آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

هدف اصلی پژوهش پیش رو، بررسی تفسیرهای اصالت ماهوی و اصالت وجودی از فلسفه‌ی سهروردی است. تفسیر تماماً اصالت ماهوی و اصالت وجودی، با تمام سخنان سهروردی درباره‌ی وجود و ماهیت و نسبت میان این دو که در آثار مختلف او مطرح شده است، انطباق کاملی ندارد، ولی تفسیر آرای او بر مبنای اصالت هویت، نسبت به تفسیرهای دیگر، دیدگاه پذیرفتنی‌تر و منسجم‌تری از نظام فلسفی سهروردی را نشان می‌دهد. در این مقاله به اثبات می‌رسد که دیدگاه اصالت هویت، در مقایسه‌ با دیدگاه‌های اصالت وجود و اصالت ماهیت، با اندیشه‌ی سهروردی هم‌خوانی و مطابقت بیشتری دارد. این داوری هم با دقت در کاربردهای مختلف و فراوان مفهوم وجود و ماهیت در فلسفه‌ی او و هم باتوجه‌به پیشینه‌ی تاریخی مقدمات این بحث در نزد فیلسوفان مسلمان، دیدگاه صائب‌تری به نظر می‌رسد. سهروردی در جاهای حساس و مهم، مانند بحث از مجعول حقیقی، برای نشان‌دادن دیدگاه خاص خود، هویات اشیا [وجودات خاصه] را اموری واقعی و اصیل معرفی می‌کند که با اصالت وجود و اصالت ماهیت به معنای متأخر آن در حکمت متعالیه صدرایی، فرق دارد.

در این رساله به، بیان تاُثیرات اندیشه وهستی شناسی سهروردی وشهود عرفانی و خاستگاه «نور» در اندیشه سهروردی، تبیین معنا و مفهوم نور در حکمت اشراق، تبیین اصالت نور در اندیشه سهروردی، شرح صفات نورالانوار و نسبت او با دیگر مراتب هستی، تقسیمات مختلف نور، ارتباط انوار با یکدیگر و کاوش در مراتب حقیقت، فعل هنری وفاعلیت هنرمند ،نقش قوه ی خیال درآفرینش اثرهنری،زیبایی شناسی وفلسفه اشراق و مصادیق وگستره مفهومی نوردرهنراسلامی پرداخته ایم ودر جمع بندی نهایی درقالب هنرمتعالی وبرپایه ی زیبایی شناسی حکمت اشراق تحقیق نموده ایم.

نفس‌شناسی اساس و بنیاد همه‌ی معارف بشری می‌باشد. انسان علاوه بر بدن مادی دارای نفس روحانی و ملکوتی نیز می‌باشد. شناخت ماهیت نفس و درک حقیقت آن همواره مورد توجه فیلسوفان و متکلمان اسلامی بوده است. اکثر فیلسوفان اسلامی به پیروی از ارسطو نفس را به کمال اول برای جسم طبیعی آلی، تعریف کرده‌اند. سهروردی با توجه به نظام فلسفی و طبقه‌بندی خاصی که از موجودات عالم انجام می‌دهد، نفس را نوری از انوار حق تعالی می‌داند. ایشان نفس را به جوهری نورانی و قائم به ذات که ورای جسم است، تعریف می‌کند. فخر رازی همانند ابن‌سینا، نفس را به کمال اول برای جسم طبیعی آلی تعریف می‌کند. یکی از مسائلی که در زمینه‌ی نفس‌شناسی مطرح می‌شود مسئله‌ی تجرد نفس است. در رابطه با این مسئله همواره دو دیدگاه وجود دارد. عده‌ای منکر این نظریه هستند مثل گروهی از متکلمان و مادی گرایان، و عده‌ای به وجود نفس به عنوان موجودی مجرد اذعان دارند که اکثریت فلاسفه‌ی اسلامی در این دسته قرار دارند. سهروردی نفس را جوهری مجرد می‌داند که هر کسی با گفتن ضمیر «من» به آن اشاره می‌کند، نفس مغایر با اعضای بدن است و با تغیییر اعضای بدن تغییر نمی‌کند. او برای اثبات تجرد نفس، از دلایل ابن‌سینا البته با توجه به نگرش خاص خود و با تکیه بر نظریه‌ی علم حضوری، بهره می‌گیرد. فخر رازی گاهی همانند فلاسفه‌ی اسلامی، نفس را جوهری مجرد می‌داند و برای اثبات تجرد آن به دلایل و براهین ابن‌سینا تکیه می‌کند، و گاهی همانند متکلمان اسلامی نفس را جسمی لطیف می‌داند که به قدرت خداوند متعال در بدن تصرف می‌کند. یکی از مسائل دیگری که در زمینه‌ی نفس‌شناسی مطرح می‌شود مسئله‌ی رابطه‌ی نفس و بدن است. سهروردی رابطه ی نفس و بدن را بر اساس نظریه‌ی قهر عالی نسبت سافل و محبت سافل به عالی، بررسی می‌کند و رابطه‌ی آنها را تدبیری و شوقی می‌داند، که نفس به واسطه‌ی روح حیوانی، به تدبیر آن می‌پردازد. فخر رازی در این رابطه نیز نظری دوگانه دارد، آنجا که هم‌رأی با فلاسفه می‌شود رابطه‌ی نفس و بدن را همانند رابطه‌ی عاشق و معشوقی می‌داند و معتقد است زمانی که بدن، استعداد لازم را کسب کند نفس به واسطه‌ی روح بخاری در آن تصرف کرده و به تدبیر آن می‌پردازد. و آنجا که هم رأی با متکلمان می‌شود معتقد است که نفس به خواست خداوند در بدن تصرف کرده و از اول تا پایان باقی است.

از دیدگاه دکتر نصر، ریشه بسیاری از بحران های انسان معاصر جدایی معرفت از معنویت است. به همین دلیل، معرفت قدسی در منظومه فکری او حائز بیش ترین اهمیت است. مباحثی که وی، در خصوص معرفت، مطرح می کند، به طور بنیادین، با مباحث فیلسوفان معرفت شناس غربی متفاوت است. دلیل این امر آن است که وی معرفت شناسی غربی را غیر قدسی و لذا، غیر قابل پذیرش می داند. هرچند نصر معتقد است، در حال حاضر، در غرب، معرفت قداست زدایی شده است، اما با این حال، او به این که کنه معرفت همچنان از امر قدسی جدایی ناپذیر است باور راسخ دارد، لذا احیای این معرفت را امری ممکن می داند. او بر این باور است که اگر انسان معاصر بخواهد بر چالش های پیش رو فائق آید، لازم است به احیای معرفت قدسی بپردازد؛ البته دکتر نصر در معرفت شناسی داعیه دار مکتب جدیدی نیست و به معرفت شناسی حکمای مسلمان پای بند است. در این مقاله برآن ایم تا به تحلیل و تبیین معرفت قدسی نزد نصر و درنهایت، به بررسی و نقد دیدگاه وی بپردازیم.

فرشته شناسی تحت عنوان «نظریه امشاسپندان» نخست در اوستای کهن یاد شده است که در طی قرون و به مرور اعصار و دهور و در اماکن مختلف به صور متعدد جلوه گر گردیده است. در سرزمین یونان و در مکتب فلسفی افلاطون در شکل «ارباب انواع» یا «المثل الالهیه افلاطونیه» درآمده؛ فلسفه مشاء به عنوان «عقول کلیه عشره» پذیرفته شده و در حکمه الاشراق، «الانوار اسفهبدیه» نام گذاری گردیده است. که هر یک در جای خود مورد بررسی قرار می گیرد. از مطالب اساسی این رساله، ادله اثبات فرشته می باشد که عبارتند از: قاعده امکان اشرف، جواز صدور بسیط از مرکب، قاعده الواحد و اثبات ارباب اصنام. نقش فرشتگان از نظر شیخ اشراق، واسطه گری آنها بین نور الانوار و انسان هاست. وی در راستای تبیین نقش دوگانه فرشتگان به عنوان موجوداتی بین عالم نور و عالم ظلمت، در داستان های رمزی خود، به واژه رمزگونه شیخ، مرشد یا پیر اشاره می کند که بسیاری، حقیقت آن را به «فرشته» تفسیر و تعبیر نموده اند. از دیگر مطالب مهم مذکور در این پایان نامه، تبیین اساسی بودن اعتقاد به همانندی عقل فعال (عقل دهم) با فرشته وحی است که در این رهگذر اثبات می شود که اگر این همانندی در کار نبود هیچگونه «حکمت نبوی» حدوث نمی یافت و مذهب نمی توانست با عرفان، عشق، فلسفه و نیز با تمثیل های عرفانی شعرا هیچگونه پیوندی داشته باشد حقیقت چهره ای دوگانه می یافت و ایمان و دانش، الهیات و فلسفه از هم جدا می شدند.

سهروردی از جمله فیلسوفان مسلمانی است که با روش اشراقی خود، الگویی را ارائه کرد که به طور گسترده به تلفیق و آمیزش وحی با مباحث فلسفی پرداخت و این روند تحولی در فلسفه اسلامی ایجاد کرد که پس از وی نیز تداوم یافت. مسأله این است که اولا آیات قرآن که وحی الهی و تعالیم دینی را شامل می شود، چگونه و با چه هدفی در مباحث عقلی جای گرفته است؟ و ثانیا نقش و تا.ثیر این تأویل و اقتباس از قرآن بهره برده است. قرآن کریم، در ایجاد فرضیه ها ودغدغه های معرفتی جدید و اصول مبنایی شیخ اشراق و حتی ارکان براهین و استدلال های او،نقش ویژه ای داشته است. سهروردی با مطالعه، تعمق و تدبر در قرآن کریم و دیگر اندیشه های انسان ساز، تناسب ها و حلقه مشترکی بین آنها یافته است که همان شناخت نفس و پرورش آن برای رسیدن به حقیقت گمشده ای است که اندیشه انسانی در تکاپوی رسیدن به آن است. او باتوجه به این تناسب ها و تعالیم باطن گرای نبوی به ضوابطی دست یافت که یاریگر او در تفسیر وتأویل آیات قرآن جهت توصیف بهتر حقایق معرفتی و فلسفی شد. شیوه سهروردی در استناد به قرآن تا حد زیادی ضابطه مند و از اشتباهات و تحمیل نظرهایی که دیگران داشته اند به دور است ولذا مورد قبول و الگویی برای آیندگان شد. او در تفکر فلسفی و تأمل قرآنی خود متأثر از تفکرات باطن گرا و بطور شاخص بهره مند از احادیث پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) بوده است و به همین دلیل در جریان تفکر فلسفی شیعی که با حکمت صدرایی همراه بود. متقابلا تأثیر گذاشت.

تصاویر مرکزی یا کلان‌استعاره­ ها در مقام گزاره­ حاوی اندیشه­های نابی‌اند که از تجربه­های شخصی عارف نشأت می ­گیرند. ازاین‌رو، رمزگشایی و تبیین معانی ثانویۀ آن­ها جهان­بینی عارف را بیش از پیش آشکار می­کند. این تصاویر ایماژهایی معرفتی‌اند که هم در شکل تجلی سطحی و هم شهودی قابلیت بروز دارند. این جستار به بررسی پیوند خورشید از یک سو با مفاهیم فلسفی و اسطوره­ای (عقل فعال و نورالانوار) و از دگر سو با ایماژهایی چون سیمرغ، درخت، کیخسرو و پیر سعی دارد کارکرد تصویر خورشید را به‌عنوان رمزی که با معنی به وحدت رسیده است، تبیین نماید. یکی از دستاوردهای این پژوهشِ توصیفی و تحلیلی، تجلی شهودیِ پدیدار خورشید است که اسباب تمایز داستان­های رمزی سهروردی را فراهم می­کند؛ به‌نحوی که سبب می­شود خورشید سطوح زبانی را پشت سر نهد و به یک «معنی­واره» یا ادراکی مفهومی تبدیل شود. دستاورد دیگر، درهم تنیدگی تصویر و معنا در نظام فکری و زبانی سهروردی است که بیان­کنندۀ دو رهیافت محوری است: این تصاویرند که معنی را می­سازند نه معانی تصاویر را. و دیگری، ایماژهای پدیداری هویت مشترکی را بین دریافت ذهنی و جسم برونی­ ایجاد می­کنند. بنابراین چنین تصاویری علاوه بر گریزپذیری و غامض بودن، لغزان و نامشروط نیز هستند و برای معانی متعدد به‌کار می­ روند.

تجارب نزدیک به مرگ به تجاربی گفته می‌شود که افراد طی مرگ بالینی یا وضعیتی نزدیک به آن، بنا بر ادعا لحظاتی معجزه‌گونه، رمزآمیز و متعالی را از حیات پس از مرگ تجربه کرده‌اند، اما از طریق فرایند احیا(ماساژقلبی، تنفس‌مصنوعی، شوک و غیره) مجدداً به حیات جسمانی خویش بازگشته‌اند و رویدادهایی را که در خلال تجربه از سر گذرانده‌اند برای دیگران بازگو کرده‌اند. بررسی‌ها حاکی از آن است که اظهارنظر درباره ویژگی‌های تجارب نزدیک به مرگ متنوع و توأم با اختلاف نظرهای فراوانی بوده است؛ به‌طوریکه برخی از پژوهشگران ویژگی‌های مشترک تجارب را نه عنصر و برخی تعداد آن را بیشتر و یا کمتر دانسته‌اند. اگرچه تجربه‌گران نمی‌توانند تمام جزئیات تجربه خود را به‌دقت شرح دهند و میان اظهارات آن‌ها مشابهت‌هایی دیده می‌شود، اما به‌طور کلی برخی از ویژگی‌های برجسته تجارب نزدیک به مرگ آن‌ها عبارت‌اند از: احساس وقوع مرگ و شگفتی ناشی از این احساس، احساس خروج از بدن، تجربه گذر از تونل، ورود به قلمرویی ماورایی، ادراک نوری درخشان یا وجودی نورانی، مواجهه با اقوام و آشنایان متوفی یا وجودهای ناشناخته، مرور وقایع زندگی و از سر گذراندن نوعی حس از خودداوری، مواجهه با نوعی مرز یا مانع، بازگشت به جسم اعم از داوطلبانه یا غیرداوطلبانه. پژوهشگران حوزه‌های مختلف علمی با تکیه بر مبانی متفاوت خود، تبیین‌های مختلفی از تجربه‌های نزدیک به مرگ ارائه کرده‌اند. برخی از این تبیین‌های عمده و قابل‌توجه عبارت‌اند از: الف) تبیین‌های فیزیولوژیکی؛ برخی از پزشکان و فیزیولوژیست‌ها در پی آن‌اند تا فارغ از باور به وجود بُعدی غیر مادی در انسان، تجارب نزدیک به مرگ را نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی مغز و ناکارآمدی‌های زیستی-عصبی وابسته به جریان مغز قلمداد کنند. بنابراین تجارب نزدیک به مرگ را شاهدی دال بر وجود روح و حیات پس از مرگ نمی‌دانند، بلکه متعلق ادراک تجربه‌گران را امری غیرواقعی و توهمی قلمداد می‌کنند. ب) تبیین‌های روانشناختی؛ برخی از محققین معتقدند منشأ وقوع تجربیات نزدیک به مرگ را باید در ساحت روانی تجربه‌گران جست‌وجو کرد. بر این اساس، تجربیات نزدیک به مرگ را جلوه‌های دگرگونی در آگاهی و شعور و مکانیزم دفاعی تجربه‌گران در تنش ناشی از مواجهه با رویدادهای بحرانی قلمداد می‌کنند و مدعی‌اند که این تجربیات در خوشبینانه‌ترین حالت بازتاب عقده‌های ناخودآگاه، توهم، هذیان و ناشی از بیماری‌های روانی و در بدبینانه‌ترین حالت، دروغین و ساختگی‌اند. پ) تبیین‌های فراطبیعی؛ مدافعان این دیدگاه اگرچه بروز برخی تغییرات فیزیولوژیکی و عصب‌شناختی در حین تجربه را انکار نمی‌کنند، اما در نهایت تجربیات نزدیک به مرگ را امری واقعی و شاهدی دال بر وجود نیروهای ماوراِِءالطبیعی از قبیل ارواح و خدایان و آگاهی مستقل از کالبد مادی تلقی می‌کنند و معتقدند که متعلق تجربیات نردیک به مرگ امری فراتر از بدن مادی است. این دسته از تبیین‌ها خود طیفی از تبیین‌های فراروانشناختی تا تبیین مبتنی بر اعتقاد به روح مجرد را در بر می‌گیرد. به نظر می‌رسد که در چارچوب تبیین‌های فراطبیعی بتوان از طریق نظریه عالم مثال سهروردی، تبیینی دیگر از تجربه‌های نزدیک به مرگ ارائه کرد. عالم مثال(عالم خیال منفصل یا عالم اشباح مجرده) به‌عنوان یکی از ابتکارات سهروردی، عالمی است که به‌لحاظ مرتبه وجودی در یک نشئه تجردی خیالی میان عالم عقل و عالم ماده، یعنی فروتر از انوارقاهره و مُثل افلاطونی(عالم عقول) و فراتر از عالم برزخ(عالم ماده) قرار دارد. موجودات مثالی اگرچه ماده ندارند، اما خصوصیات ماده از قبیل زنگ، شکل، اندازه و مقدار در آنان مشهود است، ولی این خصوصیات را با حواس ظاهری نمی‌توان درک کرد، بلکه متعلق ادراک خیالی و باطنی قرار می‌گیرند. سهروردی خود با استفاده از نظریه عالم مثال منفصل، به تبیین امور مختلفی در معتقدات دینی و فلسفی می‌پردازد، از جمله اینکه وی از عالم مثال برای توجیه قیامت و بعث اجساد و معاد جسمانی استفاده کرده است. تمثیلات عارفان بر اثر ریاضت، احوال خوش دریافت شده از افلاک توسط عارفان، صور مثالی ربانی همچون شهود جبرئیل به‌صورت دحیه کلبی، وجود اجنه و شیاطین را به عالم مثال مرتبط می‌داند. معجزات و کرامات انبیاء و اولیا از مغیبات را توسط عالم مثال تبیین می‌کند و نیز رؤیت صور خیالی، خواب و رؤیای صادقه را تنها در عالم مثال ممکن می‌داند. به نظر می‌رسد که تبیین تجربیات نزدیک به مرگ می‌تواند یکی دیگر از کارکردهای نظریه عالم مثال سهروردی باشد. ویژگی‌هایی را که تجربه‌کنندگان در تجارب نزدیک به مرگ بیان می‌کنند و برخی از محققان آن‌ها را دسته‌بندی کرده‌اند، عالم مثال سهروردی را به ذهن متبادر می‌سازد. در این پژوهش خواهیم کوشید علاوه بر بیان چیستی و ویژگی‌های عالم مثال سهروردی و تجارب نزدیک به مرگ، کارکرد عالم مذکور را در تبیین تجارب نزدیک به مرگ مورد بررسی قرار دهیم.