آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ایمان از بحث های بسیار مهم در ادیان ابراهیمی است، که دین پژوهان جایگاه خاصی برای آن قائل می شوند. فخر رازی و پولس رسول، دو متفکر در حوزه دینی اسلام و مسیحیت، به مسئله ایمان نیز پرداخته اند و بر آن تاکید دارند. آنها ابعاد مختلف ایمان را در آثار خود بررسی کرده اند. مفهوم ایمان، متعلق ایمان، نتایج ایمان و رابطه آن با عمل از مسائلی است که پولس و فخر رازی نظرات خود را درباره آن بیان کرده اند. با مقایسه این نظرات به شناخت عمیق تر ایمان و مسائل مربوط به آن دست پیدا می کنیم. در نظر پولس ایمان همان باور و اعتماد قلبی به خدا، کلام و وعده های اوست. انسان مومن، به خدا، مسیح، وعده های خدا و امور نادیدنی ایمان دارد و یقین دارد خداوند قادر بر تحقق وعده هاست. پولس شریعت را مایه نجات نمی داند و اعمال نیک را نتیجه ایمان می داند. نجات، عادل شمردگی، حیات جدید از جمله نتایجی است که وی برای ایمان بر می شمرد. فخر رازی ایمان را تصدیق خداوند و آنچه پیامبر آورده معرفی می کند. وی ایمان را باور قلبی و اقرار زبانی می داند. وی متعلقات ایمان را خدا، ملائکه، پیامبران، کتب آسمانی و روز قیامت ذکر می کند. عمل را در مفهوم ایمان دخیل نمی داند و آن را نتیجه و نشانه ایمان معرفی می کند. رازی آمرزش، آرامش، امنیت و زندگی جدید را به عنوان نتایج ایمان بر می شمرد.

از دیر زمان مساله تعارض ظاهری میان علم پیشین الهی و اختیار انسان ذهن متکلمان و فیلسوفان دین را به خود مشغول داشته است. از آنجا که علم مطلق الهی مستلزم خطاناپذیری آن است، از این رو اگر خداوند در زمان T1 بداند که فاعل S عمل A را در زمان T3 انجام می دهد، آنگاه S در زمان T3 فعلی جز A را نمی تواند انجام دهد و این در تعارض با اختیار انسان است. خردورزان در حوزه فلسفه دین در تبیین مسائل مذکور به نتایج متفاوتی می رسند. عده ای تعلق علم پیشین الهی را به افعال اختیاری انسان انکار می کنند، عده ای دیگر با قبول تعلق علم پیشین الهی به افعال آینده انسان، اختیار را انکار می کنند. اما اینکه تا چه حد می توانند از عهده حل این مساله برآیند، خود قابل تامل است. در این پایان نامه با توجه به هدف آن که بررسی و مقایسه ی آراء استاد مطهری و خانم لیندا زاگزبسکی در باب علم پیشین الهی و اختیار است، ابتدا پاسخ های سه گانه کلاسیک به این مساله (بوثیوس گرایی، آکام گرایی و مولیناگرایی) در دیدگاه زاگزبسکی نقد و بررسی شده، سپس ضمن پذیرش برخی از عناصر این سه دیدگاه و تلفیق آن ها سه راه حل بدیع از زاگزبسکی ارائه شده است. آنگاه به بررسی دیدگاه استاد مطهری در دو بخش جبر و اختیار و قضا و قدر پرداخته شده است. در نهایت هم وجوه شباهت و اختلاف راه حل های سه گانه زاگزبسکی با آراء استاد مطهری نشان داده شده است. نتیجه گیری نهایی این است که هر دو متفکر سازگاری علم پیشین الهی با اختیار انسان را می پذیرند اما "آکام گرایی تومیستی" و دو راه حل دیگر زاگزبسکی علی رغم نکات مثبت و قابل پذیرشی که دارند در نشان دادن این سازگاری ناتوان اند ولی با دیدگاه استاد مطهری می توان علاوه بر برطرف کردن نقایص دیدگاه زاگزبسکی، راه حل مناسبی نیز ارائه کرد.

شرف‌الدین محمد بن مسعود بن محمد مسعودی، یکی از دانشمندان برجسته قرن ششم هجری قمری است. از وی که به روایتی شاگرد خیام و استاد فخر رازی بوده و در نجوم، هیئت، ریاضی و فلسفه شهرت داشته، یازده اثر برجای مانده است. یکی از این آثار، کتاب «المباحث و الشکوک» است. مسعودی در این کتاب که اولین تعلیقه بر اشارات و تنبیهات ابن‌سینا بوده و در نگارش آن متأثر از غزالی و ابوالبرکات بغدادی است، پانزده مسئله آورده و در هر کدام از این مسائل با آوردن عبارات کتاب اشارات و تنبیهات، اشکالات متعددی را به آن کتاب وارد می‌کند. تحقیق حاضر، تصحیح این اثر گرانبهاست که مباحث مختلف آن بر دانشمندانی همچون فخرالدین رازی و فریدالدین غیلانی تأثیر گذاشته و فیلسوفانی از قبیل خواجه نصیرالدین طوسی، قطب‌الدین رازی، میرداماد، صدرالمتألهین، حاج ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی هر یک به نحوی در مورد مطالب و دیدگاه‌های موجود در آن نظر داده‌اند. از نظریات ابداعی مسعودی در این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1- از نظر مسعودی حقیقت جسم صورت نوعیه است و اتصال و انفصال بر خلاف نظر مشائیان از عوارض جسم بوده و از طریق طریان آن‌دو نمی‌توان هیولی را اثبات کرد؛ بلکه هیولی از طریق تبدّل صور نوعیه مختلف اثبات می‌شود. 2- نزد ابن سینا به تمایز امکان ذاتی و امکان استعدادی توجه نشده است و وی در مبحث مسبوقیت حادث به امکان بین این دو امکان خلط کرده است؛ ولی مسعودی به این تمایز اشاره و بلکه تصریح کرده است.3- شرف‌الدین بر خلاف نظر مشائیان اعتقاد دارد آثار و افعال قوای جسمانی نامتناهی‌اند و جایز است که اجسام تا بی‌نهایت یک شیء را به حرکت در آورند. 4- به عقیده مسعودی، بر خلاف نظر ابن‌سینا، چون وجود واجب مغایر و لازم ماهیت او است و وجوب وجود نیز به تبع وجود، لازم ماهیت متعین واجب است؛ و این لزوم از نوع لزوم واجب است، هیچ اشکالی ندارد که دو واجب الوجود موجود باشند و هیچکدام معلول علت فاعلی نباشند. احتمال می‌رود، ابن‌کمونه در اشکال خود بر توحید متأثر از مسعودی باشد. 5- مسعودی در باب ابصار شخص سالم و دوبین و ادراک صور مرایا به طریق خروج شعاع تقریر جدیدی را ابراز کرده است. پژوهش حاضر علاوه بر اینکه به تصحیح کتاب المباحث و الشکوک، بیان زندگی‌نامه مفصل مسعودی و معرفی کتاب المباحث و الشکوک می‌پردازد، به شرح کامل محتوای آن، ابداعات مسعودی، تاریخچه اشکالات و مباحث کتاب همراه با دیدگاه‌های حکمای مذکور به صورت مفصل پرداخته است. تصحیح این اثر با دو نسخه به صورت اجتهادی انجام گرفته و در بخش‌هایی که مربوط به عبارت‌های اشارات است، کتاب اشارات به عنوان اصل قرار گرفته و تصحیح به روش انتقادی صورت گرفته است.

موضوع پایان نام? حاضر، تبیین فلسفی – کلامی استجابت دعاست که در فصل نخست به معناشناسی واژ? دعا پرداخته شده است و سپس با الهام از قرآن، روایات و عقل به ترغیب نفوس بر این امر، همت گماشته شده است. در فصل دوم، شرایط و موانع استجابت دعا و نیز راز تأخیر در اجابت برخی دعاها مورد تأمل قرار گرفته است. شرایط استجابت دعا را می توان به دو بخش صحت و کمال تقسیم نمود که شرایط صحت دعا عبارتند از اخلاص داعی و حقیقی بودن دعا. با توجه به ازلیت علم الهی به تحقق پدیده ها، ارتباط دعا و علم الهی و اینکه آیا دعا سبب تغییر در علم خداوند متعال می شود، از دیگر موضوعاتی است که در فصل سوم به تحقیق آن پرداخته شده و در ضمن آن ، بداء و قضا و قدر، تحت بررسی قرار گرفته است. نتیجه آنکه بداء در مرتبه قدر که همان کتاب محو و اثبات است، قابل تحقق می باشد. تبیین فلسفی استجابت دعا در دیدگاه حکیمان بوعلی سینا، ملاصدرا و علامه طباطبائی و عدم منافات براهین عقلی با مسأل? استجابت دعا و همچنین امکان و یا عدم امکان تأثیرپذیری نفوس عالیه از نفوس زمینیان ، در فصل چهارم مورد کنکاش واقع شده است. در فصل پنجم، پاسخ به برخی پرسشها و شبهات درخصوص دعا که عبارتند از مسئل? " توقیفیت اسماء الهی در دعا " ، " دعا و قانون علیت " ، " دعا و رضای به قضای الهی " ، " ارتباط دعا و اسباب عادی " و نیز " دعا و سستی و تنبلی " مورد بحث قرار گرفته است.

کشف و شهود به عنوان منبعی از منابع معرفتی، رابطه آنها با عقل تعاضد است و از نظر عرفا راه رسیدن به حاق واقع تنها علوم کشفی است. اما حکما، فاصله میان عقل و دل را تقلیل داده اند و به هم افق بودن آنها اذعان نموده و حتی راه دل را قوی تر دانسته اند. حقانیت و معرفت زایی کشف و شهود با ادله ی نقلی و عقلی قابل اثبات است و در واقع مراد از علمی که در قرآن مطلوب است، همان علوم کشفی است انسان دارای جایگاه ویژه ای در عرفان اسلامی می باشد و انسان با توجه به این که نفحه ی ربانی می باشد تمامی حقایق در قلب او نهفته است، به طوری که اگر موانع و حواجب از روی دل برداشته شود به حقایق هستی دست پیدا می کند. ولی مکاشفات عرفا به صورت مطلق واقع نما و دارای عصمت نیستند؛ اختلاف نظر آنها با هم دیگر شاهد این مدعا است لذا کشف و شهود هم، مثل بقیه ی منابع معرفتی، باید میزان و منطقی داشته باشد تا به وسیله ی آن، صحیح از سقیم تمیز داده شود. بزرگان از عرفا به این امر حیاتی توجه نموده و موازینی را به عنوان منطق کشف و شهود بنا نهاده اند. آنان سه میزان را به عنوان موازین سنجش مکاشفات و مشهودات معرفی نموده اند که عبارتند از «میزان عام» که عبارت است از قرآن و سنت و «میزان خاص» که عبارت است از مرشد کامل و سومی «عقل» است که عبارت از ملکه ای می باشد که بعد از تزکیه ی دل، از علوم عقلی و فلسفی حاصل می گردد. عرفا جهت اصرار بیشتر بر حفظ سالکان از حیرت و سردرگمی، به واردات و خواطر قلبی هم پرداخته اند و خواطر را به الهی، ملکی، نفسانی و شیطانی تقسیم نموده اند و موازین و شاخصهایی جهت تمیز آنها ذکر نموده اند و حتی بعضی از عرفا مثل ابن عربی، به صورت موردی هم به بعضی از کشف نماها اشاره نموده اند

جلال­ الدین دوانی بنابر اکثر آثار به جای مانده از او دارای مشربی اشعری بوده است و گرایش به اصالت ماهیت در آثارش فراوان دیده می­ شود. وی در رسائل و کتاب­های خویش با این دیدگاه به تبیین نظریۀ «ذوق التأله» خود پرداخته است و به وحدت وجود در حق و کثرت ماهیات منسوب به حق قائل شده است. او به نوعی سعی دارد، علاوه بر حفظ مواضع اشعری خویش، از دیدگاه عرفا در مسئلۀ «صدور کثیر از واحد» تفسیری اشعری بیان کند. اما وی در طی یک انقلاب درونی و یک مبشرۀ علوی از مواضع پیشین خود دست کشیده است و با نگارش رسالۀ «الزوراء» روی به سوی اهل عرفان و معرفت می­ گرداند. وی در این رساله وجود را منحصر در حق می­ داند و صراحتاً اشاره می­ کند که معلول به اعتبار ذات خود معدوم و بلکه ممتنع است و فقط در نسبت با علت است که موجود خوانده می­ شود. با تأمل در این رساله روشن می ­شود که برداشت رایج از نظریۀ ذوق التأله مبنی بر اصالت وجود در حق و اصالت ماهیت در ممکنات، برداشتی بدون توجه به منویات دوانی متأخر (دوانی به روایت الزوراء) است. همچنین، روشن می­ گردد که مراد وی از نسبت و اضافه، اضافۀ اشراقی است و در واقع معلول عین نسبت و اضافه به علت است. وی صراحتاّ از تجلی دم زده، غیر حق را از شؤون و اطوار حق دانسته است و بیان می ­دارد که این وجود حق است که در ممکنات به ظهور رسیده است و در نتیجه به اندیشۀ عرفا و علی الخصوص محیی‌الدین ابن عربی نزدیک می­ شود

قطب الدین اِشکوری از علمای بنام عصر صفوی (سد? یازدهم هجری) از شاگردان میرداماد اثری در تاریخ فلسفه دارد به نام محبوب القلوب که به زبان عربی نگاشته است. محبوب القلوب در سه جلد حاوی مقدمه در بیان حقیقت فلسفه و خاستگاه آن؛ مقال? اول در شرح حال و آرای حکمای پیش از اسلام؛ مقال? دوم: شرح حال 126 فیلسوف پس از اسلام از حرث بن کلده تا میر غیاث الدین منصور دشتکی؛ مقال? سوم: در سیر? چهارده معصوم و شماری از مشایخ امامیه و خاتمه ای در شرح حال خودنوشت نویسنده است. او در نگارش خود از بسیاری از منابع پیش از خود بهره برده ، اما بیشتر از نُزهه الارواح شَهرزُوری متأثر شده است. اشکوری در شرح حال هر فیلسوف پس از گزارش بیوگرافی، مهمترین آرای وی را آورده و در پایان اندرزهایش را باز می گوید. میر سید احمد اردکانی (از علمای سد? سیزدهم ) این اثر را به فارسی ترجمه کرده است. از این ترجمه نسخه ای به قلم مترجم به شمار? 268 ط در کتابخان? مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. اردکانی یک مترجم صرف نیست، بلکه در مواردی که با نظر اشکوری موافق نبوده به نقادی آن پرداخته است. همچنین ترجم? وی یک ترجم? آزاد است، از این رو گاه برخی از عبارات را ترجمه نکرده یا چکیده ای از آن را به فارسی برگردانده است. پژوهش حاضر، تصحیح قسمتی از ترجم? اردکانی از مقال? دوم محبوب القلوب (از آغاز مقال? دوم یعنی از ابتدای شرح حال حرث بن کلده تا پایان شرح حال ابن سینا یعنی شرح حال 88 فیلسوف) است. البته پس از بازخوانی ترجمه و تصحیح آن، یک بار هم با متن عربی مقایسه شده و تفاوتها در پاورقیها درج شده است؛ و منابع اقوال او و نیز احادیثی که بدانها اشتشهاد کرده تا آنجا که امکان داشته در پاورقیها مشخص شده‌اند.

در مورد مرزهای جدا کننده تجدد امثال و حرکت جوهری ابهاماتی وجود دارد. ملاصدرا در باب حرکت جوهری یا تحت تاثیر این قاعده عرفانی و یا بر اساس مبانی خود- علاوه بر تقریر دقیق فلسفی از حرکت جوهری- تقریر دیگری نیز از آن ارائه داده است که بر این قاعده عرفانی منطبق می شود. ما پس از روشن کردن تصور خود از هر دو قاعده, ویژگیهای این دو مساله در حیطه های تعاریف, مبانی, ادله, اشکالات و لوازم را مورد مطالعه تطبیقی قرار داده ایم. حرکت جوهری در دید دقیق فلسفی همان تقریر دوم می باشد. ابعاد تجدد امثال نیز اگر بناست که روشن شود باید از دید یک عارف به آن نگریست نه از دید یک فیلسوف. به هر روی این دو قاعده دارای برخی نقاط اشتراک و اختلاف می باشند اما در مجموع از یکدیگر متمایزند.

چکیده توحید در اندیشه متعالی اسلامی اساس و بنیاد هر دانشی و محور هر گونه شناخت و معرفتی است. امام نیز در اندیشه متعالی امامیّه خلیفه و مثل اعلای الهی است که ولایت، طاعت و شناخت او، ولایت، طاعت و شناخت خداوند متعال است. در بررسی حقیقت توحید، به وحدت حقّه و سِعیِ حق متعال پی برده می شود که وجود و کمال را مختص ذات او می گرداند و جمل? ماسوایِ او را به عنوان آیت و مظهر او معرفی می کند. خداوند واجد تمامی اوصاف و اسماء کمالیّه ای است که اگر هر کدام از آن اوصاف و اسماء نباشد کمال ذاتی و دائمی خداوند خدشه دار می گردد و با خدشه دار شدن کمال خداوند توحید حقّ? حقیقیّه و سعی (صمدی) زیر سؤال می رود و دیگر خداوند احد و واحد حقیقی نبوده بلکه توحید او عددی و اعتباری خواهد بود. خداوند تعالی گرچه بی نیاز است از ماسوای خود لیکن اسماء غیر متناهیّ? او اقتضاء می کند که هر یک از آنها را در خارج مظهری باشد. باید هر اسمی از اسماء او مظهری داشته باشد تا اثر آن اسم در آن مظهر به ظهور برسد، زیرا کمال هر چیزی در اظهار خاصیّت آن معلوم می گردد. جمیع این اسماء در حیط? اسم «الله» می باشند. پس این اسم اقتضای مظهر کلّ کند و آن جامع مظهر کلّ، انسان کامل است که مخزن انوار الهی و فیوض نامتناهی، بل مخزن کل وجود و مفتاح جمیع خزائن وجود است. هر آن کس به سرّ توحید پی برد و به حقیقت خداشناسی کند به ظهور ولایت کلیّ? الهی در انسان کامل مکتفی بنفسه در کلیّه ادوار آفرینش و استمرار آن در خلعتهای نبوّت، رسالت، امامت تصدیق کند. رابط? دیگر امامت و توحید یعنی رسیدن از امامت به توحید نیز از نتایج این بحث است. شناسایی حق تعالی به تمام مدالیل اسماء و اوصاف جمال و جلال و احصاء آنها توسط انسان (که حقیقت توحید، مقصد و مقصود حقیقی، این معرفت و احصاء است)، بدون شناخت این انسان کامل و ارتباط با او و تعلیم و تعلّم و کسب فیض از او میسّر و مثمر ثمر نیست. چرا که بی امام، سیر و سلوک، از خود با خود در خود به سوی نفس پر آفت خود است. یعنی هم امامت مبتنی بر توحید است و هم توحید (عملی) مبتنی بر امامت. کلید واژه: توحید، وحدت سعی، امامت، ولایت، مظهر اسم جامع، انسان کامل (مکتفی بنفسه).

نظریه‌ی «وجود منبسط» یکی از ارکان مهم عرفان نظری و حکمت متعالیه به شمار می‌آید. «وجود منبسط» در آثار مختلف بزرگان عرفان نظیر ابن عربی، قونوی و فنّاری با نام‌هایی مانند «نَفَس رحمانی»، «خلق مخلوقٌ به»، «حقیقه‌الحقائق»، «فیض عام» و ... به کار رفته است. ملاصدرا نیز به تبع عالمان عرفان نظری، اما با بیانی حِکمی از این نشئه‌ی وجودی در آثار خود بحث کرده است و باعث ایجاد تفسیرهای نوینی از مباحثی نظیر «علت و معلول» و «صادر نخستین» و باعث ورود مبحث «وحدت شخصی وجود» به فسلفه‌ی اسلامی شده است. در این نوشتار سیر تطوّر فلسفی وجود منبسط و این که ملاصدرا از چه طریقی این نشئه-ی وجودی را اثبات می‌نماید، اشاره می‌شود. این سیر، از اثبات معنوی وجود آغاز گشته و تا اثبات وحدت شخصی وجود پیش می‌رود. وحدت در کثرت و کثرت در وحدت نیز از جمله مباحثی است که در حکمت متعالیه از همین مجرا سرچشمه می‌گیرد. برخی از چهره‌های حِکمی نظیر مرحوم ملامحمد نراقی و مرحوم ملا آقا علی مدرس زنوزی، انتقاداتی را به وحدت شخصی و تقسیمات وجود از منظر ملاصدرا داشته‌اند که در این نوشتار به آنها پرداخته شده و پاسخ‌هایی که از جانب برخی بزرگان فلسفه و عرفان برای این انتقادات بیان نمودند، بررسی شده است.