت زا و هیجان آوری را از این زندگی منعکس می سازد. هدف از این مقاله بررسی مقایسه ای این دو اثر در شاخص ترین زمینه-های مشترک تجربه عرفانی است. ضمن این بررسی در پی تبیین این فرضیه هستیم که این توصیفات دور از تجربه معمول، مبتنی بر بیانی نمادین اند. بیان نمادین ضمن توصیف و تشریح یک تجربه بیان ناپذیر، نقش مهمی در خردپذیری و تقویت ایمان به عقیده معاد دارد. به این منظور سنایی و ارداویراف حقایق جاودانگی، بهشت، دوزخ و صور اعمال را در قالب نمادهایی همچون گذشتن از پای حد زمان، خواب هفت روزه، افلاک و ستارگان، موجودات وحشی، کنیز و ... تصویر می کنند.

چکیده معاد وبازگشت انسان به مبدأ خویش موضوعی است که سنایی درمثنوی سیرالعباد الی المعاد به آن پرداخته است. اما معاد به معنای زندگی پس ازمرگ جسمانی، درلابه لای سایرآثارسنایی به گونه ای پراکنده به چشم می خورد. زندگی درجهان دیگر با توقف کشتی زندگی مادی انسان و رخداد مرگ آغازمی شود، به هنگام آخرت آدمیان با جسم و جان برمی خیزند؛ صورت ظاهریشان نهان و سیرتشان آشکارمی گردد. دراین روز پرحسرت صفات ذمیمه ای که درنفس ناسپاس و پرده حواس انسان هستند؛ همچون مارسیری ناپذیر، چهارپای سگ دم و گربه سر، طاووس بال مسعود و پای منحوس وگرگ یوسف دَر ظهورمی یابند. آن هنگام که نسب کس شفیع او نیست ازچرایی بدی ها سئوال شده ومقیاس و میزان های واهی و خیالی برچیده می شود. با هیمه ای ازبدی ها، گذرکردن ازدوزخ وجان سالم به دربردن ممکن نیست. هرکس هرچه با خود ازاین دنیا برد همان را نزد او می آورند وهیچ نیکی به بدی تبدیل نمی شود. بهشت که با جدایی از گنده پیرِشوی کش دنیا و رهایی ازچارمیخ چارطبع بدست می آید، سعادتی است که مرغ وحوروقصورآن به بهشت ابدان تعلق دارد ولی بهشت یزدان ازآن مقربانی است که حکمت و دین بهره آن ها ازسعادت است. اما آن کس که ازخرد دوری کرده و ازنبی روی گرداند درتنگ چاه ظلمانی دوزخ با غل آتش برگردن به موی پیشانی کشیده می شود، درحالی که مارو کژدم صفات ذمیمه برروی او روانند. صفات نیک و بد آدمی درحقیقت درهای بهشت و دوزخند که به روی او گشوده شده اند و با بازبودن درهای دوزخ نمی توان هوس بهشت را درسرپروراند. خلد وناز وفحیم با دوری ازنفس لئیم حاصل می شود و مرگ و نیستی که خون ماده ونر را ریخته، نابود می گردد. سرانجام کرم الهی شفیع همگان است و خداوند ازکوه معاصی چشم می پوشد، مصطفی(ص) بردردوزخ رداء می آویزد و دوزخیان را از دوزخ زشت به بوستان بهشت می رساند. درآیین زرتشتی نیزهم در گات ها وهم درمتون پهلوی به زندگی پس ازمرگ پرداخته شده است. درگات ها زندگی پس ازمرگ ادامه زندگی این جهانی است و انسان درجهان پسین از پی آمدهای خوبی یا بدی عمل خویش که نتیجه گزینش ایشان درزندگی است، بهره مند شده و با تجسم آن روبرو می گردند. درمتون پهلوی خصوصا ارداویراف نامه رستاخیز امری خردمندانه است که برای تحقق هدف خلقت واقع می شود. کلید واژه : سنایی، سیرالعباد الی المعاد، آیین زرتشتی، ارداویراف نامه، معاد، بهشت، دوزخ.

امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول مهم و بنیادی در اسلام محسوب می‌شود و در کمتر دیانتی تا بدین حد به این مقوله توجه شده است. اهمیت این اصل در زندگی بشر چنان است که بدون آن، بقا و موجودیت هر جامعه‌ای در معرض تهدید قرار خواهد گرفت. اهمیت این اصل، فقط از لحاظ اجتماعی نیست بلکه از لحاظ فردی نیز تأثیری شگرف در زندگی انسان دارد به طوری که نوع نگرش نسبت به این اصل می‌تواند تمامی افکار، اقوال و اعمال یک شخص را تحت تأثیر قرار دهد. شاید نوع نگرش نسبت به این اصل، بیش از هر جا در زندگی صوفیان تأثیرگذار بوده است. در میان نگرش‌های مختلف صوفیان نسبت به امر به معروف، به راحتی می‌توان چهار رویکرد را از هم متمایز کرد: رویکرد اول: متعلق به برخی از صوفیه، نظیر خواجه عبدالله انصاری و یا شیخ احمد جام و نیز شیخ ابواسحق کازرونی می‌شود که در امر به معروف، بسیار سختگیر و حتی خشن بوده‌اند. سختگیری این عده از صوفیه، بیشتر ناظر بر غلبه شریعت بر طریقت در سلوک آنها دارد و این منش، رویکرد عرفانی آنها محسوب نمی‌شود. به عبارتی، صوفیانی که در این دسته قرار می‌گیرند در عصر خود، به عنوان شیخ اهل ظاهر نیز شناخته می‌شده‌اند. رویکرد دوم: متعلق به عده‌ای از صوفیه می‌شود که پایبند به امر به معروف و نهی از منکر بوده‌اند ولی دایره اعمال آن را محدود کرده‌اند و شرایطی خاص (اغلب از منظر اخلاقی) برای آن وضع کرده‌اند و برای همه‌کس، جواز آن را صادر نکرده‌اند. از آن جمله می‌توان به بایزید بسطامی، عین‌القضات همدانی و مولوی اشاره کرد. رویکرد سوم: متعلق به حمدون قصار و سایر بزرگان ملامتیه می‌شود که بیش از سایر صوفیه برای امر به معروف، محدودیت قائل شده‌اند و جز در مقام ضرورت، امر به معروف و نهی از منکر را جایز نمی‌دانند. رویکرد چهارم: متعلق به محمد غزالی، فیض کاشانی و ملا احمد نراقی است که به صورت نظری، به شکلی کاملاً مفصل و دقیق، وارد مبحث امر به معروف و نهی از منکر شده‌اند و در عین حال، که مباحث آنها سرشار از مواضع فقهی است رویکردهای اخلاقی نیز از چشم آنها پنهان نمانده است. صوفیان با شیوه خاصی که برای اِعمال این اصل شرعی در زندگی خود اتخاذ کرده‌اند، موجب به وجود آمدن یک گروه ممتاز در میان مسلمانان شده‌اند. بسیاری از شیوه‌های آنها در تشویق مردم به اعمال نیک و باز داشتن از اعمال ناپسند، هنوز هم می‌تواند در جوامع امروزیِ مسلمان، کارساز و راه‌گشا باشد. شیوه تعاملات اجتماعی صوفیان، بیش از هر چیز بر محور آزادی‌خواهی و آزادمنشی، احترام به همنوع، خشونت‌گریزی و صلح‌دوستی استوار است و آنها بدین شیوه توانسته‌اند بیش از هر فرقه یا گروه مسلمان در میان توده‌ها و نیز خواص نفوذ کرده و تأثیرگذار باشند.

فاقد چکیده

فاقد چکیده

در غالب کتاب های کلامی یا فلسفی و روایی از مساله دعا و استجابت آن بحث شده است. در احادیث متعددی تاکید شده است که دعا قسمتی از مقدرات خداوند است. خداوند در قرآن کریم همان طور که انسان را به دعا کردن دعوت کرده، اجابت دعا را نیز تضمین نموده است. در این مقاله با توجه به رویکرد شارحان حکمت متعالیه بر این عقیده ایم که دعا یکی از اسباب و علل رسیدن به مطلوب است و استجابت دعا نیز بر اساس نظام آفرینش و قوانین لایتغیر آن صورت می پذیرد و استجابت دعا هیچ تقابل و تضادی با قانون علیت نداشته بلکه همان طور که معجزه و امور خارق عادت صورت می پذیرد استجابت دعا نیز توجیه می شود. هم چنین تاثیر نفس نیز در استجابت دعا مورد توجه است همان گونه که نفس بر بدن موثر است و حالات نفسانی در بدن بروز و ظهور دارد پس در امور خارق عادت نیز موثر است. نتایج به دست آمده از این پژوهش حاکی از آن است که هر چند برخی علل و روابط مبهم و ناشناخته ای نیز در تحقق مطلوب و استجابت دعا موجود می باشند اما دعا و استجابت آن از سلسله نظام علت و معلولی عالم خارج نبوده و استجابت دعا موجب خرق قانون علیت نمی شود.

شناختِ عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، معرفتی در راستای شناسایی عقل از دیدگاه قرآن کریم و زمینه‏ساز بهره‏مندی صحیح، از این عطیۀ ارزشمند الهی است.چنین بهره‏وری از عقل، روشنگر راه رستگاری از گمراهی و یاریگرِ انسان در طی مسیر الی‏الله خواهد بود. مطالعه و تحلیلِ معانی، مراتب، آثار، آفات، جایگاه و نقشِ عقل لازمه بهره‏مندی صحیح از این حجتِ الهی است. کسب چنین معرفتی با دامنۀ بیان شده، ضرورتِ بهره‏گیری از قرآن کریم و دیگر منابع معتبر دینی را مطرح می‏کند. منابعی که حاوی سخنان رسول گرامی اسلام، وصی ایشان و دیگر ائمه معصوم باشد. در این راستا، کتاب گرانسنگ نهج‏البلاغه یکی از غنی‏ترین منابع، جهتِ دستیابی به کلام امیر سخن، علی7 است. سخنان امیر مومنان در این کتاب، همراه با سخنان شارحین نهج‏البلاغه، مهمترین منابع این پژوهش هستند.ساماندهی این رساله بر اساس فرضیاتِ زیر طراحی شده است:  در نهج‏البلاغه، تقسیمات و مراتبی برای عقل و عقلانیت مانندِ مطبوع و مسموع، معاش و معاد، وعایه و رعایه، پنهان و غائب، کامل و ناقص،... مشاهده یا برداشت می‏شود که می‏توان همه این تقسیمات و مراتب را در دو قسمِ عقل نظری و عقل عملی گنجاند.  از منظر نهج‏البلاغه، گرانبهاترین گوهر و ثروت آدمی عقل است و عقلانیت سبب دستیابی به شناخت حقیقی و عامل نجات انسان از اسارتِ هوای نفس و دنیاپرستی است. در نتیجه، عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار بوده و نقش موثری در کسب مواعظ انبیا و اجرای احکام الهی دارد. از منظر نهج‏البلاغه عقلانیت سبب بروز آثاری مانند هوشیاری، ژرف‏اندیشی، پند‏پذیری، نگهداری و بهره‏مندی از تجربه‏ها، نظم در امور، مسئولیت‏پذیری، ... در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان می‏شود. در نهج‏البلاغه، لغزشگاههایی مانند هوی نفس، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی، طمع، شوخی و مزاح گناه‏آلود، ...آفات عقل و عقلانیت معرفی شده‏اند. معنای لغوی عقل مانند حفظ و نگهداری و معنای اصطلاحی آن مانند قوه تشخیص و تعاریفی برگرفته از خواص عقل، در نهج‏البلاغه مشاهده می‏شود. فصل اول این رساله، به این معانی همراه با تعاریف متکلمین و فلاسفه از عقل اختصاص یافته است. در فصل دوّم، مراتب و اقسام عقلانیت با بررسی اقسام و مراتبِ عقل مانند وعایه(و رعایه) و روایه، مطبوع و مسموع، معاش و معاد، کامل و ناقص، حاضر و پنهان، عدل‏گرا، .... مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم، جایگاه عقل در هدایت انسان و نحوه راه‏یابی به عقلانیت مورد کاوش قرار می‏گیرد. فصل چهارم به آثار عقلانیت در زندگی فردی و اجتماعی انسان از منظر نهج‏البلاغه تخصیص یافته است. برای بررسی این امر در حیطه زندگی فردیِ بشر، آثار عقل در بعد عبادی، تربیت اخلاقی، تأمین معاش و آسایش وی و برای کاوشِ این امر در زندگی اجتماعی انسان، این آثار در آدابِ معاشرت و برخوردهای اجتماعی و مبحثِ موضع‏گیریهای سیاسی بررسی شده‏ است. در فصل پنجم آفات عقلانیت یعنی هوی نفس، دنیا‏پرستی، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی،.. و همچنین نحوۀ حفظ و زنده نگاه‏داشتن عقل بررسی شده است.مهمترین نتایج و نظریه‏های حاصل از این پژوهش عبارتست از:هر یک از معانی عقل مانند عاقبت اندیشی، عدل،...، رفتار و عملکرد صحیحی را برای انسان تبیین می‏کند. هر یک از اقسام و مراتب عقل مانند عقول حاضر و پنهان، حامل دو پیام است. پیام اول، حکمتی است که در معنای آنها نهفته است و پیام دوم، دیدگاه و بینشِ مسببِ تقسیمات است که به مخاطب منتقل می‏شود.عقل از منظر نهج البلاغه دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار است. این حجت درون، همچنین نقش مؤثری در درک مواعظ پیامبران و اجرای احکام الهی دارد.پوشاندن عیوب اخلاقی، از بین بردن هوی نفس، پندپذیری از موعظه‏ها، تأمین معاش از نتایج و آثارِ مهم عقل در زندگی فردی آدمی است. مشورت با دیگران، حفظ اسرار، حلم و بردباری، عدالت، اعتدال در عمل، دوراندیشی از مهمترین آثار و نتایج عقل در زندگی اجتماعی بشر است.حفظ اسلام، دفع فتنه و شبهه و تردید و خرافات، تغییر نظام فاسد از مهمترین آثار و نتایجِ عقل در موضع‏گیریهای سیاسی، اجتماعی افراد یک جامعه است.

وحدت وجود، عالی ترین شکل توحید و محور مسائل و مباحث عرفان نظری است. عرفان نظری به شکل مدوّن و منسجم از زمان محی الدین بن عربی در سده ی هفتم ق شکل گرفت. از آن زمان تا کنون عده ی بسیاری، هم به منظور اثبات و هم به منظور رد کردن وحدت وجود، رساله ها و کتاب هایی نگاشته اند. یکی از افرادی که در این رابطه دست به قلم برده و در صدد اثبات و رد ایرادات و اشکالات وارده به این اصل اساسی عرفان نظری بر آمده است، عبدالعلی محمد بن نظام الدین محمد انصاری از دانشوران طراز اول حنفی مذهب هند در سده ی دوازدهم ق است. وی به پیروی از انگاره های ابن عربی در پی تبیین وحدت وجود و توجیه کثرات و تعینات آن برآمده است. این نوشتار ضمن بیان درون مایه ی این رساله، به تصحیح آن به شیوه ی قیاسی پرداخته تا از رهگذر آن، مرجعی در عرفان به ویژه یکی از مهمترین و کلیدی ترین مباحث آن یعنی وحدت وجود، پیشکش و پژوهشگران حوزه عرفان قرار گیرد.

در حوزهٔ معرفت‌شناسی، «ساخت‌گرایی» دیدگاهی اساساً پساکانتی محسوب می‌شود که در برابر دیدگاه سنتی بازنمایی‌گرایی مطرح شده است. ساخت‌گرایی معرفتی انواع مختلفی دارد، اما وجه مشترک‌شان در این است که معرفت همچون کالایی است که جزئاً یا کاملاً فاعل شناسا آن را می‌سازد، نه اینکه طبق اعتقاد بازنمایی‌گرایان، ذهن فاعل شناسا صرفاً نقش آینگی و حکایتگری در برابر واقعیت مستقل خارج از ذهن را داشته باشد. اندیشه ساخت‌گرایی در حوزه مباحث مربوط به تجربه/شهود عرفانی نیز تسری یافته است. ساخت‌گرایان، در برابر ذات‌گرایان، معتقدند تجربه/شهود عرفانی در چارچوب ساختِ پیشینِ مفهومیِ ذهنِ صاحب تجربه/شهود عرفانی شکل می‌گیرد. در این مقاله این موضوع بررسی می‌شود که نوعی ساخت‌گرایی در اندیشه صدرالدین قونوی دیده می‌شود که می‌توان آن را «ساخت‌گرایی اسمایی» نامید. قونوی در دفاع از اعتبار معرفت شهودی موسوم به قربی یا فنایی، بر نقش اسم حاکم بر فاعل شناسا در ساخت معرفت عقلی و نیز معرفت شهودی مقید تأکید می‌کند، البته او شهود قربی را از دایرهٔ این ساخت‌گرایی خارج می‌داند. بر این اساس، می‌توان گفت قونوی معتقد به نوعی ساخت‌گرایی محدود یا بخشی است. سرانجام اینکه، از نظر نویسندگان این نوع ساخت‌گرایی نه قابل دفاع است، و نه هدف نهایی قونوی در دفاع از معرفت شهودی را برآورده می‌کند.