آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی دریافتِ محسوسات همواره در فلسفۀ اسلامی مورد بحث بوده‌است. چهار نظریه در تبیین فرایند ادراک حسی پایه‌ریزی شده‌است. پیش از شیخ اشراق، مشائیان در ادراکات حسی به انطباع و ریاضی‌دانان در خصوص ادراک بصری به خروج شعاع قائل بودند. سهروردی با نقد نظریات پیش از خود در خصوص ادراک بصری، بر اضافۀ اشراقی و ارتباط مستقیم نفس انسانی با مبصَرات خارجی تأکید دارد. او گرچه دربارۀ کیفیت ادراک بصری به تفصیل سخن گفته‌است، اما به طور آشکار دربارۀ کیفیت ادارک در دیگر حواس ظاهری سخنی به میان نیاورده‌است. این امر موجب شده‌است عده‌ای در تعمیم نظریۀ او به دیگر ادراکات حسی تردید کنند. ما در نوشتار پیش رو کوشیده‌ایم شواهدی بر تعمیم نظریۀ ابصار سهروردی به دیگر حواس ظاهری اقامه کنیم. و برای آنکه میزان اثر گذاری این نظریه را در نظام فلسفی او نشان دهیم، برخی از کارکردهای این نظریه را در نظام فلسفی او مورد مطالعه قرار داده‌ایم. در این نوشتار، سه شاهد بر تعمیم نظریه او به دیگر حواس ظاهری اقامه می‌کنیم که از میان این سه شاهد، دو شاهد از نوآوری‌های این نوشتار به شمار می‌رود. و در پایان،کارکردها این نظریه را در نظام الهیاتی ـ فلسفی سهروردی مورد کنکاش قرار خواهیم داد.

چگونگي معرفت به خداوند از مباحث و دغدغه‌هاي مهم همة مکاتب عرفاني است که با رهيافت ساير حوزه‌هاي فکري تفاوت معناداري دارد. اين معرفت عرفاني درصدد دستيابي به معرفت بي‌واسطه است که از آن با عنوان معرفت شهودي ياد مي‌کنند. از ميان عارفان و حکماي دو سنت بزرگ مسيحيت و اسلام مي‌توان ديونيسيوس و سهروردي را ياد کرد که در اين موضوع نظرات مشترکي دارند. ايشان بر ذومراتب بودن شناخت خدا باور دارند و مراتب آن را با توجه به قرب و بعد انسان مي‌سنجند. نخستين گام در معرفت خداوند، مرتبة ايجاب است که همان شناخت و راهيابي به خداوند از طريق معرفت عقلاني (الهيات ايجابي) است؛ و در مرتبة بعد، سلبِ هرگونه نقص از خداوند (الهيات سلبي) است. مراتب معرفت خدا در آثار سهروردي و ديونيسيوس به‌واسطة نور، با مراتب هستي، انسان و فرشتگان مرتبط مي‌شود. سهروردي و ديونيسيوس معتقدند که ميزان قرب و بعد اشيا و انسان‌ها نسبت‌به تابش انوار الهي، به قابليتِ قابل بستگی دارد. ديونيسيوس مرتبة سلبِ سلب و رسيدن به مرتبه‌اي را که از آن با عنوان ظلمت الهي ياد مي‌کند، بالاترين سطح معرفتي مي‌داند. درواقع اين ظلمت، حاصل روشني و وفور نوري است که راه ديدن و ادراک را بر چشم و عقل انسان مي‌بندد تا اينکه به تاريکي وراي عقل وارد شود؛ جايي که به‌قول سهروردي، معرفت در معروف گم شود.

پیوند فلسفه افلاطون و حکمت اشراقی را صرف‌نظر تصریحات سهروردی درباب افلاطون به‌عنوان برجسته‌ترین حکیم صاحب شهود، می‌توان از طریق واکاوی قرابت‌های این دوفیلسوف درپرداختن به معانی کلیدی که به‌تعبیر سهروردی در«خمیره ازلی حکمت» ریشه دارند، بازشناخت. طبق این روش که فراترازپژوهش‌های تاریخی است، آثار این دو فیلسوف از جهتی مقایسه می-شوند که واجد مضامین سلوکی و معنوی‌اند. غایت فلسفه راستینی که افلاطون و سهروردی بدان اشتغال داشته‌اند سعادت بوده واین سعادت همان تشبّه به اله است. ازاین‌رو، مضمون بنیادی دراین فلسفه عبارت است ازسنخیت حقیقت انسان باحقایق الهی که براثرتعلق یافتن به تن فراموش شده‌است. بدین‌ترتیب اصل آغازین فلسفه به‌عنوان نوعی سلوک معنوی تذکار خود الهی به‌عنوان استعدادی درانسان برای حصول آن غایت است. سهروردی و افلاطون علاوه‌بر بحث نظری دربارة این مضمون، بابیان رمزی نیز بدان پرداخته‌اند. درآثار سهروردی، به‌صورت متمرکز دررساله‌های تمثیلی، و در افلاطون نیز، در گفتگو‌هایی نظیر جمهوری و فایدروس می‌توان رمز‌هایی که درمقام این تذکارند بازشناخت. رمز‌‌هایی نظیر خارپشت، قطره شبنم، پرنده، قلب و جام‌جهان‌نما، و رمز‌‌های همبسته باآن‌ها، نظیر اسارت دردام و چرم و چاه همگی نمودار وضعیّت دوگانه بشرند: آسمانی و زمینی. این معانی رادرافلاطون بارمز‌هایی نظیرارابه بالداروچشم جان،ودرمقابل باهیولای توفونی، گلاوکس دریایی ونیزدرپیوندبارمز‌های اسارت درغار و دفن‌شدن درقبر می‌توان بازشناخت.

شیخ اشراق یکی از ناقدان جدی تعریف به ذاتیات ماهوی و به‌ویژه تعریف به حد است. او در آثار خود دو راه متفاوت را برای تعریف اشیاء معرفی می‌کند: در راه نخست، از تعریف موجودات نیازمند تعریف (مرکبات)، به اعراض و خواصشان(به تعبیر او به بسایط) و در راه دوم، از تعریف به ذاتیات مفهومی سخن گفته است. نظریۀ تعریف به بسایط، متشکل از هفت مؤلّفه است. در این مقاله، با تحلیل و بررسی این مؤلفه‌ها، این نظریه‌ را توضیح داده و برخی از ایرادات آن‌را بیان می‌کنیم. از نظر سهروردی تعریفی که به مفاهیم برگرفته از شهود (اعم از حسی و فراحسی) منتهی نشود، معرفت‌زا نیست. شیخ اشراق، ادراک حسی را که متعلق آن، اعراض و به تعبیر او بسایط حسی هستند، حضوری دانسته و موجودات فرامادی را نیز متعلق شهود فراحسی می‌داند. به عقیده او، تصورات بدیهی که تصورات دیگر باید به آنها منتهی شوند، تصوراتی هستند که به‌طور مستقیم از علم شهودی و حضوری به‌دست آمده باشند.

براساس آموزه های دینی، عالم برزخ عالمی است میان عالم طبیعت وقیامت که انسان بعداز زندگی دنیوی تا فرارسیدن قیامت، درآن عالم خواهدماند.وجود چنین عالمی از دیدگاه شرع، ضروری است، علاوه براین، در متون عرفانی وفلسفی وجود عالم برزخ به عنوان پیوند دهنده و حدوسط عالم ماده وعالم معنا، شناخته شده است. براساس آثار شیخ اشراق، عالم برزخ در مرتبه ای از مراتب عالم مثال مقیّد ودر قوس صعود جای دارد که صور خیالی آن عالم، معلول حهات فاعلیت نفس انسانی است. مراد از برزخ شرعی نیز همین برزخ صعودی است که مرز مقدرّ معاد از آنجا شروع می‌شود. امّا این فیلسوف گرانقدر، برای سعادت وشقاوت پس ازمرگ، به تحقق جسم در بعضی مراتب وعدم ضرورت آن در تمام مراتب، معتقد است. دراین مقاله، نگاه شیخ اشراق به عالم برزخ وتبیین جایگاه نفوس پس از مرگ ازدیدگاه آن حکیم با تاکید بر آیات وروایات مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در نظام اشراقی، اشیاء هستی در دو دسته‌ی نور و ظلمت جای می‌گیرند. امّا تحقق در این نظام، چیزی جز ظهور که ویژگی منحصر نور است، معنا نمی‌شود و از سوی دیگر، میان نور و ظلمت رابطه علّی تعریف می‌شود. حلّ اشکالاتی از جمله توجیه‌ناپذیر بودن تحقق در موجوداتی که ظهور ندارند و یا عدم سنخیت نور و ظلمت را باید در ارتباط علّی ظلمت با نور و ارتباط هر دو با تحقق و هستی جست. سهرودی، منشأ صدور عالم ظلمانی جسم را ظهور فقر ذاتی نوراقرب می‌داند که به تبع ظهور کمالات نورالانوار برای وی ظهور می‌یابد. در نظر وی «ظهور فقر» و «تحقق عالم جسم»، تمایز مصداقی نداشته و همین ظهور تبعی در نگاهی دیگر، تحقق عالم جسم است. پس نور، واسطه در عروض تحقق برای ظلمت شده‌است و تحقق ظلمت به تحققی مستقل از تحقق نور نیست. لذا چیستی و نحوه‌ی تحقق ظلمت تا حدود زیادی قابل تطبیق با چیستی و نحوه‌ی تحقق ماهیت می‌شود. در پاسخ به اشکال سنخیت نیز، «سنخیّت ظلّی» یعنی تابعیّت مطلق و محاکات ظلمت از نور مطرح می‌شود. در این رویکرد، «صدور» نیز از معنای ایجاد موجوداتی مستقل و مباین به معنای عرفانی «ظهورِ» مظاهری غیرمستقل تغییر پیدا می‌کند. تعابیر دیگر عالم جسم نیز می‌توانند با این نگاه به رابطه‌ی نور و ظلمت سازگار باشند. «ظلمت» اشاره به ذات تاریک جسم دارد که جز با ظهوری تبعی قابلیّت تحقق نمی‌یابد. «برزخ»، در معنای حالت ثانوی، می‌تواند منع تحقق مرتبه‌ای ضعیف‌تر بعد از خود را نشان داده و در معنای حیلولت معرفت‌شناختی، می‌تواند حجاب بودن عالم جسم و در معنای حیلولت وجودشناختیِ برگرفته از آموزه‌ی صیرورت افلاطونی، بینابینی ظلمت را میان ظهور مستقل و عدم ظهور محض بنماید. «ظل» به معنای تابع در تحقق، رابطه‌ی علّی نور و ظلمت را نشان می‌دهد. در مجموع، تبیین ظلمت به عنوان «حدّ و مرز نور در مرتبه‎ی عالم جسمانی»، می‌تواند شاهدی باشد بر وحدت‌انگاری هستی‌شناسی حکمت اشراق و آن را از منتسب شدن به «ثنویت‌فلسفی» یا ثنویت در سنخیّت مبرا کند.

از آنجا که رشد و تعالی یک جامعه بر اساس طرز فکر و فلسفه ?رایج آن است، شناخت درست و تبیین دقیق مکاتب فلسفه? اسلامی در عصر حاضر خدمت بزرگی به جامعه? اسلامی است. یکی از مکاتب فلسفی اصیل اسلامی ایرانی، فلسفه? اشراق است. از این رو تبیین و بررسی عوامل تاثیرگذار در پیدایش و شکل گیری مکتب فلسفی سهروردی به لحاظ معرفتی و غیر معرفتی بسیار حایز اهمیت است.