آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در کتاب حاضر، آرا و اندیشه‌های معرفتی "هیوم "( 1711 1776م) بررسی و نقد شده است .نویسنده در این کتاب در شش موضوع (منشا و تصورات، علیت، استقراء، اصول بدیهی عقلی، جوهر، کلیات، وجود جهان خارج و مابعدالطبیعه) به تحقیق، ارزیابی و تطبیق آرای معرفتی هیوم با سایر فیلسوفان اهتمام نموده است . "بعد از رنسانس، فلسفه غرب به دو شاخه عمده عقل گرایی و تجربه گرایی تقسیم شده است .تجربه گرایی انگلیس عمدتا با "جان لاک "آغاز شده و در فلسفه "هیوم " به کمال می‌رسد .فلسفه هیوم بر شئون فرهنگی مغرب زمین، خصوصا فلسفه و دین تاثیر بسزایی نهاده است .آرای هیوم در مسئله معرفت، اساس نظریات او در سایر مسائل فلسفی است .وی دو کتاب مهم در موضوع معرفت دارد :یکی "رساله در طبیعت آدمی "و دومی "تحقیق در فهم انسان "که کتاب حاضر برگرفته از دو منبع یادشده است .کار اصلی نقد و بررسی آرای هیوم در کتاب، برپایه "اسفار "و سایر نوشته‌های صدرالمتالهین شیرازی (ملاصدرا) و دیدگاه‌های علامه طباطبایی صورت گرفته است .در باب نظریه هیوم در معرفت، باید در دو جهت بحث کرد .یکی تصورات و دیگری تصدیقات :از نظر هیوم هیچ تصویری وجود ندارد که از انطباعی فراهم نیامده باشد .وی از همین جا با نظریه تصورات مقدم بر تجربه یعنی نظریه معقولات فطری مخالفت می‌کند .قول او در باب تصورات و انطباعات، اصل و اساس نظریه او در معرفت شناسی است .او از همین رهگذر است که مفاهیمی چون :علیت، جوهر، نفس و مفاهیم کلی را تحلیل می‌کند . اما نظر او درباره تصدیقات و قضایا، متعلق تفکر یا امور واقع است یا نسبت‌های بین تصورات .از نظر هیوم تصوراتی همچون علیت، جوهر و نفس مسبوق به انتباع و معنی دار نیستند .بنا بر این، حکم به وجود نسبت علیت و معلولیت و حکم به وجود نفس، همه احکامی هستند درباره امور واقع ولی باطل .او معتقد است ما به چیزی بیرون از عالم ادراکات دسترسی نداریم و نمی‌دانیم بیرون از زندان تصورات چه خبر است ...او با وفاداری بر مبنای اصالت تجربه، لوازم آن را یکی پس از دیگری می‌پذیرد و در نهایت به شکاکیت تام می‌رسد.اما در فلسفه او جهت دیگری هم وجود دارد که بسیار مهم است و ابدا نباید از آن غافل بود و آن جنته اصالت طبیعت است .یعنی اعتقاد به احکام طبیعی انسانی و باورهای طبیعی که بر احکام عقلی غلبه تام دارند و زندگی عادی ما یکسره بر آنها مبتنی است ...هیوم سخت به طبیعت و حکم قدرت آن معتقد است و به شدت از شکاکیت و پیرهونیسم انتقاد می‌کند .هیوم می‌گوید در زندگی عادی باید کلا به شکاکیت بی‌اعتنا بود و همین بی‌اعتنایی یگانه درمان آن است .

کتاب تاریخ طبیعی دین که نخستین بار در سال 1757م منتشر شد شاید به اندازه نوشته های دیگر دیوید هیوم شهرت نداشته باشد و همچنانکه هیوم در زندگینامه خویش می گوید در زمان خود او نیز آوازه ای نیفکند. ولی می توان ادعا کرد که این کتاب همراه با اثر دیگر او در همین زمینه به نام «همپرسه هایی درباره دین طبیعی» سرآغاز آن مبحثی در علوم اجتماعی است که اینک به نام فلسفه دین شناخته می شود. نخست باید دید که مقصود هیوم از نوشتن این کتاب چه بوده است. او خود این مقصود را در نخستین جمله کتاب روشن می کند و می گوید که در هر پژوهشی درباره دین دو مسئله درخور توجه باید باشد، نخست بنیاد دین در خوی و سرشت آدمی و دوم بنیاد آن در خرد. این دو مسئله را بدینگونه نیز می توان بیان کرد: نخست اینکه دین در میان آدمیزادگان چگونه پیدا شد (یا شناخت علت دین) و دوم اینکه دلیل اعتقاد انسان به دینی خاص چیست (یا شناخت حقیقت دین). هیوم در کتاب «همپرسه هایی درباره دین طبیعی» از مسئله دوم و در کتاب حاضر از مسئله نخست بحث می کند. مسئله نخست بیشتر جنبه علمی دارد، زیرا شناخت چگونگی رویداد هر کار یا چیستی هر چیز نیازمند افزار و روش درست تحقیق و از آن مهمتر بی غرضی و واقع بینی است و فقط از برکت علم به این همه می توان رسید. ولی مسئله دوم که به شناخت حقیقت امور بر می گردد جنبه نظری دارد و احتمال اختلاف عقاید در آن بیشتر است. از اینرو مردم شناسان و روانشناسان بیشتر از مسئله نخست و فیلسوفان از مسئله دوم سخن گفته اند. اگرچه هیوم واژه دین را در عنوان کتاب خود به طور مطلق آورده و بدینگونه قصدش به ظاهر بحث درباره دین به نحو عام بوده است، در حقیقت کتابش بیشتر به دین مسیح مربوط است و از این دین نیز بیشتر فرقه کالونی پروتستان مورد نظر اوست. از آن رو که هیوم در جامعه مسیحی می زیسته و مقصودش بیشتر محاجه با مخالفان بوده جز این گریزی نداشته است.

معرفت‌شناسی در فلسفه مبحث شناخته‌شده‌ای است ولی جهل‌شناسی که نقطه‌ى مقابل معرفت‌شناسی می‌باشد، موضوعی نوپا و نیازمند پژوهش است. هر چند در طول تاریخ در مورد جهل جسته و گریخته تفکر و بحث شده است و گاه تعاریفی از سوی فلاسفه و منطق دانان برای آن ارائه شده است ولی هیچ‌گاه مانند معرفت‌شناسی به صورت یک حوزه مطالعاتی مستقل به آن نگاه نشده و مورد بررسی قرار نگرفته است. رابرت پراکتور اولین کسی است که مطالعه پیرامون جهل را به عنوان حوزه‌ای مستقل آغاز کرده و عنوان جهل‌شناسی را برای این حوزه پیشنهاد داده است. مقوله ترویج علم نیز در چند دهه‌ى اخیر به صورت علمی مورد مطالعه قرار گرفته است و تحت عنوان مشارکت عمومی در علم بصیرت‌های خوبی در این زمینه بوجود آمده است. در این مقاله سعی شده است الگوهای مشارکت عمومی در علم با دیدی جهل‌شناسانه بررسی شود تا اصلاحات مثبتی در جهت بهبود این الگوها صورت گیرد. لازم به ذکر است بررسی جهل‌شناسانه‌ى مشارکت عمومی در علم موضوعی است که تا کنون مورد مطالعه و پژوهش قرار نگرفته است.

کتاب تاریخ طبیعی دین اثر دیوید هیوم، فیلسوف اسکاتلندی، به بررسی ریشه‌ها و تکامل باورهای دینی در انسان می‌پردازد. هیوم در این اثر، با اتکا به روش تجربی و نگاهی انسان‌شناختی، به دنبال یافتن پاسخی برای این سوال است که دین چگونه در جوامع بشری پدیدار شده و تکامل یافته است. رساله ­ی تاریخ طبیعی دین که نخستین بار در سال 1757 منتشر کرد شاید به اندازه­ ی نوشته ­های دیگر «دیوید هیوم» شهرت نداشته باشد و همچنانکه «هیوم» در زندگینامه ­ی خویش می­گوید در زمان خود او نیز آوازه ای نداشته است. ولی می­توان ادعا کرد که این رساله همراه با اثر دیگر او در همین زمینه به نام «گفت وگو هایی درباره دین طبیعی» سر آغاز مبحثی در علوم اجتماعی است که اینک به نام فلسفه دین شناخته می­شود. هیوم در این کتاب در جهت تبیین نیاز انسان به دین برداشت فلسفی از دین را از برداشت تاریخی آن جدا می کند. بدین معنی که هر نوع استدلال عقلی برای اثبات دین فطری و طبیعی، از فرآیندهای ذهنی و واقعی که دین از آن برمی آید، متفاوت است. در نظر او، دیانت بر شالودۀ طبیعت و فطرت انسانی استوار است و نه بر عقل و ایمان. کتاب در پانزده بخش کوتاه تدوین شده که برخی از مباحث آن عبارت اند از این که شرک، نخستین دین آدمیان بوده است، بحثی در بنیادها و انواع شرک، پیدایش یکتاپرستی از شرک و تأیید آن، مقایسۀ ادیان با یکدیگر بر مبنای آزارگری و بی آزاری، یا تعصب و تساهل، خرد و بی خردی، یا میزان شک و یقین در آن ها، تصورات شک آمیز در ادیان عامی، و اثر بد دینی های عامیانه بر اخلاق. هیوم این بحث را در رسالۀ دیگرش، گفت وگوهایی دربارۀ دین طبیعی (نوشته شده در ۱۷۴۹ـ۱۷۵۱) پی گرفت. در این رساله، سه تن به گفت وگو می نشینند؛ یک شریعت مدار مومن، یک طبیعت گرای شکاک، و یک خردباور معتقد به دین فطری. هیوم آشکارا به شخص دوم علاقه نشان می دهد امّا در عین حال، نظر او را افراطی ارزیابی می کند. وی تجربۀ دینی را غریزه ای اساسی می داند که از طبیعت و فطرت ناشی شده و با سرچشمه های حیات انسانی مطابقت دارد؛ سرچشمه هایی که از شور زندگی فراهم آمده است. هیوم در "تاریخ طبیعی دین" با این مشاهده شروع می کند که تنوع زیادی در سلیقه افراد وجود دارد (قضاوت های زیبایی شناختی که مردم متفاوت است). با این حال، هیوم استدلال می کند که یک مکانیسم مشترک در طبیعت انسان وجود دارد که موجب چنین قضاوت هایی می شود و حتی توجیهی نیز برای آنها فراهم می کند. او این حس زیبایی شناسی را کاملا شبیه به مفهوم اخلاق می داند که در کتاب 3 مقاله خود از رساله طبیعت بشر (1739-1739) و در پرس و جو مربوط به اصول اخلاق (1751) بیان می کند. علاوه بر این، او استدلال می کند که این مسئله هنوز هم امکان بهینه سازی سلیقه زیبایی شناختی فرد را فراهم می کند. هیوم در "تاریخ طبیعی دین" این فرضیه را مطرح می کند که تنوع و اختلاف نظر زیاد در مورد موضوعات مختلف دارای دو منبع اساسی است – احساسات، که تا حدودی از نظر طبیعی متفاوت بوده و امکانات اساسی، که قابل پرورش هستند. هر فرد ترکیبی از این دو منبع است و هیوم در تلاش است تا خصوصیات تحسین برانگیز یک منتقد را ترسیم کند، تا بتواند حس طبیعی زیبایی شناسی خود را در یک چارچوب معتبر استدلالی تقویت کند. ویژگیهای متنوعی برای یک منتقد خوب وجود دارد، که در نهایت هر یک از آنها به امکان داشتن قضاوتی قابل اعتماد و عادلانه کمک می کنند.

در نیمة دوم سدة هجدهم، هیوم با نشر فلسفة غیردینی وجود خدای مسیحیت را نامحتمل دانست، و از سوی هم‌عصران خود نشان خداناباور محض را دریافت کرد. به‌تازگی، و به‌رغم تفسیرهای دو‌ قرن گذشته، هیوم نه به‌عنوان فیلسوفی خداناباور، بلکه به‌عنوان فردی ندانم‌گرا، خداپرست، و خداباور معرفی شده است. مطابق این سه نگرش‌، گویی هیوم، یا ادعاهای خداپرستی افراطی و خداپرستی حداقلی را به تعلیق در آورده است، یا وجود خدا را به‌طور صریح تصدیق کرده است، و یا از تعهدی گنگ نسبت به وجود خرد برینی که منشاء، خالق و فرمان‌روای این جهان است، دفاع کرده است. مقالة حاضر، ضمن رد چهار قرائت فوق، نشان می‌دهد هیوم یک خداناباور ضعیف و غیرجزمی است. زیرا این فیلسوف، در درجة نخست، با بی‌اساس دانستن ادعاهای خداپرستی افراطی، وجود خدا را، با مجموعة غنی از صفات، نامحتمل خوانده است. با این‌حال، نگرش هیوم نسبت به خداپرستی حداقلی این چنین تند‌‌و‌‌تیز نیست. خداپرستی ‌حداقلی، نه نادرست‌ است، و نه تردید‌آمیز است. به‌زعم او، خداپرستی ‌حداقلی تهی و بی‌فایده است. آن‌چنان تهی، بی‌فایده، و ناکامل، که شایستة مقابله از سوی شکاک نیست. در واقع، هیوم خداپرستی حداقلی را، نه انکار کرده است، نه تعلیق کرده است، و نه تصدیق کرده است. که اگر انکار می‌کرد شایستة دریافت عنوان خداناباور محض می‌بود، اگر تعلیق می‌کرد شایستة دریافت عنوان ندانم‌گرای محض می‌بود، و اگر تصدیق می‌کرد شایستة دریافت عناوین خداپرست حقیقی و خداباور ظریف می‌بود.

کتاب حاضر در واقع ترجمه‌ کتاب دوم از این رساله است که در آن هیوم به تحلیل احساس ‌های گوناگون انسان و تأثیر روابط بین ‌انسانی بر آن‌ ها می‌ پردازد. کتاب حاوی ایده ‌ها و نکات روانشناختی ژرفی است که اگرچه در زمان حیاتِ هیوم و نیز مدت‌ های مدیدی پس از آن، مردم و حتی متفکران توجه چندانی به آن‌ ها نکردند، گذر زمان پرتو جدیدی بر آن‌ ها افکنده و آن‌ ها را به میزان بیشتری به حیطه‌ توجه کشانده است.