آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

انتظار می رود که ضوابط اخلاق پژوهش، مانند پرهیز از سرقت علمی، سوگیری در تحلیل، و دستکاری داده ها یا نتایج، در کتاب های روش تحقیق آموزش داده شود. پرسش اصلی این تحقیق آن است که آیا به این انتظار پاسخ داده شده است؟ نگارنده کتاب های روش تحقیق را که به زبان فارسی تالیف شده اند، بررسی کرد و آنها را در پنج گروه گنجاند. برخی از این آثار اساسا فرآیند تحقیق را امری فنی دانسته، از طرح اخلاق پژوهش دوری کرده اند. شماری دیگر نیز اخلاق پژوهش را تنها به مثابه صفات شخصی پژوهشگر دانسته، از پیش کشیدن مسائلی که پژوهشگر در فرآیند تحقیق با آنها مواجه می شود، غفلت یا خودداری کرده اند. پیشنهاد اساسی نویسنده، پس از تحلیل این آثار، آن است که در کتاب های روش تحقیق، فصلی مشخص به اخلاق پژوهش اختصاص داده شود و در آنها طی پنج محور مسائل اخلاق پژوهش مورد بحث قرار گیرد.

برخی از مقالاتی که در مجلات علمی-پژوهشی منتشر میشوند، در عین رعایت ضوابط صوری مقالات علمی-پژوهشی، فاقد جنبه پژوهشی و علمیاند، تا جایی که خواندن و نخواندن آنها، از نظر علمی یکسان است و چیزی از آنها نمیتوان آموخت. حال آن که این مسأله خلاف تعریفی است که از مقالات علمی-پژوهشی به دست داده شده است و بر جنبه بدیع و نوآورانه بودن آنها تأکید شده است. مقاله حاضر با بررسی دهها مقاله از این دست، کوشیده است منطق حاکم بر ساختار آنها را به دست آورد. نویسندگان این مقالات، به سبب یا در کنار نداشتن مسأله پژوهشی واقعی، میکوشند با به کارگیری شیوههای خاصی، همچون منطق تکهنویسی یا کولاژ و تکثیر ناموجه منابع، مقالاتی تولید کنند که جز صورتکی از مقالات علمی-پژوهشی نیستند. در این نوشته این منطق آماساندن و فربهی دروغین، تحلیل و مؤلفههای آن بیان و راه غلبه بر آن، که توجه به محتوای مقالات در کنار مسائل صوری است، بازگو شده است.

انتظار می‌رود که ضوابط اخلاق پژوهش، مانند پرهیز از سرقت علمی، سوگیری در تحلیل، و دستکاری داده‌ها یا نتایج، در کتاب‌های روش تحقیق آموزش داده شود. پرسش اصلی این تحقیق آن است که آیا به این انتظار پاسخ داده شده است؟ نگارنده کتاب‌های روش تحقیق را که به زبان فارسی تألیف شده‌اند، بررسی کرد و آنها را در پنج گروه گنجاند. برخی از این آثار اساساً فرآیند تحقیق را امری فنی دانسته، از طرح اخلاق پژوهش دوری کرده‌اند. شماری دیگر نیز اخلاق پژوهش را تنها به مثابه صفات شخصی پژوهشگر دانسته، از پیش کشیدن مسائلی که پژوهشگر در فرآیند تحقیق با آنها مواجه می‌شود، غفلت یا خودداری کرده‌اند. پیشنهاد اساسی نویسنده، پس از تحلیل این آثار، آن است که در کتاب‌های روش تحقیق، فصلی مشخص به اخلاق پژوهش اختصاص داده شود و در آنها طی پنج محور مسائل اخلاق پژوهش مورد بحث قرار گیرد.

فهمی جدعان از متفکران فلسطینی و دانشگاهیان اردنی است که به حوزه تمدن عربی و جهان معاصر عرب توجه خاصی دارد و در این زمینه آثار متعددی منتشر کرده است. در کتاب خارج السرب: بحث فی النسویه الاسلامیه الرافضه و اغراآت الحریه، به گزارش و تحلیل فمینیسم اسلامی در جهان معاصر می‌پردازد. وی در این کتاب طی شش فصل می‌کوشد تصویری فراگیر از جریانات گوناگونی که زیر چتر فمینیسم اسلامی می‌گنجند به دست دهد و تفاوت آن‌ها را بشمارد و دستاوردهای آن‌ها را ارزیابی کند. در این کتاب نخست از پیدایش فمینیسم اسلامی سخن می‌گوید و یکی از خاستگاه‌های آن را ایران معاصر و مجله «زنان» می‌داند. آنگاه به دیدگاه تفسیری فمینیست‌هایی چون امینه ودود، لیلا احمد و فاطمه المرنیسی می‌پردازد و آن‌ها را در گروهی جای می‌دهد که در عین التزام به اعتبار قرآن کریم می‌کوشند تفاسیر متفاوتی از آیات ناظر به احکام زنان به دست دهند. سپس جدعان گزارشی از دیدگاه چهار فمینیست به دست می‌دهد که گرچه در فرهنگ اسلامی بالیده‌اند اما با اسلام سر همسویی ندارند. در فصل پایانی نیز به تحلیل و نقادی برخی از این فمینیست‌ها دست می‌زند و در عین حال توجه به این پدیده، پذیرش برخی مدعیات، و مواجهه درست با آن را پیشنهاد می‌کند. در این مقاله، پس از مرور کتاب، کوشیده‌ام برخی ملاحظات روشی و محتوایی را درباره این کتاب بازگویم و آن را ارزیابی کنم.

مهم‌ترین آموزه‌های مکتب تفکیک عبارت‌اند از: جدایی راه دین از فلسفه و عرفان؛ برتری شناخت دینی؛ استناد این شناخت به قرآن و حدیث؛ اتکا به ظاهر آیات و روایات و سرانجام رد هرگونه تأویل. مکتب تفکیک کارش را با نقادی فلسفه و بی‌اعتبارسازی آن آغاز می‌کند، اما می‌کوشد از طریق آن کسب اعتبار کند. شاید در متون معاصر حمله‌ای تندتر و بی‌رحمانه‌تر از نقدهای طرفداران این مکتب به فلسفۀ اسلامی نتوان یافت، اما در همین متون بزرگان این مکتب «فیلسوف تفکیکی» لقب می‌گیرند. مدعیان تفکیک ما را به نوعی خاص از عقلانیت دعوت می‌کنند که به نظر می‌رسد با عقلانیت رایج تنها اشتراک لفظی دارد. آنان ما را به تعبد و قبول آموزه‌ها و رازهایی فرامی‌خوانند که نه‌تنها برای آنها دلیلی به دست نمی‌دهند، که حتی معتقدند ما توان ادراکشان را نیز نداریم. در این کتاب پس از مروری بر سنت فلسفه‌ستیزی در جهان مسیحیت و اسلام، مهم‌ترین آموزه‌های مکتب تفکیک مطرح و نقد می‌شوند. سپس روش‌شناسی طرفداران این مکتب موردتوجه قرار می‌گیرد و آنگاه آرای شخصیت‌های برجستۀ این جریان فکری و چالش‌هایی که آنان با شخصیت‌های برجسته‌ای مانند علامه طباطبایی داشته‌اند کاویده می‌شود. بخشی از کتاب سودای تفکیک: مخالفت با فلسفه در میان مسلمانان عمدتاً از سوی دو گروه صورت می‌گرفت: نخست عارفان و دیگری متشرعان. عارفان با تأکید بر نقش دل و عواطف در شناخت، راه عقل را تاریک و راهزن می‌دانستند و خود را برتر از فلاسفه می‌شمردند. از این‌رو با فلسفه ناسازگار بودند. این مخالفت خود دارای طیف گسترده‌ای بود؛ از بی‌ارزش شمردن فلسفه تا تکفیر فلاسفه و زندیق خواندن آنان. داستان معروف گفت‌وگوی سه‌روزه بوعلی سینا و بوسعید ابوالخیر، که یکی نماینده تفکر عقلانی و دیگری سخنگوی سلوک عرفانی است، نگاهی توأم با کوچک‌شماری فلسفه و بزرگداشت عرفان دارد. به گفته محمدبن منور، زندگی‌نامه‌نویس بوسعید، پس از آنکه این دو تن در نیشابور با یکدیگر گفت‌وگو کردند، از بوعلی پرسیدند شیخ را چگونه یافتی، او پاسخ داد: «هرچه من می‌دانم او می‌بیند». همین را مریدان شیخ از او پرسیدند و او پاسخ داد: «هرچه ما می‌بینیم او می‌داند». این داستان با ظرافت می‌کوشد برتری عرفان را بر فلسفه نشان دهد؛ فلسفه اگر هم به کاری آید، تنها گزارشگر حالات است، اما عرفان نشان‌دهنده و عین همان حالاتی است که فلسفه توان دیدن و دریافتن آنها را ندارد. از صحت یا سقم این داستان که بگذریم، به نیکی نگرش برتری‌جویانه عرفان را نسبت به فلسفه در آن می‌بینیم. در این نگرش هرچند حقانیت فلسفه به سؤال گرفته نشده و حتی از ارادت بوعلی نسبت به بوسعید سخن به میان آمده، در نهایت عرفان برتر از فلسفه قلمداد شده است. اما عارفان دیگر این سعه صدر را نداشتند و از تکفیر فلاسفه دریغ نمی‌کردند. از این کسان می‌توان سنایی غزنوی شاعر متفلسف قرن پنجم را نام برد که ذوق ایمانی را در برابر عقل یونانی می‌نهد. او در قصیده‌ای با مطلع «شرط مردان نیست در دل عشق جانان داشتن» سستی فیلسوف را در قبال فرائض دینی این‌گونه نشان می‌دهد: تا کی از کاهل‌نمازی ای حکیم زشت‌خوی! همچو دونان اعتقاد اهل یونان داشتن؟

در کرسی نقد عقل دینی حجت‌الاسلام اسلامی عقل خودبنیاد مکتب تفکیک را مورد نقد قرار داد و حجت‌الاسلام محمد بیابانی تأکید کرد که تعقل مدنظر تفکیک گرچه با عقل مدنظر قرآن تفاوت دارد، ولی این طور نیست که فقط اختصاص به مؤمنین داشته باشد.

پدیدارشناسی روشی است برای فهم ادراکات خود بدون کمترین قضاوتی. این روش زاده تأملات ادموند هوسرل فیلسوف آلمانی است که به دست متفکرانی چون هایدگر، سارتر، و مرلو-پونتی اصلاح و تکمیل گشت. همچنین به دست متفکران و ناقدان بعدی تنقیح گشت و در عرصه‌های مختلف از جمله دین‌پژوهی به کار گرفته شد. کتاب مقدمه پدیدارشناسی (2010) که متنی آموزشی است به روشنی و با تفصیلی مناسب گسترش این شیوه تفکر را که شورشی بر ضد پوزیتیویزم به شمار می‌رفت و می‌کوشید علوم انسانی را از سلطه نگرش فیزیکی نجات دهد، بیان می‌کند. این کتاب با محوریت چهار متفکر اصلی پدیدارشناسی، بسط این اندیشه و ابعاد آن را تا امروز پی می‌گیرد.