آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اگر چه برخی از تفاسیر قدیمی، مهجور مانده است و تفاسیر جدیدی با رویکردهای مختلف بر سر کار آمده‌اند، اما بسیاری از این تفاسیر بر پای? تفاسیر قدیمی شکل گرفته است. تفاسیر قدیم از این جهت که می‌تواند سیر تحول و تکامل تفاسیر را نشان دهد دارای ارزش است. از برجسته‌ترین تفاسیر قدیمی، تفسیر شیخ طوسی و فخر رازی است. یکی از مهم‌ترین مباحثی که در تفاسیر از گذشته تا کنون به آن پرداخته شده است مبحث داستان‌ها است، از مهم‌ترین داستان‌ها، قص? حضرت یوسف (ع) است. در گذشته مبحث داستان به صورت مستقل مطرح نبوده است اما مفسران قدیمی به صورت بسیار مفصل ذیل تفسیر آیات آن را به بحث و بررسی گذاشته‌اند. مبحث داستان‌ها در دور? معاصر نمودی جدید به خود گرفته است، و به لحاظ ادبی هنری و عناصر داستانی بسیاری مطرح شده است، سور? یوسف نمونه‌ای مطلوب برای بررسی عناصر داستانی است. مروری بر مهم‌ترین عناصر داستان از جمله شخصیت، زمان، مکان، در تفسیر تبیان و تفسیر کبیر با توجه به داستان حضرت یوسف نشان می‌دهد که هر چند شیخ طوسی و فخر رازی، چنین عناوینی را به کار نبرده‌اند، اما شیوه‌های مختلف این مفسران در تبیین عناصر داستانی می‌تواند حاوی این نکته باشد که این مفسران نیز در تبیین این عناصر همت فراوان نشان داده‌اند. رویکرد فخر رازی و شیخ طوسی در تحلیل این عناصر یک دست نیست؛ به حسب ظاهر فخر رازی بیشتر به بررسی عناصر داستانی توجه دارد. شیخ طوسی سیاق و گفتگوهای رد و بدل شده میان افرادِ داستان را، در فهم خصوصیات ظاهری از جمله سن افراد موثر می‌داند، بلکه از نظر فخر رازی گفتگو و تقدم و تأخر گفتگو، راه را در تحلیل شخصیت و افکار و احساس و واکنش افراد در برابر حوادث فراهم می‌کند. همچنان‌که در بررسی عنصر مکان و زمان، نیز به اهداف قرآن از ذکر زمان و مکان بسیار توجه دارد، این رویکردهای فخر رازی با آن‌چه نزد معاصران دربار? عناصر داستانی مرسوم است کاملاً منطبق است. اما شیخ طوسی بسیاری از این مباحث را حول بحث‌های لغوی پرورانده است. اما یادداشت‌هایی اتفاقی که در مورد اهداف قرآن از ذکر زمان و مکان در آن مندرج است نیز روش کار شیخ طوسی را جالب توجه نشان می‌دهد.با این همه، روشی که شیخ طوسی و فخر رازی نیز در تحلیل داستان در تفاسیر خود به کار گرفته‌اند با توجه به ظاهر و باطن آیه است، که این تلاش آن‌ها در چند روش عقلی، استنادات قرآنی و روایی خلاصه می‌شود. مباحث عقلی این دو تفسیر بسیار گسترده است، که خود به چند روش ادبی، توجه به گفتگوها و توجه به رابط? علی و معلولی قابل تقسیم است. در قسمت روایات بیش از همه بحث اسرائیلیات است. در تفسیر تبیان بسیاری از اسرائیلیات وجود ندارد و مواردی هم که وجود دارد مفسر در برابر اسرائیلیات سکوت اختیار کرده است. به طور قطع، این سکوت را نمی‌توان حمل بر پذیرفتن او در برابر اسرائیلیات کرد، در صورتی که در تفسیر فخر رازی اسرائیلیات به وفور یافت می‌شود. که فخر رازی برخی از این اسرائیلیات را مقبول می‌داند. شیخ طوسی و فخر رازی هر دو به نقد روایات اسرائیلی نیز پرداخته‌اند. در نقادی داستان‌های اسرائیلی، شیخ طوسی و فخر رازی بیش از همه به عصمت انبیاء و سیاق و ظاهر آیات توجه دارند. هر چند، در کنار این موارد شیخ طوسی توجه به روایات ائمه معصومین را نیز در نقد اسرائیلیات فراموش نمی‌کند. اهداف قصه نیز از مهم‌ترین مباحثی است که مفسران در تحلیل قصه به آن توجه داشته‌اند، و به نقش هدایتی قصه نیز در زندگی بشر توجه نشان داده‌اند، اهداف قصه با شرایط زمان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) پیوندی ناگسستنی دارد. بعضاً مفسران از جمله شیخ طوسی به ویژه فخر رازی نیز به این رابطه توجه داشته‌اند. فضای نزول، سبب نزول می‌تواند ما را به این اهداف قصه رهنمون سازد. بیان قدرت خداوند، عبرت گیری، تسلی خاطر پیامبر، اثبات حقایق دینی و ... با تأسّی از شرایط نزول می‌توان جزء مهم‌ترین اهداف قصه به شمار آورد. بسیاری از این اهداف در داستان حضرت یوسف به عنوان بهترین قصه وجود دارد. واژگان کلیدی: داستان‌های قرآن، داستان حضرت یوسف، عناصر داستانی، اهداف قصه، روش شیخ طوسی، روش فخر رازی.

قرآن مجید در بیان قصص خود اهداف مقدسی داشته است، لذا در نقل آنها بر بخش‌های مرتبط با اهداف تربیتی اکتفا نموده است، اما متأسفانه گاه مفسران با استناد به برخی روایات نقل شده در کتب پیشینیان، به شرح ابعاد پنهان داستان‌های قرآن پرداخته‌اند، بدون اینکه پیرامون صحت این روایات تفحصی کرده و یا توجه داشته باشند آنچه در قرآن درباره قصص نیامده، خارج از اهداف گزارش این داستان‌هاست. این رویکرد در تبیین چرایی ابتلاء یعقوب (ع) به فراق یوسف (ع) نیز انعکاس یافته و برخی مفسران امتناع یعقوب (ع) از اطعام فقیر و شکایت آن شخص به پیشگاه خداوند را سبب این فراق برشمرده‌اند. پژوهش حاضر با تتبع در منابع متقدم شیعه منشأ این برداشت را، تنها دو روایت یافته و با ارزیابی آنها بر این نکته متفطن شده که یکی از این دو روایت از لحاظ سندی ضعیف است و روایت دیگر هرچند از سند صحیح برخوردار است، اما بخش‌های مختلف آن با قرائن گوناگون نقض می‌گردد و در نتیجه نمی‌توان بر هیچ‌کدام از آنها تکیه کرد.

قصّه یعقوب(ع) و یوسف(ع) از جمله قصّه ‏های مشترک قرآن و عهدین است که متأسفانه برداشت عمومی مسلمانان از این دو قصّه مانند دیگر قصص انبیا تحت تأثیر روایت عهد عتیق قرار دارد. این مسئله در مقالات و پژوهش‌های مستشرقان نیز خود را پررنگ‏تر نشان داده است. در پژوهش حاضر، متن مقاله یعقوب و یوسف در دائره المعارف اسلام و دائره المعارف قرآن لیدن [Ya’kub (Reuven Firestone); Jacob (Andrew Rippin); Yusuf (Reuven Firestone); Joseph (Shalumn Goldman)] ابتدا به فارسی ترجمه و سپس به روش توصیفی – تحلیلی و مطالعه تطبیقی میان آموزه‏های قرآن و متن عهد عتیق، مضامین آن دو نقد شده است. اندرو ریپین و رئوون فایرستون در مقاله «یعقوب» (Jacob, Ya’kub) نتوانسته‌اند شخصیت حضرت یعقوب(ع) را به خوبی تبیین کنند؛ حتّی گزارش دقیقی از نقش یعقوب در داستان یوسف صدّیق ارائه نکرده و در وجه تسمیه او به یعقوب تحت تأثیر عهد عتیق هستند. از این رو برخلاف مشهور که چهرۀ حضرت یعقوب(ع) به عنوان فردی درمانده و همواره غمگین و گریان به تصویر کشیده می‏شود؛ قرآن کریم، یعقوب نبی را توانمند و بصیر، و صالح و عابد و آگاه به تأویل‏ال احادیث معرّفی می‏کند. هم‌چنین شالوم گلدمن و رئوون فایرستون در مقاله «یوسف» (Joseph, Yusuf)، شخصیت یوسف صدّیق را کامل تبیین نکرده‌اند. از یافته ‏های مهم این پژوهش آن است که در بیان قرآن، بر خلاف عهد عتیق، اسرائیل لقب یعقوب نیست و این دو متمایز از یکدیگرند؛ همان طور که خاندان آن دو: «آل یعقوب» و «بنی اسرائیل» در قرآن متمایز از یکدیگر یاد شده ‏اند. اسرائیل در بیان قرآن، یکی از همراهان حضرت نوح(ع) در کشتی است که پس از نجات دچار انحرافاتی از جمله تحریم برخی خوراکی‏ها بر خود می‏شود، و این مسئله در دودمان او – بنی اسرائیل – گسترش فراوانی می‏یابد. در بیان قرآن، یوسف در کودکی تنها یک‌مرتبه خواب می‌بیند و آن را تنها برای پدر خود تعریف می‌کند و علّت تبعید او به مصر کید برادرانش است. براساس آیات سورۀ یوسف و ادلّه روائی، یوسف تا زمانی‌که یعقوب(ع) زنده بود پیامبر نبود و در نتیجه قصّه یوسف در سورۀ یوسف بیان زندگی یوسف قبل از پیامبری اوست. در بیان قرآن، یوسف بلافاصله پس از تأویل خواب از زندان بیرون نمی‌آید و تا زمانی‌که تهمت از او برداشته نشود حُکم آزادی‌اش را نمی‌پذیرد. در قصّه قرآنی یوسف، کاروانیان تنها یکبار یوسف را با عزیز مصر خرید و فروش می‌کنند برخلاف عهد عتیق که یوسف یکبار از برادران هم خریداری می‌شود توضیح اینکه اگر آنان یوسف را از برادران خریده بودند نیازی نبود که او را پنهان کنند. برادران، یوسف را در یکی از نهان‌گاه‌های چاه و نه قعر چاه قرار می‌دهند. شمار خواب‌های پادشاه مصر در بیان قرآن تنها یکبار ذکر شده است اما در عهد عتیق این خواب دوبار تکرار می‌شود؛ ازدواج زلیخا با یوسف و جمال یوسف و زیبایی مشهور او از دیگر مواردی است که در این پژوهش به نقد گرفته شده است.

در دایرة المعارف جودائیکا[1]، باثجا بایِر[2]، سرگذشت حضرت یوسف را بر اساس کتاب مقدّس یهود بیان می­کند. توضیح می­دهد که چرا و چگونه برادران سعی در حذف یوسف داشتند؛ فروختن یوسف به صدر اعظم فرعون ـ پوتیفار ـ را شرح می­دهد؛ توضیح می‌دهد که چگونه داشتن علم تعبیر رؤیا، درایت و پاک‌دامنی سبب می­شود که او از زندان آزاد شود و به مقام و جایگاهی عالی در مصر دست پیدا کند و جایگاه یوسف را بعد از آزاد شدن از زندان بر می­شمرد. این مقاله هم‌چنین ویژگی­های اخلاقی مثبت و منفی یوسف را بیان می­کند و شرح می­دهد که چگونه خاخام­ها از نکات مثبت زندگی او برای مواعظ اخلاقی استفاده می­کنند. در پایان، سرگذشت یوسف را بر اساس قرآن، بازگو می­کند. سرگذشت حضرت یوسف در کتاب مقدّس یهود بر مبنای آیات قرآنی، نقد و موارد اختلافی آن با قرآن بیان شده است. با توجّه به اینکه کتاب مقدّس یهود و قرآن از یک منبع أخذ شده­اند لذا کلیّات داستان در هر دو کتاب مشترک است ولی در بیان بعضی جزئیات، اختلافاتی وجود دارد. روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است.