آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار به بررّسی نظریه‌ی جواز حدّاقلی ترجمه‌ی قرآن کریم، از دیدگاه فریقین پرداخته است. شیعیان بر جواز ترجمه‌ی قرآن اتّفاق نظر دارند. آنچه از ادلّه‌ی اهل سنّت برداشت می‌شود، عدم جواز ترجمه‌ی قرآن است. در این پژوهش که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به روش تحلیلی-توصیفی نوشته شده است، ضمن تبیین حقیقت فتوای رشید رضا مبنی بر عدم جواز ترجمه قرآن و کشف تاثیر شرایط و زمان بر این فتوا ، به دلایل و مؤیّداتی دیگر بر جواز ترجمه‌‌ی قرآن کریم از سوی اهل سنّت رسیده‌ایم. همچون؛ اقدام رشید رضا به همراه گروهی از علماء مصر بر ترجمه‌ی قرآن، فتوای علمای دانشگاه ألأزهر مصر بر جواز ترجمه‌ی قرآن، نظریه‌ی تفصیلی جواز و عدم جواز ترجمه‌ی قرآن و بیان جناب زرکشی مبنی بر ضرورت ترجمه‌ی قرآن در بعضی موارد. آنچه اکثر اهل‌سنّت را بر این داشته تا با جواز ترجمه‌ی قرآن مخالفت کنند، خلط میان امکان وجواز ترجمه‌ی قرآن است. پس چنانچه منظور از ترجمه‌ی قرآن را ترجمه‌ی حقیقی و بصورت آیینه‌ی تمام نمای قرآن بگیریم، شیعه هم قائل به چنین ترجمه‌ای نبوده ونظرش با مخالفینِ عدم امکان ترجمه (اهل سنّت) یکسان می‌باشد. امّا ترجمه‌ی حدّاقلی، که براساس ضوابط باشد، مسأله‌ای است که عقل جواز امکانش را ثابت می‌کند و نقل حکم به جواز شرعی آن می‌دهد.

تفسیر سوره یوسف (ع) از محمد رشید رضا صاحب تفسیر المنار

یکی از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر تسنیم و از میان تفاسیر مهم و طراز اول متأخر اهل سنت، تفسیر المنار است. یکی از این دو تفسیر متعلق به مفسری شیعی و عقل‌گرا و در عین حال متخصص در علوم نقلی و عقلی است که اسلوب تفسیر قرآن با قرآن را برگزیده است. در مقابل رشیدرضا مفسری نقّاد افراطی و معترض به مجتهدان و علمای مذاهب اسلامی است و در عین حال در تولید نظریات خود، متأثر از ابن‌تیمیه و محمد عبده است و می‌توان وی را با اندکی تسامح و در نگاهی ابتدایی در جرگه مفسران قرآن با قرآن برشمرد. با اینکه این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند، نسبتاً از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند؛ البته اشتراک روشی رشیدرضا و آیت‌الله جوادی آملی بدان معنا نیست که رشیدرضا کاملاً از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره می‌گیرد، بلکه وی در صدد آن است که آرای تفسیری خود را با توجه به آیات هم‌خانواده تبیین کند؛ ولی در عین حال از دیگر روش‌های صواب و ناصواب نیز بهره می‌گیرد؛ بنابراین آیت‌الله جوادی آملی به نقد مبانی، روش‌ها و نتایج وی اهتمام ورزیده است. آرای المنار درباره مسئله شفاعت از جمله مسائلی است که به طور مبسوط در تفسیر تسنیم به نقد کشیده شده است. دو مفسر در این مسئله از نظر مبنایی و روش تفاوت نگاه دارند. نگارندگان این پژوهش بر آن‌اند مواجهه این دو مفسر با آیاتی را که مستقیم یا غیرمستقیم با موضوع شفاعت مرتبط‌اند برجسته سازند و این مواجهه را تحلیل روشی کنند و تا حد توان و حاجت، به تبیین روش‌شناختی نقد آیت‌الله جوادی مبادرت ورزند. یافته این پژوهش حکایت از آن دارد که المنار در موضوع شفاعت جانبدارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و ضمناً سعی داشته است با تهمت‌های بی‌اساس و ناصواب به قائلان شفاعت، شفاعت مذمومِ غیرمأذون در فرهنگ قرآن را چنان تعمیم دهد که شفاعت مأذون را نیز در بر گیرد. در مقابل، علامه جوادی آملی از اساس کلام رشیدرضا را مردود دانسته و علاوه بر ابطال اندیشه و روش وی، گرایش‌ها و تعصبات ناصوابش را یادآور شده است.

مسألۀ «توسّل» و پیوند آن با «شِرک»، از مسائل مورد اختلاف میان شیعه و اهل سنّت است و این اختلاف که برخاسته از مبانی و نگرش‌های کلامی مختلف بوده، در تفاسیر فریقَین به چشم می‌خورد. گروهی از مفسّران معاصر اهل سنّت «توسّل» را مصداق آشکار شِرک خوانده و آیات قرآنی مرتبط با توسّل را به‌گونه‌ای دلخواه و متناسب با منظومۀ فکری ـ معرفتی خویش تفسیر کرده‌اند. رشیدرضا از جمله مفسّران سنّی است که در تفسیر المَنار به گستردگی با مسألۀ «توسّل» به دیدۀ انکار و منع نگریسته است. اندیشۀ وی در این زمینه از سوی آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم به نقد کشیده شده است. یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که رشیدرضا در موضوع «توسّل» نگرشی جانب‌دارانه دارد که از پیش‌فرض‌های کلامی وی سرچشمه گرفته است. او سعی داشته تا با طرح اندیشۀ نادرست، توسّل به انبیاء و اولیاء از سوی شیعه را به نقد کشد. در مقابل، آیت‌الله جوادی آملی با تکیه بر مبانی قرآنی، روایی و عقلی، بیش از هر چیز از روش «بازتعریفِ مفاهیم اصلی» بهره جسته تا خلطِ مفاهیم و مغالطات وی را روشن سازد. او بر خلاف رشیدرضا، «توسّل» را از دایرۀ مصادیق شرک خارج ساخته و توحیدِ ناب را از توحید متحجّرانۀ رشیدرضا و هم‌اندیشان وی جدا دانسته است. از نظرگاه آیت‌الله جوادی آملی، «توسّل» همسویی و همگامی با نظام خلقت و سنّت الهی است. نقدهای آیت‌الله جوادی آملی بر رشیدرضا در مسأله «توسّل»، از سنخِ نقدهای «مبنایی» است، نه بَنایی.

آیت‌الله معرفت و رشیدرضا از مفسران معاصر و تأثیرگذاری هستند که هرکدام طبق مبنای خاص خود به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند. مطالعه تطبیقی آرای قرآنی آن‌ها افزون بر فهم صحیح و دقیق نظرات آن‌ها به انتخاب نظر برتر نیز کمک می‌کند. از جمله آیاتی که این دو مفسر در مورد آن دیدگاه‌های تفسیری متفاوتی را ارائه کرده‌اند آیات مربوط به داستان سکونت حضرت آدم و حوا در بهشت و وسوسه ابلیس و خطیئه آن دو است که در سه سوره از قرآن مطرح شده است. هدف هر دو مفسر در تفسیر این آیات حل شبهه عدم عصمت حضرت آدم در مسئله سرپیچی از فرمان خداوند مبنی بر نخوردن از شجره ممنوعه است. آیت‌الله معرفت با قائل‌شدن به ارشادی‌بودن نهی موجود در آیه {وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ} به معناکردن و تفسیر الفاظ و آیات داستان و حل شبهه مذکور پرداخته است و رشیدرضا با قول به عدم نبوت آدم هنگام سکونت در بهشت و نیز تمثیلی‌دانستن این داستان، شبهه مورد بحث را دفع کرده است. در این مقاله ضمن بیان تفصیلی و توضیح آرای هر دو مفسر به‌صورت جداگانه در زمینه آیات مربوطه، به بررسی تطبیقی آرا پرداخته شده، نقاط قوت و ضعف هریک از این دو نظریه بیان گردیده، ایرادات وارد به تفسیر رشیدرضا در خصوص این آیات مطرح شده و نظریه آیت‌الله معرفت ترجیح داده شده است.

ارنست رنان، دانشمند و خاورشناس فرانسوی، با ایراد یکی از بحث برانگیزترین خطابه های خود با عنوان «اسلام و علم» در دانشگاه سوربن (23 مارس 1883م)، و سپس انتشار آن در ژورنال د دبا (Journal des Debats)آغازگر یک رشته مباحثات فکری و مجادلات قلمی در جهان اسلام و غرب شد. خطابه ی رنان، در مدت کوتاهی به زبان های آلمانی، انگلیسی، و بعد عربی، ترکی، اردو و فارسی ترجمه شد. اندیشه گران جهان اسلام، از سید جمال الدین اسدآبادی که در پاریس اقامت داشت، تا اندیشه گران دیگری نظیر نامق کمال، رشید رضا، عبدالرزاق، عطاءالله بایزید اوف، محمد حمیدالله، جلال نوری و دیگران، در پاریس، مصر، عثمانی، قازان، هند و پاکستان اقدام به نوشتن ردّیه های متعددی بر ادّعاهای ارنست رنان کردند. خود این ردّیه ها بعدها به یکی از موضوعات مهم پژوهشی پیرامون شخصیت فکری سید جمال الدین اسدآبادی تبدیل شد. با این حال، در ایران، این مسئله، هنوز ناشناخته است. در هیچ منبع فارسی، بجز ردیه ی سید جمال، نمی توان سراغی از ردّیه های دیگر گرفت. در حالی که بیشتر ردّیه های مذکور، از دوره ی عثمانی، به زبان ترکی ترجمه و یا تألیف شده است. در این مقاله، برای نخستین بار مهم ترین ردّیه های متفکران جهان اسلام، مورد بررسی و بازشناسی قرار گرفته است. مقاله، عمدتاً با استفاده از منابع ترکی عثمانی و ترکی استانبولی، به رشتة تحریر درآمده است.

در نخستین قسمت از این نوشتار، نگاهی اجمالی به جنبشهای اصلاحی در مصر داشتیم که در این رابطه، جنبش اصلاحی جمال الدین اسد آبادی؛ بزرگ مصلح جهان تشیع و شیخ محمد عبده، شاگرد و مرید وی را بررسی کردیم. اینک و در ادامه، این مقاله به بررسی اندیشه های محمدرشید رضا، رویکردهای جنبش اسلامی اخوان المسلمین و همچنین جنبش اصلاحی جماعت المسلمین می پردازد.

تاریخ دولت ها همواره در تقابل اندیشه های مبتنی بر اراده و تصمیم مردمی با قدرت خودکامه پادشاهانی بوده که از ایمان و باورهای مذهبی مردم به نفع اقتدار خود استفاده کرده اند و در این میان آراء و نظریات اندیشمندانی شکل گرفته که سعی در نهادینه کردن آزادی مردمی و حقوق برابر آن ها در جامعه مطلوب خود بوده اند و به نوعی در مبارزات فکری و سیاسی خود سعی داشته اند تا روابط دین و دنیا را در حوزه های خصوصی و عمومی از هم متمایز کنند و مردم را نسبت به استبداد دینی حاکم بر جامعه خودشان آگاه نمایند. با توجه به این مقوله در این تحقیق مفاهیم محوری آزادی و برابری در اندیشه مسیحی و اسلامی و نیز روابط دین و دولت و نقش مردم در شکل گیری حکومت مشروطه و مقید به قانون بررسی گردیده و به صورت موردی اندیشه های سیاسی مارسیلیوس پادوائی در کانتکس مسیحی و محمدحسین نائینی و رشید رضا در کانتکس اسلامی مطالعه و تحلیل شده است. براین اساس، مارسیلیوس پادوایی بر پایه تعالیم مسیحی از مفاهیم دولت دموکراتیک و مشروطه گرا دفاع می کند و جامعه مؤمن مسیحی را به صورت یک کل در نظر می گیرد که نماینده اقتدار و اراده خداوند است که به آباء کلیسا یا دولت و پادشاه اعطا نشده است و بدین ترتیب سعی دارد مسیر دموکراسی را با تمایز حوزه ایمان از عقل و تاکید بر نقش و مشارکت مردم در تصمیمات مهم حکومتی هموار کند. همانطور که نائینی از دخالت مردم در عرصه سیاسی حمایت می کند و سیاست را محدود به دربار و نخبگان نمی داند بلکه به سمت توجیه دولت دموکراتیک مبتنی بر اراده مردم و بر پایه آزادی و برابری حرکت می کند، هم چنین رشید رضا که با طرح مفهوم حکومت اسلامی بر پایه خلافت قدیم بیان می دارد که انسان ها ذاتاً برابر و آزادند و در چارچوب حکومت دموکراتیک که مقید به شریعت اسلامی است از حقوق و آزادی های برابر برخوردار می شوند.

بن‌مایۀ مکتب سلفیه بر تبیین خاص آن از جوانب مختلف مبحث توحید استوار است. در نوشتار حاضر با بررسی رویکرد تفسیری آلوسی و رشید رضا در مسئلۀ توحید، میزان پایبندی ایشان به مبانی تفکر سلفی بررسی و ارزیابی شده است. با بررسی جامع آراء کلامی و تفسیری آلوسی در مبحث توحید، در می‌یابیم که تبیین او از مفاهیم مطرح در این حوزه به نحو قابل توجهی با تلقی سلفیه متفاوت و گاه متباین است. از این‌رو، قول مشهور مبنی بر سلفی الاعتقاد بودن آلوسی نمی‌تواند قرین صحت باشد. او در کنار تبحر علمی کم‌نظیر با ارج نهادن به میراث سلف و عدم تأکید بر مکاتب خاص کلامی و فقهی، خود را به عنوان شخصیتی صاحب‌نظر و آزاد‌اندیش معرفی کرده است. در مقابل، باید تصریح کرد که اندیشۀ رشید رضا - دست‌کم در حوزۀ توحید - موافقتی نسبی با مؤلفه‌های اساسی جریان سلفیه داشته است.