آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

امام فخر رازی (544-606ه) و صدرالمتألهین شیرازی (979-1050ه)دو اندیشمند بزرگ در تاریخ اسلام هستند، که از دو نظام کلامی و اعتقادی متفاوت متأثرند.این دو نظام به ویژه در تحلیل صفات باری تعالی،تفاوت های مبنایی دارند. مراد از مطالعه تطبیقی نظریه های این دو اندیشمند، توصیف و تبیین مواضع خلاف و وفاق اندیشه های این دو بزرگوار است. جبریا اختیار دامنه‌ی تحقیق حاضر است که فخر رازی ظاهراً به دلایلی قایل به جبر شده و آیات موهم جبررا محکم دانسته و آیات دیگر را تأویل می‌کند. اما ملا صدرا با قریحه‌ی خاص خود و با پیروی از ائمه‌ی اطهار قایل به امر بین امرین می‌باشد و در این اثنا، حالات عرفانی خاصی با او همراه شده است.قابل ذکر است اهمیّت و پیچیدگی این بحث، باعث شده که هر دو اندیشمند در نظریه های خود گاهی دچار فراز و نشیب های شده اند. فخر رازی که در گروه اشاعره است و قایل به جبرمی‌باشد در تفسیر بعضی آیات قایل به اختیار شده است. ملاصدرا هم در بعضی موارد بیان می‌کند که این مسئله فقط برای کسانی قابل درک است که سالک در طریق باشند،و در جای دیگر امر بین امرین را نظریه‌ی صحیح اعلام می‌کند که برای غیر سالک هم قابل فهم است. به هر حال این دو اندیشمند هر کدام به نحوی مسبب تفکر و تدبّر دیگران در آیات و روایات شدند.

«سلوك» در آيين سياسي اشراقي سهروردي، واژه‌يي كليدي است. سلوك با خودشناسي در مرحلة فردي آغاز ميگردد و شخص را تا مرحلة اجتماعي و سياسي و حكومت بر يك جامعه پيش ميبرد. حاكم مورد نظر سهروردي، حكيمي است كه از رهگذر اين خودشناسي، پاي در عوالم برتر، از جمله عالم مثال ميگذارد كه اولين عالم برتر بعد از عالم اجسام در انديشة شيخ‌اشراق است و با سير در اين عالم، واسطة بين عالم انسانها و عالم خدا و فرشتگان ميگردد. او با خودشناسي، سير و سلوك در عالم مثال و اطاعت پروردگار به مرحلة قطب، امام و رياست عالم ميرسد. سهروردي با قائل شدن به مرتبۀ قطب براي حاكم و نيز كسي كه قادر است با عالم مثال مرتبط باشد و واسطة انسانها و خداوند قرار گيرد، سياست و حكومت و حاكميت آرماني و مدينة آرماني را با انديشة نويني مورد بررسي قرار داده است. عقيدة سهروردي در حكمت عملي و بويژه سياست، مطابق و همرديف با حكمت نظري او دربارة قواعدي چون تشكيك، امكان اشرف، قهر و محبت و ذومراتب بودن عالم است و همانطور كه عالم مثال ـ كه ابداع سهروردي است ـ واسطة عالم ماده و عالم انوار قاهره است، حاكم حكيم مرتبط با عالم مثال نيز واسطة انسانها و خداوند و نيز فرشتگان است. حكومت حاكمي با ويژگيهاي مورد نظر شيخ‌اشراق، ايدئاليستي و دست نيافتني يا مختص برخي انسانها نيست بلكه وجود حاكمي با ويژگيهاي مورد نظر او امري شدني و واقعيت‌پذير است. توجه چنين حاكمي، هم بر سعادت دنيوي مردم است و هم سعادت اخروي.

چگونگی رؤیت شیء و رخ دادن خطاهای حسی از پرسشهای پیشرو در هر نظام معرفتی ازجمله در معرفتشناسی طوسی است. اهمیت این مسئله به این دلیل است که حواس و دادههایشان آغازگر فرایند تحقق یافتن معرفتی یقینی نسبت به اشیاء هستند. در این مقاله سعی میشود در بخش اول، دیدگاه خواجهنصیرالدین طوسی دربارۀ نحوۀ ابصار بررسی گردد؛ سپس در بخش دوم با تمایز نهادن میان احساس و ادراک حسی و بررسی قوای ادراکی چگونگی و محل وقوع خطا ازنظر وی تبیین گردد. بنابر یافتههای تحقیق در بخش اول، طوسی را باید از فیلسوفان معتقد به خروج شعاع دانست اما نه خروج به معنای رایج آن. بر همین اساس خطای حسی نیز از منظر او معنا ندارد. لکن این به معنی نفی خطاهای ادراکی نیست. در بخش دوم، این نظر طوسی با لحاظ دو رویکرد سلبی و ایجابی بررسی میشود. او در نگاه سلبی معتقد است خطا در مرحلۀ احساس بصری، رخ نمیدهد و بنابراین محسوس به معنای دادههای حس که از طریق اندامهای حسی حاصل میشود عاری از خطا است؛ زیرا ابصار بهواسطۀ خروج شعاع محقق میشود. در رویکرد ایجابی نظر وی این است خطا به ادراک حسی و داوری عقل بازمیگردد و تحت تأثیر قوۀ خیال رخ میدهد. به تعبیر دیگر منشأ وقوع خطا، در تطبیق دادن محسوس با واقعیت خارجی است که این امر در حیطۀ فعل عقل است. بدین ترتیب گرچه عقل در معرض لغزش و خطا است اما این مسئله به معنای بیاعتباری معرفت نخواهد بود.

توحید در اصطلاح ادیان به­ویژه دین اسلام و فناءفی­الله و بقاءبالله در عرفان اسلامی از زوایای مختلفی قابل بررسی است. به­رغم پژوهش­های ارزشمندی که در این باب صورت­گرفته­است، جای این سؤال هست که صرف­نظر از بعد معرفتی و حصولی هریک از توحید و فنا، توحید نزد موحد و فناءفی­الله و بقاءبالله نزد فانی فی­الله چه نسبت و رابطه­ای با هم دارند؟ آیا همانطور که در بعد ذهنی و حصولی رابطه مبتنی­بر تخالف درباره آن­ها به­نظرمی­رسد در وجود سالک و موحد نیز جدای از هم و مستقل از هم معنا دارند یا این دو در وجود موحد به هم گره­خورده و یکی هستند؟ تعاریف توحید و استدلالات آن، در زمره­ علم حصولی واقع­می­شوند؛ اما در معرفت حضوری به توحید، بی­واسطه­­ حد و رسم و مفاهیم، حقیقت، بنا به وسعت ظرف انسان نزد او جلوه­گر خواهدشد. در این نوشتار از این امر به توحیدی­شدن انسان یادشده­است. از سوی دیگر، در سلوک عرفانی و رسیدن به مقام فناء­فی­الله و بقاء­بالله نیز وجود سالک عین علم خواهدشد تا جایی که یادکردن و یا نسیان خداوند از انسان، با یادآوری انسان از خداوند یا فراموشی او وحدت خواهدداشت، زیرا در اینجا علم انسان به رب خویش و هم علم پروردگار به نفس، حضوری و عین وجود نفس است. درک این وحدت میان عبد و رب و توحیدی شدن نفس، همان ارمغان فناء­فی­الله و بقاءبالله است. همسانی اقسام، مسیر، دستورالعمل و امام در این دو این مدعا را تقویت می­کند.

در پاسخ به این پرسش که آموزه ی تناسخ چرا و چگونه در ذهن و زبان مسلمانان نمود پیداکرد، دست کم سه تبیینِ تاریخی- جغرافیایی، انسان شناختی و تجربی می توان ارائه کرد. در تبیین تاریخی- جغرافیایی باید سه جریان قوی را پیش چشم داشت: نخست، روابط اقتصادی- فرهنگیِ مسلمانانِ شرق جهان اسلام با بوداییان و هندوان است. دیگری آیین مانویت است که در قسمت هایی از جهان اسلام دوباره جوانه زده و حتی به طور مستقیم بر اندیشه ی برخی از فیلسوفان مسلمان تاثیر گذار بوده است؛ و سومین؛ آثاری است که از فیلسوفان یونان باستان ترجمه شده و به دست مسلمانان افتاده بود. هر سه جریان مذکور در یک بستر تاریخی- جغرافیایی موجب آن شد که تناسخ در کُنج ذهن و زبان متکلمان و فیلسوفان مسلمان – نفیاً یا اثباتاً- نقش ببندد. کاروانیان، در گذر از جادّه ی ابریشم نه فقط کالاهای تجاری بلکه آموزه های دینی و فرهنگی را از شرق دور به جهان اسلام می آوردند و همه ی این عوامل سبب شد تا تناسخ در چشم انداز مسلمانان قرار گیرد و گروهی به این چشم انداز اقبال کنند وتناسخیّه نام گیرند و گروهی از آن روگردان شوند و به جرگه ی مخالفان بپیوندند. بیانیّه، کیسانیّه، سبائیّه، رزّامیّه، خرم دینیّه، ابومسلمیّه، حابطیّه، راوندیّه، جارودیّه، محمّره، نزاریّه، واقفیّه، قرامطه، دروزیّه، حروفیّه، نقطویّه و اهل حق را می توان از جمله جریانات کلامیِ مدافع تناسخ نام برد؛ ضمن آن که زکریای رازی(ف313 ق/320 ق)، سهروردی(ف587 ق)، ابن کمونه(ف683 ق)، شهرزوری(ف687 ق) و قطب الدین شیرازی(ف710 ق) را از جمله فیلسوفان همدل با تناسخ می توان برشمرد. ابویعقوب سجستانی(ف353 ق)، ابن ابی جمهور أحسایی(ف906 ق) و غیاث الدین دشتکی(ف949 ق) نیز از جمله متفکرانی هستند که تلویحاً تناسخ و معاد را با هم پذیرفته اند. قدمت مسئله ی تناسخ و گستردگی جغرافیایی آن موجب تنوّع زبان شناختی این معنا شده است، به گونه ای که در زبان های مختلف نزدیک به سی واژه برای آن ساخته و پرداخته شده است. تحلیل واژه شناسانه و معنا شناسانه ی تناسخ، پرده از ابهام تصوّریِ آن خواهد برداشت و آن را واضح تر عرضه خواهد نمود. در فرهنگ اسلامی همه ی آن چه به صورت نظری در باب تناسخ مطرح شده است تا قرن یازدهم هجری است و از آن پس، آن چه پیشینیان گفته اند تکرار شده است. دلایلی که در تأیید تناسخ وجود دارد گاه فلسفی- کلامی است ،گاه حسی-تجربی و گاه قرآنی- روایی. این دلایل مجموعاً در هشت قالب جای می گیرند و دقیقاً هشت پاسخ به آن ها داده شده است، امّا هیچ کدام از آن نقدها خالی از اشکال نیست. افزون برآن، چهار استدلال به طور مستقل در ردّ مدّعای تناسخ مطرح شده است که آن ها نیز تامّ و بی اشکال نیستند. بنا بر آن چه در روش شناسی توجیه و نقد تناسخ دیده می شود می توان نتیجه گرفت که تناسخ به لحاظ مفهومی و منطقی، ضدیّتی با معاد و رجعت ندارد و مدافعان تناسخ نیز چنین نگفته اند و حتی با تبدیل قضیه ی موجبه ی کلیه به موجبه ی جزئیه راهکاری برای برون شد از این تعارض ظاهری ارائه کرده اند