جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عماء ازمباحث مهم عرفان است که در آن از جایگاه پروردگار قبل از خلقت مخلوقات و از حقیقت وجود قبل از ظهور و تعین بحث می شود. این موضوع از یک سو مربوط به مقام وجایگاهی است که منشأ خلقت است و فرایندهای غیبی منجر به خلقت موجودات در آنجا رخ می دهد و از سوی دیگر به گستره شهود و معرفت عارف و نهایت تعالی و اوج گیری وی و ساحت یا ساحت های تاریک و رمزآلودی که از دسترس هر سالک تیزپروازی خارج است مربوط می گردد.بین اصحاب عرفان دونظریه مشهور درخصوص عماء وجود دارد. برخی آن را مقام احدیت و تعین اول و برخی آن را مقام واحدیت و تعین دوم دانسته اند. اما امام خمینی در این خصوص نظریه ای بدیع و اختصاصی مبنی بر انطباق مقام عماء با «فیض اقدس» را مطرح ساخته اند. این مقاله درپی آن است که از یک سو به ارزیابی نظریه امام و اختصاصی بودن آن و از سوی دیگر به ارزیابی وآزمون صحت واستحکام آن بپردازد.

ابن‌عربی با تفطّن به اصل وحدت­ وجود، به طرح رهیافت معشوق معدوم همت می‌گمارد. وی بنابر اصل وحدت وجود، دو رویکرد عمده به معشوق دارد: اولاً نگاه او به معشوق نگاهی ابژکتیو و وجودی است؛ ثانیاً معشوق ازلی که در مقام غیب‌الغیوبی، نامعلوم است، از حیث تجلیّات نامکرّر اسمایی از ویژگی «دوام و استمرار» برخوردار بوده و لذا ملازم با چیزی است که هنوز به وجود نگراییده، «معدوم» [مضاف] می‌باشد. در این جستار، سعی شده است تا علاوه بر ارائه‌ی بحث به شیوه‌ی تحلیلی، در وهله‌ی نخست، اقسام تجلّیات معشوق معدوم تحت تعریف عشق حقیقی به معشوق ازلی بیان شود و سپس تأثیرات این رهیافت بدیع در حوزه‌ی عرفان نظری، بر تتبّعات معرفتی و سلوکی انسان عاشق مورد عنایت قرار گیرد. لذا فهم ظرفیت‌های معرفتی و سلوکی معشوق معدوم در نسبت با خویش می‌تواند زمینه‌ی تغییر نگرشی ژرف و به‌تبع آن، رشد و تحوّل روزافزون انسان سالک و عاشق را در زندگی این جهانی تا ابدیّت فراهم دارد.

عرفان نظری دارای زبان پررمز و راز، و انبوه اصطلاحاتی است که برای فهم و درک این دانش باید در ساحت آنها به جستجو پرداخت و یکی از این اصطلاحات عماء است. عماء در لغت به معنی ابر باران زا و متراکم و دودمانند است که از روایات اسلامی وارد عرفان شده است و اولین بار ابن عربی بدان اشاره می کند که پس از آن عرفا و حکما بدان پرداخته و هر کدام در وسع خود اظهارنظر کرده اند که در این میان نظرات امام خمینی (ره) بسیار قابل توجه است. گروهی، از عماء به مقام احدیت یاد کرده اند. بعضی مقام واحدیت و همچنین فیض اقدس و یا فیض مقدس و برای هر کدام دلایلی ذکر کرده اند. در این گفتار سعی شده است ضمن بررسی دقیق لغوی و اصطلاحی، به نظرات عده ای از عارفان و حکما اشاره شود و با بررسی دیدگاه و نظرات امام خمینی (ره) بحث به کمال برسد. ایشان در آثار مختلف خود بدین اصطلاح اشاره دارد و در باب آن نظرات سودمندی را ارائه کرده که برای پژوهشگران در این عرصه بسیار مفید و راهگشاست.

عماء دربر گیرنده تمامی اشکال هستی است، همچون ملائک مقرب، انواع و گونه های افراد؛ پس این ظهور اولیه تمامی عالم را دربر می گیرد. بدین ترتیب عماء را می توان وجود منبسط انگاشت که تمامی عالم را از جبروت تا ناسوت همچون یک واحد مشتمل و کل گرا دربر می گیرد. عماء همچون نفس رحمانی حق، که وابسته و همبسته به خود اوست، در دو سطح می تواند به کار گرفته شود: یکی به عنوان وجود منبسط یعنی یک واحد کل گرا که از جبروت تا ناسوت را دربر دارد و دیگر اینکه در سطحی بالاتر از ملکوت یعنی به قولی احدیت و یا واحدیت. به همین دلیل است که عده ای آن را به احدیت و عده ای آن را به واحدیت نسبت داده اند. البته به این دلیل است که عماء چون به ابر نازک تعبیر شده است؛ بعضی آن را مقام احدیت گفته اند، زیرا مقام احدیت در حجاب عزت و سماء رفعت است؛ و بعضی آن را مقام واحدیت گفته اند؛ زیرا مقام واحدیت واسطه بین سماء اطلاق و ارض تقیید است، همانطوری که ابر واسطه بین سماء و ارض است.

«مهیمین» عنوانی است که در مکتب ابن عربی و حکمت متعالیه در مورد ارواح یا فرشتگانی به کار رفته که از شدت عشق به خداوند در جلال الهی متحیر و به تسبیح او مشغولند و از خود و آفرینش جهان و انسان بی خبرند و بنابراین روح محض اند و تنها از روی توسع به آنان ملائکه گفته می شود.بدین سان آنان به سجده در برابر آدم مکلف نبوده اند و به همین دلیل گفته شده که مراد از «عالین» درآیه «قال یا ابلیس ما منعک ان تسجد لما خلقت بیدی استکبرت ام کنت من العالین» (ص:37) همین ارواح هستند. البته گاهی به این ارواح، «کروبیون» نیز گفته شده و بعضی از اندیشمندان حکمت متعالیه آن ها را با «انوارقاهره» درحکمت اشراق تطبیق نموده اند. این ارواح در اثر «تجلی بنفسه لنفسه» حق تعالی و از مرتبه «عماء» و به مدد «نفس رحمانی» مورد «آفرینش»، یا به تعبیر دقیقتر «ابداع» قرار گرفته اند. از میان طبقات عارفان، «افراد» را می توان مظاهر آنان ارواح دانست. این ارواح از جهتی برتر از قلم اعلی یا عقل اول قرار دارند اما از جهتی دیگر با آن هم رتبه هستند.هم چنین از دیدگاه برخی اندیشمندان مثل ملاصدرا این ارواح برتر از اهل جبروت هستند اما از دیدگاه قیصری بخشی از عالم جبروت به شمار می آیند.

یکی از دیدگاه های شیخ محی الدین بن عربی در «فصوص الحکم و فتوحات المکیه»، نحوه تطبیق نفس الرحمان با نفس الانسان است. بنابراین لازم است اوصاف و ویژگی ها و مشابهات و مناسبات بین نفس الانسان با نفس الرحمان بررسی شود. به دنبال این بررسی، معنای عمیق این سخن که «انسان بر صورت رحمان خلق شده» معلوم خواهد شد. یکی از مسائل مهم در اندیشه ابن عربی رابطه میان حق و خلق است، که ابن عربی ترجیح می دهد این مساله پیچیده را از راه تشبیه و تمثیل و با استفاده از کلمات دشوار مجازی، مانند تجلی در آینه و تخلل و سریان در عالم، و تاثیر و تصرف و از این قبیل توضیح دهد. حق، وجودی حقیقی داردکه فی ذاته است؛ و اعیان ممکنات وجودی اضافی دارند که در اصل سریان وجود حق است و این وجود نسبت به خداوند به مثابه سایه ای است که بر موجودات می افتد و او با اسم «ظاهر» به آنان هستی اعطا می کند. پس عالم، سایه است اگر از حیث عِینش و باطنش و جوهر مقومش لحاظ شود؛ جوهر مقوم عالم همان نفس الرحمان است که صورت های هستی از اوج تا فرود، در آن شکفته می شود؛ زیرا نفس الرحمان، بالقوه، صور همه موجودات است، همان گونه که نفس انسان بالقوه همه حروف و کلماتی است که از آن بر می آید. خدا به واسطه نفس الرحمان است که اسماء را از حالت غیب آنها توسع می بخشد. او با این حرکت، اسماء را به حال رهایی آورده و تسکین می دهد که حال ایجاد و رحمان است. حرکتی که برانگیخته از عشق ایجادی است. مفهوم عشق و محبت، وابسته به مفهوم تجلی الهی است و این مفهوم به نوبه خود (گذرگاهی از غیب به شهود)، رهایی و خلاصی اسماء از کرب است که در «نفس رحمان» متجلی می شود.

نظریة فلسفی- عرفانی، «تعین اول» نظریه ای کلان دربارۀ لحظۀ «پدیداری و ظهور وجود» و چگونگی شکل گیری صدور کثرات از واحد بسیط است. این مسئله از مباحث بنیادی و البته از دشوارترین مسائل در «عرفان اسلامی» است. ابن عربی پدر عرفان نظری در جهان اسلام شناخته شده و در این میان اندیشة وحدت وجود او که پایة اصلی فکر و دستگاه عرفانی اوست، در پرتو نظریۀ تعین اول سامان یافته است. بررسی این مسئله که ابن عربی چگونه و در کجا آن را بررسی کرده و آیا دغدغة فکری او بوده یا تعبیر و تبیین او چگونه بوده است، اهمیت زیادی دارد. از آنجا که در بررسی عمدة آثار وی، از جمله کتاب عظیم فتوحات مکیّه به صراحت این عنوان یافت نمی شود، در تحقیق پیش رو تلاش شده با بررسی آثار ابن عربی به ویژه کتاب یادشده معادل و اصطلاح یا اصطلاحاتی که ابن عربی در آثار خود برای «تعین اول» به کار برده، مشخص و مقصود او تبیین، تحلیل و در پاره ای از موارد با نگاه نقادانه به آن ها نگریسته شود. همة این مسائل به روش توصیفی – تحلیلی و با توجه به نگاه ابن عربی و شاگردان مکتب وی، به این موضوع رسیدگی شده است.