آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نام او عبدالله و پدرش محمد است و از آنجا که اسم جدش شر شیر یا شرشر بوده، گاه به ابن شرشیر خوانده شده است. کنیه اش ابوالعباس و ملقب به انباری و مشهور به ناشی می باشد. و اگر به لقب الناس الاکبر معروف شده بدین جهت است که با ابوالحسین علی بن عبدالله بن وصیف، متوفای سال 365 هجری که به الناشی الاصغر اشتهار داشته اشتباه نشود. از سال تولد او اطلاع دقیقی در دست نیست و از آن جا که زادگاه او شهر انبار عراق بوده به این شهر منسوب و به انباری ملقب گردیده است. این رساله در سه بخش مقدمه،مسائل الامامه و المقتطفات تنظیم شده است.

در این نوشته در نظر داریم ضمن نمایاندن حساسیتهای شیخ مفید در طرح مباحث تاریخی، با الهام از آموزه های ایشان، تصویر روشنی از قالب تفکر و اندیشه های وی در گزینش، بررسی و نتیجه گیری موضوعات تاریخی ترسیم نماییم و نیز تلاشمان بر این بوده است تا بتوانیم تمامی موضوعات تاریخی مطرح شده در آثار شیخ مفید را، اگر چه به شکلی کوتاه، باز شناسیم که این کار را در قالب یک جدول سامان داده ایم. مهمترین اصول اندیشه ایشان، بویژه در تاریخ امامان علیهم السلام، بر پایه منصوص بودن امامت امامان علیهم السلام، حقانیت امامان علیهم السلام، عدم شایستگی کسانی که خلافت حضرت علی علیه السلام را غصب نمودند، اثبات امامت در نسل امام حسین علیه السلام و عصمت پیامبر صلی الله علیه و اله و امامان علیهم السلام استوار است که ما در این نوشته به شکل گسترده تری به بررسی آنها پرداخته ایم.

آیا ابن سینا امامی مذهب بود؟ سالها پیش وقتی تحریر اول تاریخ تشیع در ایران را در سال 66 می نوشتم، کتاب «توفیق التطبیق فی اثبات أن شیخ الرئیس من الامامیة الاثنی عشریه» از علی بن فضل الله گیلانی (زاهدی فومنی [مصحح کتاب توفیق التطبیق این اسم را «القونی» خوانده که ظاهرا خطاست) را دیدم. [شاید این نسبت با شیخ زاهد گیلانی هم مربوط و بسا از نسل همو یا طیفی از وابستگان او باشد]. این کتاب یا رساله بلند که در اثبات امامی بودن ابن سینا نوشته شده، به گفته مولف آن، در پی بحثی نگاشته شده که در سال 1062 در مجلسی در شیراز برگزار شده، و تاریخ آخر رساله [تألیف نهایی یا کتابت] سال 1070 را نشان می دهد. زمانی که در سال 1952 کنگره ای برای ابن سینا در بغداد برگزار می شده، یک دانشمند مصری به نام محمد مصطفی حلمی [شاگرد مصطفی عبدالرازق و استاد فلسفه در دانشگاه قاهره] مقاله خود را در باره ابن سینا و شیعه نوشته است. وی در جریان این کار، با نام این کتاب آشنا شده و دو نسخه از آن را به دست می آورد، و سپس با یک مقدمه آن را تصحیح و در 244 صفحه منتشر می کند [متن کتاب تا صفحه 97 و ادامه تعلیقات مصحح است] (دار احیاء الکتب العربیه عیسی البابی الحلبی و شرکاء، الطبعة الاولی 1373ق / 1954). او این کتاب را به استادش مصطفی عبدالرزاق اهداء کرده و این کتاب اولین کتاب، از یک سری آثاری است که به احترام عبدالرازق قرار بوده منتشر شود [آیا شده یا نه، خبر ندارم]. حلمی در مقدمه ضمن تحلیل محتوای کتاب، می گوید که اطلاعاتی در باره مولف بدست نیاورده است. وی اشاره ای به نسبت گیلانی او دارد و این که آن نواحی زیدی بودند و زمان شاه عباس امامی شدند، و البته در طرف لاهیجان بیشتر امامی بودند. ضمنا با استفاده از محتوای کتاب تأکید می کند که او از میراث فلسفی، شرعی و عقلی کاملا برخوردار بوده و کتابش نشان می دهد که بر اندیشه های فلسفی تسلط کافی دارد. مقصودش همین سنت فلسفی ایران و طبعا شیراز است. حلمی در حد معلومات خود، احتمالی هم می دهد که کتابی با عنوان شرح قانون از جیلانی نامی، مربوط به او باشد، کتابی که نسخه ای در دار الکتب المصریه به شماره 1123 دارد. هرچه هست، تاریخ نگاش کتاب، آن چنان که خود مولف نوشته، ابتدایش به سال 1062 بر می گردد که مجلسی در شیراز بوده، و در این باره بحث شده و او کتابش را در سال 1070 نوشته است [و اتممنا هذه الرسالة فی بلدة دار الفضل شیراز«تمت بعون الله تعالی فی الیوم الخامس عشر من شهر جمادی الاولی فی سنة سبعین بعد الالف من الهجره النبویه صلی الله علیه و آله و سلم]؛ طبعا باید وفات وی باید پس از آن باشد نه 1018 که گیب در جایی نوشته و ایشان به آن ارجاع داده است. تعلیقات خود حلمی هم بر کتاب بسیار مفصل و ناظر به فصل های مختلف کتاب است. حالا ما بر اساس فهارس نسخ خطی می دانیم که این شخص، که از علمای مکتب شیراز و از عالمان قرن یازدهم هجری است، چندین رساله و کتاب در چارچوب همان مکتب فلسفی رایج عصر دارد که نسخه های آنها برجای مانده است: اثبات وحدة الواجب، ارادة الله، رساله در معنای اولوا العزم، بطلان الخلاء، توفق التطبیق، جواب پرسش در باره پیامبران، حل اعضالات فصل «ابطال التکافؤ»« از کتاب شفا، رد شبهه ابن کمونه، سیر و سلوک، شرح بیت «کورکورانه مرو در کربلا». [دنا: 11/981]. بیفزاییم که از کتاب توفیق التطبیق هم که حلمی فقط دو رساله داشته، جمعا هشت نسخه برجای مانده است [دنا: 3/425]. به نظرم نوع نگاه گیلانی، سبک ورود و خروج او در این بحث، و این که اثر یک کار پژوهشی در باره ابن سینا از یک نگاه خاص است، کار او را ممتاز می کند. ما اغلب جای این سبک و نگاه را در نوشته های فلسفی کم داریم. ممکن است در باره این شخص پژوهشی شده باشد که بنده بی اطلاعم، اما چون مدیون این کتاب و نسخه چاپی آن از سی سال قبل بودم، این یادداشت را نوشتم. در معجم المتکلمین (4/139) فقط از همان معلومات حلمی در مقدمه توفیق التطبیق استفاده شده است. چنان که نویسنده فلاسفة الشیعه هم به جز آن کتاب، منبعی دیگر ندیده بوده است. بسا در کارهای که در باره مکتب شیراز صورت گرفته، بتوان از پژوهش بهتری سراغ گرفت.

کتاب «سيرة سيّد الأنبياء و المرسلين محمد (ص) جامع المحامد کلّها» نوشته رسول جعفريان است. در این اثر سخن از سیره نبوی، بزرگداشت شعائر الهی و نعمتی است که مسلمانان از آن غافل مانده و یادگاری از آن رحمت هدیه شده به جهانیان است. نویسنده با بکارگیری سبکی نو در بیان سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم اثر خود را آکنده از نکاتی نو و دانسته هایی کرده که بیانگر پژوهشی عمیق است.

«تاریخ اسلام کمبریج» در دو مجلد در سال ۱۳۸۳ توسط شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیر کبیر (وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی) توسط تیمور قادری ترجمه و منتشر شد. این کتاب در ردیف ده‌ ها مجلد کتابی است که دانشگاه کمبریج با استفاده از محققان انگلیسی و غیر انگلیسی برای کشورهای مختلف نوشته است. از جمله آنها تاریخ ایران کمبریج است که از آغاز تا انقلاب اسلامی در آن آمده و به فارسی هم ترجمه شده است. تاریخ اسلام کمبریج سالها پیش توسط همین ناشر و با ترجمه مرحوم احمد آرام ترجمه و منتشر شد. آن کتاب در یک مجلد بود و اکنون همان کتاب، با ترجمه دیگری و توسط همان ناشر در دو مجلد چاپ شده است. این در حالی است که در مقدمه، هیچ اشاره‌ ای به این که ترجمه نخست چه نواقصی داشته که همین ناشر مجبور به نشر دوباره آن شده، به چشم نمی خورد. احتمال می‌ رود که آن ترجمه با قدری تلخیص بوده و این ترجمه بسا کامل تر است. آنچه در این نوشته کوتاه مورد نظر ماست، مروری بر فصل دوم این کتاب است که توسط مستشرق کهنسال و معروف مونتگمری وات (استاد دانشگاه ادینبورو) نوشته شده است. این همان کسی است که دو مجلد کتاب با عناوین «محمد در مکه» و «محمد در مدینه» هم دارد که به عربی ترجمه شده است. مستشرق یاد شده آثار متعدد دیگری هم دارد که بیشتر آنها بازاری و عمومی است و برخی هم به فارسی ترجمه شده است. اين فصل از صفحه 65 آغاز شده و تا صفحه 99 ادامه يافته و ويژه زندگي تاريخ اسلام در عصر رسول الله (ص) است. آنچه که در اين فصل (و فصول ديگر) جلب توجه مي کند اين است که مؤلف هيچ نوع ارجاعي در ارائه مباحث نداده و مواد تاريخي با تحليل هاي وي بدون هيچ گونه منبع و مدرکي در اختيار گذاشته شده است. علي القاعده اين هم سبکي است که وجود دارد و البته کار ارزيابي را دشوار مي کند. در چنين سبک هايي، شايد چنين مقرر باشد که اصول تاريخي و مسلمات مبناي تحليل قرار گيرد. اين در حالي است که در بخش سيره، در اختيار بودن چنين مسلماتي کار دشواري است؛ چنان که نمونه هايي را که سخت محل ترديد است، در همين فصل ملاحظه مي کنيم که مبناي تحليل هاي نادرست قرار گرفته است.

کتاب «اسئلة یوسفیة (جدال اندیشگی تفکر شیعه اصولی با اخباری)» نوشته رسول جعفریان، مشتمل بر 12 نامه میر یوسف علی استرآبادی و پاسخ شهید قاضی نور‌ الله شوشتری به نامه‌ های وی درباره‌ علم پیامبر و امامان علیهم السلام است اما به اطلاعات تاریخی قابل ملاحظه‌ ای نیز اشاره می‌ کند که برای شناخت پاره‌ ای از مسائل مربوط به تاریخ شیعه سودمند است. البته قاضی نور‌ الله شوشتری به نامه‌ دوازدهم میر یوسف علی استرآبادی جواب نمی‌ دهد. علت را در مقدمه‌ مصحح یا خود کتاب جویا شوید. کتاب حاضر را باید جدال فکری دو مکتب کلامی شیعه یعنی اصولی و اخباری دانست. در یک طرف این گفتگوی جدلی، علمی و بسیار فنی و دقیق، میر یوسف علی استرآبادی – نماینده‌ تشیع اعتدالی- قرار دارد و در سوی دیگر این میدان مناظره، شهید قاضی نور‌ الله شوشتری- عالم شیعی ‌اخباری متمایل به غلوّ است. جالب این‌ که هر دو‌ی ایشان در دهه‌ های پایانی قرن 10 و دو دهه‌ اول قرن 11 هجری قمری در هند و به طور عمده در شهر آگره می‌ زیستند. از مشخصات این مکاتبات می‌ توان به نخستین استدلال‌‌ ها و پاسخ‌ ها، انتقاد قاضی از ضعف منابع استرآبادی، خطبه‌ البیان و غالیان، قرآن محک زر‌ها‌ی ناقص، آثار صوفیه و استفاده از آنها، شدت گرفتن بحث و انتقاد، متهم کردن قاضی به ترک تقیه در بلاد هند، علت شهادت شهید ثانی و ادامه‌ بحث درباره‌ تقیه، ادامه‌ بحث‌ ها و برخی گزارش‌ های تاریخی اشاره نمود.