آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

انسان کامل ابن عربي که بعدها مورد توجه ملاصدرا نيز قرار گرفت، در سير صعودي به سوي حق تعالي راهي مي شود و مرحله انسان الحيوان را پشت سر گذاشته و با سير در خداوند، به مقام خلافت الهي دست مي يابد. برخي عرفا و متصوفه به همين سطح بسنده کردند ولي ابن عربي و ملاصدرا از اين فراتر رفته و سير نزولي و يا سير الي الخلق را مرحله اي از تعالي و کمال انسان مي دانند. اين مقاله که به صورت توصيفي- تحليلي نگارش شده، به واکاوي ديدگاه ابن عربي و ملاصدرا درباره يکي از مهم ترين نقش هاي دنيوي انسان کامل در قبال انسان هاي ديگر يعني نقش هدايتي و ارشادي مي پردازد. چنين انساني واسطه ميان حق تعالي و خلق بوده و تلاش مي کند انسان هاي ديگر را به مسير کمال هدايت نمايد. هر يک از ابن عربي و ملاصدرا با اشاره به مباني ديني، به اين مهم اشاره کرده و حتي ابن عربي که خود را مصداقي از ختم ولايت مي داند و هم چنين ملاصدرا، به اين مهم پرداخته و نسبت به کمال انسان ها و ارشاد آن ها بي تفاوت نبودند.

آثار ابن عربی و کتاب زوهر که هر کدام جداگانه در عرفان اسلامی و عرفان یهود به عنوان مهم ترین یا یکی از مهم ترین منابع مورد رجوع و جریان ساز شناخته می شوند ، از موسی به عنوان پیامبر دین یهود تصویری خاص خود ارائه کرده اند . زبان مشترک عرفانی ، موقعیت مشترک مکانی ، پراکنده گویی های عارفانه و روش ورود به بحث بر پایه اشارات الهامی باعث شده است تصویر ارائه شده از حضرت موسی در هردو شق منبع ، شباهت های فراوانی از جمله در موضوعات کلی و بعضا توضیحات جزئی داشته باشد . در کنار اینها افتراقاتی نیز دیده می شود که بعضا ناشی از تفاوت روایت قرآن و عهد عتیق ـ به عنوان بنائی که به صورت جداگانه ابن عربی و مؤلف زوهر مطالب خود درباره ی موسی را مبتنی بر این دو منبع ارائه کرده اند ـ درباره ی حضرت موسی است و بعضا تفاوت در نگرش به یک موضوع واحد و یا پرداختن به مسأله ای است که دیگری به آن نپرداخته است . تصویر کلی ارائه شده از موسی در این دو گونه منبع از نظر وجود عالی رتبه ی موسی در عالم خلقت و قرار گرفتن او در رتبه ی والا در بین پیامبران الهی و زندگی عارفانه و پر رمز و راز او در سوانح و مقاطع مختلف ، شباهت های زیادی به هم دارد و اختلافات بیشتر در جزئیات است تا در تصویر کلیِ ارائه شده.

با تفحص در آثار فیلسوفان اسلامی با قاعده «کل ممکن زوج ترکیبی» برخورد می‌کنیم که براساس آن همۀ موجودات امکانی دارای ماهیت هستند. بااین‌حال قاعده دیگری نیز با عنوان «النفس و ما‌‌‌‌‌ ‌فوقها وجودات صرفه» از سوی اصحاب حکمت متعالیه مورد قبول واقع شده است که براساس آن طبق تفسیر بدوی حکم بر فقدان ماهیت در مجردات شده است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که آیا تناقضی بین دو قاعده وجود دارد یا خیر و در صورت عدم وجود تناقض، دیدگاه‌هایی که از سوی فیلسوفان برای رفع تناقض ظاهری بیان شده است چیست؟ برخی بین این دو قاعده تناقض قائل بوده و معتقدند رای نهایی صدرا تنها پذیرش یکی از این دو قاعده است. برخی دیگر هم معتقدند که علی‌رغم تناقض ظاهری، حقیقتاً بین این دو قاعده تناقضی وجود ندارد. نگارندگان بعد از احصای پاسخ‌های مطرح‌شده از سوی فیلسوفان آنها را قانع‌کننده نیافته ازاین‌رو با تحقیق و نگاه دوباره در معانی ماهیت پاسخ دیگری در این مقاله ارائه داده‌اند.

توحید در اصطلاح ادیان به­ویژه دین اسلام و فناءفی­الله و بقاءبالله در عرفان اسلامی از زوایای مختلفی قابل بررسی است. به­رغم پژوهش­های ارزشمندی که در این باب صورت­گرفته­است، جای این سؤال هست که صرف­نظر از بعد معرفتی و حصولی هریک از توحید و فنا، توحید نزد موحد و فناءفی­الله و بقاءبالله نزد فانی فی­الله چه نسبت و رابطه­ای با هم دارند؟ آیا همانطور که در بعد ذهنی و حصولی رابطه مبتنی­بر تخالف درباره آن­ها به­نظرمی­رسد در وجود سالک و موحد نیز جدای از هم و مستقل از هم معنا دارند یا این دو در وجود موحد به هم گره­خورده و یکی هستند؟ تعاریف توحید و استدلالات آن، در زمره­ علم حصولی واقع­می­شوند؛ اما در معرفت حضوری به توحید، بی­واسطه­­ حد و رسم و مفاهیم، حقیقت، بنا به وسعت ظرف انسان نزد او جلوه­گر خواهدشد. در این نوشتار از این امر به توحیدی­شدن انسان یادشده­است. از سوی دیگر، در سلوک عرفانی و رسیدن به مقام فناء­فی­الله و بقاء­بالله نیز وجود سالک عین علم خواهدشد تا جایی که یادکردن و یا نسیان خداوند از انسان، با یادآوری انسان از خداوند یا فراموشی او وحدت خواهدداشت، زیرا در اینجا علم انسان به رب خویش و هم علم پروردگار به نفس، حضوری و عین وجود نفس است. درک این وحدت میان عبد و رب و توحیدی شدن نفس، همان ارمغان فناء­فی­الله و بقاءبالله است. همسانی اقسام، مسیر، دستورالعمل و امام در این دو این مدعا را تقویت می­کند.

با توجه به اهمیت مسأله نفس در بین فلاسفه و حکما در طول تاریخ اندیشه بشر، این پژوهش درصدد است نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه ملاصدرا و آقا علی زنوزی را در باب نفس و قوا و نسبت بین آن‎ها، مورد بررسی قرار دهد. ملاصدرا براساس مبانی فکری خود که عمده آ‎ن‎ها اصالت و تشکیک وجود و حرکت جوهری است، قوا را مراتب وجودی نفس واحد به شمار آورده و از تشکیک مراتب سخن گفته است. آقا‌علی مدرس زنوزی یکی از چهره‎های شاخص حکمت صدرایی، به جای تشکیک در مراتب، از ترکیب در مراتب سخن رانده است. این پژوهش روشن ساخته است که اختلاف این دو دیدگاه، به نحوه نگاه این دو فیلسوف به یک واقعیت واحد وابسته و از اختلاف مبانی این دو فیلسوف نشأت نمی‎گیرد و این‎که صدرا با توجه بیشتر به بحث اصالت وجود از حرکت جوهری بحث تشکیک آن را مورد توجه قرار داده است، ولی آقا‌علی با تکیه بر مباحث هیولی و صورت، بیشتر به بحث ترکیب پرداخته است. نگارنده در حد توان کوشید تبیین روشنی از دیدگاه این دو حکیم ارائه دهد.

اثیرالدین المفضل بن عمر بن المفضل الأبهری (597-663 هـ .ق) فیلسوف، منطق‌دان، متکلم وریاضی‌دان مشهور ایرانی است که از جمله دانشمندان پرآوازه قرن هفتم به شمار می‌آید. از وی که استاد افرادی همچون کاتبی قزوینی (م. 675 هـ .ق) وابن خلکان (م. 681 هـ .ق) وبه روایتی شاگرد فخر رازی (م. 606 هـ .ق) می‌باشد، آثار فراوانی به جای مانده است. یکی از این آثار کتاب زبده الأسرار است. ابهری در این أثر به ترتیب به بحث از منطق، طبیعیات و سپس الهیات می‌پردازد. در این رساله او همچنان به تفکر مشایی پای‌بند است؛ مبانی، بحث‌ها وحتی در سرفصل‌هایی که ارایه می‌کند متأثر از مشائیان است، به همین جهت می‌توان او را شارحی چیره دست در بسط و شرح اندیشه مشائی دانست. ابهری در بخش منطق این کتاب، مطلقه متوسطه وممکنه متوسطه را مطرح کرده وسپس ادعا می‌کند این دو قضیه از جمله نوآوری‌های اوست وپیش از او کسی این دو قضیه را مطرح نکرده است. شاید بتوان گفت مهم‌ترین نکته‌ای که این رساله -به‌ویژه در مبحث الهیات- مشتمل بر آن است، اکثر براهین اقامه شده در آن به صورت برهان سبر وتقسیم است، گویا ابهری این رساله را به عنوان متن درسی نگاشته است. آنچه مسلّم است، این‌که تصحیح این رساله می‌تواند در فهم هرچه بهتر اندیشه‌های مشاء تأثیر گذار باشد. اهمیت شخصیتی همچون ابهری را می‌توان از شروحی که به‌وسیله حسین بن معین الدین میبیدی و ملاصدرا بر هدایه اثیریه او نوشته‌ شده دریافت. علاوه بر اینکه کتابهای او از جمله هدایه و ایساغوجی سالیان متمادی به عنوان متن درسی تدریس می‌شده است. در این پژوهش علاوه بر تصحیح کتاب، تحقیقی درباره نام دقیق ابهری، محل ولادت، تاریخ وفات وانتساب او به شاگردی فخر، صورت گرفته است. تصحیح این اثر با استفاده از دو نسخه وبه شیوه اجتهادی صورت گرفته است.

با عنایت به اهمیت مسأله نفس در بین فلاسفه و حکما در طول تاریخ اندیشه بشر، این پژوهش درصدد است نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه ملاصدرا و آقا علی زنوزی را در باب نفس و قوا و نسبت بین آن‎ها، مورد بررسی قرار دهد. ملاصدرا براساس مبانی فکری خود که عمده آ‎ن‎ها اصالت و تشکیک وجود و حرکت جوهری است، قوا را مراتب وجودی نفس واحد به شمار آورده و از تشکیک مراتب سخن گفته است. آقا علی مدرس زنوزی یکی از چهره‎های شاخص حکمت صدرایی، به جای تشکیک در مراتب، از ترکیب در مراتب سخن رانده است. این پژوهش روشن می‎سازد که از دیدگاه این دو فیلسوف، نفس فاعل تمام ادراکات و تحریکات به شمار آمده و قوا تغایر وجودی با نفس خویش ندارند و همچنین نفس دارای وحدت جمعی ظلی است که جامع کثرات قواست. با این وجود تفسیر این دو حکیم از وحدت متفاوت می‎باشد، به این معنا که آقا علی وحدت نفس و قوا را از نوع وحدت مرکب حقیقی می‎داند و بین نفس و قوا نوعی ترکیب حقیقی قائل است، اما صدرا از وجود واحد حقیقی ذومراتب سخن می‎گوید. در نهایت گفته خواهد شد که اختلاف این دو دیدگاه، به نحوه نگاه این دو فیلسوف به یک واقعیت واحد است و از اختلاف مبانی این دو فیلسوف نشأت نمی‎گیرد و این‎که صدرا با توجه بیشتر به بحث اصالت وجود از حرکت جوهری بحث تشکیک آن را مورد توجه قرار داده است، ولی آقا علی با تکیه بر خود حرکت جوهری و مباحث هیولی و صورت، بیشتر به بحث ترکیب پرداخته است. نگارنده در حد توان کوشید تبیین روشنی از دیدگاه این دو حکیم ارائه دهد.

فاقد چکیده

ابن‌عربی با تفطّن به اصل وحدت­ وجود، به طرح رهیافت معشوق معدوم همت می‌گمارد. وی بنابر اصل وحدت وجود، دو رویکرد عمده به معشوق دارد: اولاً نگاه او به معشوق نگاهی ابژکتیو و وجودی است؛ ثانیاً معشوق ازلی که در مقام غیب‌الغیوبی، نامعلوم است، از حیث تجلیّات نامکرّر اسمایی از ویژگی «دوام و استمرار» برخوردار بوده و لذا ملازم با چیزی است که هنوز به وجود نگراییده، «معدوم» [مضاف] می‌باشد. در این جستار، سعی شده است تا علاوه بر ارائه‌ی بحث به شیوه‌ی تحلیلی، در وهله‌ی نخست، اقسام تجلّیات معشوق معدوم تحت تعریف عشق حقیقی به معشوق ازلی بیان شود و سپس تأثیرات این رهیافت بدیع در حوزه‌ی عرفان نظری، بر تتبّعات معرفتی و سلوکی انسان عاشق مورد عنایت قرار گیرد. لذا فهم ظرفیت‌های معرفتی و سلوکی معشوق معدوم در نسبت با خویش می‌تواند زمینه‌ی تغییر نگرشی ژرف و به‌تبع آن، رشد و تحوّل روزافزون انسان سالک و عاشق را در زندگی این جهانی تا ابدیّت فراهم دارد.