آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

سکوت به مثابۀ یک کنش ارتباطی، نقش مهمی در انواع گفتمان ایفا می‌کند. سکوت شالوده زبان، فکر و شناخت است. سکوت متمم گفتار و یا بیش‌تر از آن است. وجود عناصر غایب در گفتمان، با حضور معنادار خود تأثیر بسزایی بر مخاطب می‌گذارند و او را به اندیشه فرا می‌خوانند. قرآن کریم به عنوان یک اثر بلاغی و ادبی دارای عناصر غایب و مسکوت بسیاری است که پژوهشگران را برای واکاوی آیات الهی برمی‌انگیزد تا دیگر نکات بلاغی آن را آشکار سازند. در جستار حاضر برآنیم به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر نظریه گفتمان سکوتِ روایی و با استناد به تفاسیر قرآنی معتبر، سوره یوسف را در سه سطح ساختاری، معنایی و کاربردشناختی واکاوی کنیم. در این راستا به دنبال پاسخی روشن به این سوال هستیم که سکوت چه تأثیری در چندمعنایی و خوانش سوره مذکور دارد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که سوره یوسف از سه سبک سکوت برخوردار است که نشان از انسجام ساختاری و معنایی این آیات الهی دارد. سکوت ساختاری ضمن موجز ساختن کلام، گره‌افکنی و تعویق معنا، در کنار سکوت معنایی به تصویرسازی پرداخته و فضا را ملموس‌تر کرده است. سکوت کاربردشناختی با بسامد بالای خود، مؤید عفت و معصومیت حضرت یوسف است. کامل شدن شکاف‌های موجود به کمک دانش پیشین مخاطب و بافت، سبب بازاجرایی و خوانش معانی می‌شود و زمینه تفاسیر متعدد برای آیات الهی را فراهم می‌سازد.

در شماره 30 مجله مطالعات تفسیری مقاله ای با عنوان "گوینده و تناسب آیات"أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ ..... وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی‏ إِنَّ النَّفْسَ ..... "در تفاسیر امامیه" منتشر شده است. در این مقاله سعی شده است دو رویکرد از گوینده آیات 52 و 53 سوره یوسف ارائه گردد. در رویکرد اول حضرت یوسف(ع) گوینده است و در رویکرد دوم گوینده زلیخا است. نویسنده با ذکر دلایلی رویکرد اول را پذیرفته و رویکرد دوم را رد کرده است. با نقد دلایل رویکرد اول و پاسخ به ردیه های رویکرد دوم سعی شده است رویکرد اول را پذیرفته و البته در آن این تغییر را مطرح کنیم که مفعول جمله "لَمْ أَخُنْهُ" و فاعل جمله "لِیَعْلَمَ" کسی غیر از عزیز مصر نیست. در واقع زلیخا در آن مجلس اعلام میدارد: من این اعتراف را کردم تا شوهرم بداند که در پنهانی به او خیانت نکرده ام. این نگاه در حالی است که معتقدین به گوینده بودن زلیخا ضمایر فاعلی "لِیَعْلَمَ" و مفعولی "لَمْ أَخُنْهُ" را به یوسف(ع) برگردانده اند. این نگاه مورد تأیید مفسرانی همچون ابن کثیر و معرفت است.

مقام صالحان مفهومی مشکک است و گسترة وسیع و افراد مختلفی را دربرمی‌گیرد. بالاترین رتبة این مقام مورد درخواست انبیاء بوده است. هدف از این پژوهش تبیین مقام صالحان و درک مقصود حضرت یوسف علیه‌السلام از صالحانی است که درخواست الحاق به آنان را دارد. در این باره فروض مختلفی مطرح شده از جمله اینکه منظور معصومین علیهم السلام، انبیاء دیگر، صالحان آخر‌الزمان و نیز عاقبت به خیری در آخرت باشد. این نوشتار با جمع‌آوری اقوال و آراء در این موضوع به روش کتابخانه‌ای و بررسی و تحلیل و نقد این نظریه‌ها و با توجه به قرائن و شواهد قرآنی و روایی، به این مطلب پرداخته است که با توجه به پژوهش انجام شده، به نظر می‌رسد دعای حضرت یوسف علیه‌السلام جهت الحاق به معصومان علیهم‌السلام بوده است و سایر نظریه‌ها نیز با آن قابل جمع است.

سوره یوسف(ع)، بر اساس نصّ قرآن از بهترین و آموزنده­ترین داستان­های قرآنی است که پروردگار متعال از آن به «احسن­القصص» یاد کرده است؛ لکن این سوره نیز از هجمه شبهه­ها و اسرائیلیّات در امان نمانده و برخی از آیات آن به‌شدّت دست‌خوش اقوال متعدّد مفسّران شیعه و اهل سنّت شده است و بعضاً روایاتی بسیار ناشایست، به درون تفاسیر راه یافته که سببِ خدشه‌دار شدن سیمای توحیدی و مقام عصمت حضرت یوسف(ع) می‌شود. از جمله آیاتی که معرکه آرای بسیاری از مفسّران قرار گرفته، آیات52 و 53 این سوره­ است که در آن ماجرای اعاده حیثیت حضرت یوسف(ع) بیان شده­ است؛ از این رو، در این مقاله تلاش شده تا با تبیین و بررسی آرای مفسّران فریقین، تفسیری صحیح و هماهنگ با سیاق معنوی و محتوایی از آیات یادشده ارائه شود.

این رساله به بررسی قصه حضرت یوسف از دیدگاه قرآن و عهدین پرداخته و این باور را که قصه های قرآن از عهدین تاثیر پذیرفته را رد کرده و تفاوت این دو را از نظر محتوی و شکل به این صورت بیان کرده است: ‎۱-محتوای داستان: در بسیاری از موارد مطالبی که در قرآن ذکر شده در عهدین اشاره ای به آنها نشده است از جمله اشخاص و ... .‎۲-نحوه پرداختن عهدین و قرآن به داستان از نظر ماهوی نیز فرق دارد از جمله حمایت های معنوی خدا از یوسف(ع). با توجه به موارد ذکر شده به این نتیجه رسیده شده که نظریه انعکاس کامل قصص عهدین با همان شکل و محتوی در قرآن نظریه قابل قبولی نبوده و قصص قرآنی از نظر محتوی و شکل، متفاوت از قصص عهدین است. همچنین در این رساله مساله نفوذ احادیث موضوع و مجعول و اسرائیلیات در متون اسلامی بخصوص در تفسیر سوره یوسف مورد بررسی قرار گرفته است./

اگر چه برخی از تفاسیر قدیمی، مهجور مانده است و تفاسیر جدیدی با رویکردهای مختلف بر سر کار آمده‌اند، اما بسیاری از این تفاسیر بر پای? تفاسیر قدیمی شکل گرفته است. تفاسیر قدیم از این جهت که می‌تواند سیر تحول و تکامل تفاسیر را نشان دهد دارای ارزش است. از برجسته‌ترین تفاسیر قدیمی، تفسیر شیخ طوسی و فخر رازی است. یکی از مهم‌ترین مباحثی که در تفاسیر از گذشته تا کنون به آن پرداخته شده است مبحث داستان‌ها است، از مهم‌ترین داستان‌ها، قص? حضرت یوسف (ع) است. در گذشته مبحث داستان به صورت مستقل مطرح نبوده است اما مفسران قدیمی به صورت بسیار مفصل ذیل تفسیر آیات آن را به بحث و بررسی گذاشته‌اند. مبحث داستان‌ها در دور? معاصر نمودی جدید به خود گرفته است، و به لحاظ ادبی هنری و عناصر داستانی بسیاری مطرح شده است، سور? یوسف نمونه‌ای مطلوب برای بررسی عناصر داستانی است. مروری بر مهم‌ترین عناصر داستان از جمله شخصیت، زمان، مکان، در تفسیر تبیان و تفسیر کبیر با توجه به داستان حضرت یوسف نشان می‌دهد که هر چند شیخ طوسی و فخر رازی، چنین عناوینی را به کار نبرده‌اند، اما شیوه‌های مختلف این مفسران در تبیین عناصر داستانی می‌تواند حاوی این نکته باشد که این مفسران نیز در تبیین این عناصر همت فراوان نشان داده‌اند. رویکرد فخر رازی و شیخ طوسی در تحلیل این عناصر یک دست نیست؛ به حسب ظاهر فخر رازی بیشتر به بررسی عناصر داستانی توجه دارد. شیخ طوسی سیاق و گفتگوهای رد و بدل شده میان افرادِ داستان را، در فهم خصوصیات ظاهری از جمله سن افراد موثر می‌داند، بلکه از نظر فخر رازی گفتگو و تقدم و تأخر گفتگو، راه را در تحلیل شخصیت و افکار و احساس و واکنش افراد در برابر حوادث فراهم می‌کند. همچنان‌که در بررسی عنصر مکان و زمان، نیز به اهداف قرآن از ذکر زمان و مکان بسیار توجه دارد، این رویکردهای فخر رازی با آن‌چه نزد معاصران دربار? عناصر داستانی مرسوم است کاملاً منطبق است. اما شیخ طوسی بسیاری از این مباحث را حول بحث‌های لغوی پرورانده است. اما یادداشت‌هایی اتفاقی که در مورد اهداف قرآن از ذکر زمان و مکان در آن مندرج است نیز روش کار شیخ طوسی را جالب توجه نشان می‌دهد.با این همه، روشی که شیخ طوسی و فخر رازی نیز در تحلیل داستان در تفاسیر خود به کار گرفته‌اند با توجه به ظاهر و باطن آیه است، که این تلاش آن‌ها در چند روش عقلی، استنادات قرآنی و روایی خلاصه می‌شود. مباحث عقلی این دو تفسیر بسیار گسترده است، که خود به چند روش ادبی، توجه به گفتگوها و توجه به رابط? علی و معلولی قابل تقسیم است. در قسمت روایات بیش از همه بحث اسرائیلیات است. در تفسیر تبیان بسیاری از اسرائیلیات وجود ندارد و مواردی هم که وجود دارد مفسر در برابر اسرائیلیات سکوت اختیار کرده است. به طور قطع، این سکوت را نمی‌توان حمل بر پذیرفتن او در برابر اسرائیلیات کرد، در صورتی که در تفسیر فخر رازی اسرائیلیات به وفور یافت می‌شود. که فخر رازی برخی از این اسرائیلیات را مقبول می‌داند. شیخ طوسی و فخر رازی هر دو به نقد روایات اسرائیلی نیز پرداخته‌اند. در نقادی داستان‌های اسرائیلی، شیخ طوسی و فخر رازی بیش از همه به عصمت انبیاء و سیاق و ظاهر آیات توجه دارند. هر چند، در کنار این موارد شیخ طوسی توجه به روایات ائمه معصومین را نیز در نقد اسرائیلیات فراموش نمی‌کند. اهداف قصه نیز از مهم‌ترین مباحثی است که مفسران در تحلیل قصه به آن توجه داشته‌اند، و به نقش هدایتی قصه نیز در زندگی بشر توجه نشان داده‌اند، اهداف قصه با شرایط زمان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) پیوندی ناگسستنی دارد. بعضاً مفسران از جمله شیخ طوسی به ویژه فخر رازی نیز به این رابطه توجه داشته‌اند. فضای نزول، سبب نزول می‌تواند ما را به این اهداف قصه رهنمون سازد. بیان قدرت خداوند، عبرت گیری، تسلی خاطر پیامبر، اثبات حقایق دینی و ... با تأسّی از شرایط نزول می‌توان جزء مهم‌ترین اهداف قصه به شمار آورد. بسیاری از این اهداف در داستان حضرت یوسف به عنوان بهترین قصه وجود دارد. واژگان کلیدی: داستان‌های قرآن، داستان حضرت یوسف، عناصر داستانی، اهداف قصه، روش شیخ طوسی، روش فخر رازی.