آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کلام امامیّه از قرن هفتم به بعد به‌‌آرامی با شخصیّت‌هایی مانند خواجه طوسی و علامه حلّی تعاملات گسترده‌تری با فلسفه پیدا کرد. این ارتباط و حتّی اختلاطِ کلام و فلسفه سبب شده است که برخی، کلام این دوره را به طور مطلق کلام فلسفی بخوانند. در این مقاله، با بررسی اندیشه‌های علامه حلّی به طور خاص، نشان داده شد که ایشان در بخش الهیات بالمعنی الاخص در اختلافات اصلی کلام و فلسفه، مانند تبیین صفت قدرت و اراده، اغلب مباحث متفرّع بر حسن و قبح عقلی، مانند مباحث اصلی عدل، نبوّت، امامت و معاد جسمانی بر مواضع کلامی پافشاری کرده و در الهیات بالمعنی الاعم نیز در مواردی مانند انکار یا اثبات جزء لایتجزّی، حقیقت نفس، هیولی، ماهیّت زمان، حدوث و قدم عالم نظرات متکلّمان را پذیرفته و به نقد اندیشه‌های فلسفی پرداخته و در مواردی همچون کاربرد اصطلاحات امکان و وجوب و علّت و معلول، با وجود پذیرش ادبیات و اصطلاحات فلسفی، تغییراتی در مفاهیم داده است که با اندیشه‌های اصلی علم کلام در تعارض نباشد. بنابراین بهتر آن است که کلام علامه حلّی را تجلّی اختلاط و رقابت کلام و فلسفه بدانیم، نه فلسفی شدن علم کلام.

این كتاب، كتاب مختصر و مفیدى است كه دربردارنده مباحث اصول دین و عمده مباحث كلامى است و از هشت فصل تشكیل شده است: فصل اول كه شامل هفت مبحث مى شود و درباره امور عامه است و داراى بحث‌ هایى مانند وجود و عدم، امكان و وجوب، قدم و حدوث مى باشد. فصل دوم كه آن هم هفت مبحث دارد و درباره جواهر و احكام آن‌ ها است. فصل سوم داراى بیست مبحث است و در مورد اعراض بحث مى كند. فصل چهارم، شانزده مبحث دارد و راجع به اثبات واجب الوجوب و بررسى صفات ثبوتى و سلبى حق تعالى است. فصل پنجم، هفت مبحث دارد و درباره عدل الهى است و شامل بحث‌ هاى مربوط به حسن و قبح عقلى، افعال عباد، تكلیف، لطف، آلام، ارزاق، آجار و اسعار مى باشد. فصل ششم درباره نبوت است و چهار مبحث دارد: لزوم بعثت انبیا، عصمت انبیا، اثبات نبوت حضرت محمد صلى الله علیه و آله و كرامات. فصل هفتم شامل چهار مبحث و راجع به امامت مى باشد و به بحث‌ هایى در مورد لزوم نصب امام، عصمت امام، اثبات امامت امیرالمؤمنین و سایر ائمه معصوم علیه السلام مى پردازد. و بالأخره فصل هشتم درباره معاد است و چهار بحث دارد و شامل مطالبى مانندِ حقیقت انسان، صحت عدم بر عالم، استحقاق ثواب و توبه است.
آغاز كتاب: بسمله ، الحمد لله المتوحد بالجلال المفترد بالكمال . انجام كتاب: إلي رحمة ربه رب العباد و شفاعة نبيه محمد و آله الأمجاد ]الذريعه 1/63 ، مكتبة العلامة الحلي ، سيد عبدالعزيز طباطبائي 25-26: ملي ، تهران 10/630 ؛ مجلس شورا 25/394 ؛ ملي 10/630 ؛ ايضاح المكنون 1/10؛ هدية العارفين 1/284؛ تاسيس الشيعه 398؛ معجم التراث الكلامي 1/100[

علامه حلي پس از اختصار كتاب «مصباح المجتهد» شيخ طوسي در ابواب هفتگانه كتاب «منهاج الصلاح في مختصر المصباح» خود، بدرخواست وزير محمد بن محمد قوهدي مسائلي از اصول دين را كه عامه مكلفين بدان احتياج دارند با عنوان «الباب الحادي عشر» به ابواب هفتگانه كتاب خود اضافه نمود. و از آنجا كه آخرين باب از ابواب كتاب «منهاج الصلاح في مختصر المصباح» علامه مشتمل بر مسائل اصول عقايد بوده و مباحث آن بيشتر از ديگر ابواب كتاب مورد نياز مردم بوده بنابراين باب يازدهم كتاب بصورت يك كتاب مستقل در آمده و شروح متعددي بر آن نگاشته شده است. مطالب كتاب «الباب الحادي عشر» بترتيب ذيل است: فصل اول - در اثبات واجب الوجود. فصل دوم - در صفات ثبوتيه. فصل سوم - در صفات سلبيه. فصل چهارم - در عدل. فصل پنجم - در نبوت نبي (ص) فصل ششم - در امامت. فصل هفتم - در معاد. «حبيب الله عظيمي» مؤلف کتاب معتبري در ادعيه نگاشته است بنام - مصباح المتهجد - که علامه حلي، حسن بن يوسف بن مطهري متوفي 726 هـ. ق. آن را در 10 باب مرتب نموده و بنام منهاج الصلاح - موسوم داشته است. سپس بر اين 10 باب، يک باب ديگر افزوده است که کلاً 11 باب شده و در اين باب يازدهم از مسائل کلامي و اعتقادي سخن رفته و بصورت مستقل و بنام - الباب الحاديعشر- معروف گشته که همين كتاب موجود است و چاپ شده. در هفت فصل 1- اثبات واجب الوجود 2- صفات ثبوتيه 3- صفات سلبيه 4- عدل 5- نبوت 6- امامت 7- معاد. (فاضل) مؤلف پس از اينكه مصباح المتهجد شيخ طوسي را ملخص و مرتب بر ده باب نمود و بنام منهاج الصلاح في مختصر المصباح موسوم داشت بدرخواست وزير خواجه عزالدين محمد قوهدي يكباب بر ده باب آن كتاب افزوده اين باب يازدهم شامل عقايد اماميه و از مختصرات كتب كلاميه است كه جداگانه تدوين و چاپ شده و داراي شروحي است. (مهدي ولايي) شيخ طوسي كتابي دارد بنام مصباح المتهجد و در آن از عبارات و ادعيه لازم بحثها كرده است بعدها محمد بن محمد القوهدهي از علامه حلي مي خواهد كه اين كتاب را مختصر كند. علامه چنين مي كند و آنرا در ده باب مختصر مي كند و بنام «مختصر المصباح» انتشار مي دهد و چون متوجه ميشود كه مكلف احتياجي بشناخت خدا و واجب الوجود نيز دارد لذا باب يازدهمي باين كتاب اضافه مي كند و آنرا باب الحادي عشر مي نامد اين باب درمعرفت حق و معارف ربوبي است. او پس از انضمام باب يازدهم كتاب حاصل از ده باب «مختصر المصباح» و اين باب را سر هم «بهج الصلاح في مختصر المصباح» نام مي گذارد. كتاب «الباب الحادي عشر» شامل هفت فصل است (عبدالله انوار) مؤلف کتابي در تلخيص <المصباح> شيخ طوسي (460 ق) در ده باب نگاشت، پس از آن باب يازدهمي در اصول دين و معتقدات اماميه بدان افزود که بعدها به تنهايي جدا گشته و رساله اي مستقل شد، اين رساله از ديرباز اهميت بسياري يافته و حواشي و شروح و ترجمه هاي بسياري بدان نگاشته شده است. اين رساله از متون موجز کلامي شيعه و در بيان اعتقادات آنان است. چون مؤلف، «مصباح المجتهد» شيخ طوسي را با عنوان «منهاج الصلاح في مختصر المصباح» تلخيص کرد، به خواهش وزير خواجه عزالدين محمد بن محمد قوهدي باب ديگري در اعتقادات به آن کتاب افزوده و به باب حادي عشر موسوم داشت. اين اثر با توجه به اختصار و پر محتوا بود رساله فوق، از کتاب اصلي جدا و به عنوان يک کتاب مستقل کتابت و شناخته شد. علامه حلي در اين باب از اصول دين آنچه را به اجماع علما و بر هر مسلماني واجب است چنين بر مي شمارد: شناخت خداوند و صفات ثبوتيه و سلبيه او، و آنچه بر او صحيح و ممتنع است، شناخت نبوت، امامت و معاد. وي اين باب را در هفت فصل ارائه کرده است. آغاز كتاب: الباب الحادي عشر فيما يجب علي عامة المكلفين من معرفة اصول الدين اجمع العلماء كافة علي وجوب معرفة الله انجام كتاب: فان الامر بالماضي و النهي عنه عبث. و تجويز التاثير و الامن من الضرر ... [الذريعة31/5 و 3/135و 13/118 و 3/5؛ مرعشي 33/314 و 32/544 و24/232و1/82 و 3/194و 36/295 و6/232و 18/47و 18/77و 18/202 و 19/307 و 13/353و 16/321 و 27/120و 23/133 و 29/585 و 34/842 و 37/293؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1201؛ التراث العربي 1/367؛ فهرست سپهسالار 3/232-233؛ عکس مرکز ميراث اسلامي 1/78 و 3/219-220؛ آية الله فاضل خوانساري 1/212 و1/254؛ الهيات مشهد 2/712؛ فهرست آستان قدس 1/53 و 4/33-34؛ أعيان الشيعة 5/396؛ ريحانة الأدب 4/167-179؛ مركز احياء ميراث 4/33؛ آيت الله جليلي 240؛ حضرت معصومه 1/75 و 2/218؛ خاندان ميبدي 50؛ مدرسه آيت الله بروجردي 54؛ سيد محمد حسن امام جمعه 143؛ كتابخانه ملك 7/5و 6/203 و 9/55 و 9/351 و 5/265 و 5/303 و 5/433 و 5/437؛ كتابخانه وزيري 5/1714 و4/1232 و4/1326؛ حوزه علميه امام صادق 2/56 و 2/110 و 2/130؛ مدرسه فيضيه 2/393 و 2/60 و 2/60 و 2/121؛ كتابخانه ملي 4/427 و 9/178 و 12/218 و 14/161و 15/158 و 16/44 و 12/381 و 14/216و 6/783 و 11/555 و 16/366 و 13/350؛ الهيات تهران ص 235و 252و 261؛ مجلس سنا 1/60؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/72، فهرست كتب خطي آستان قدس رضوي: 1/53؛ التراث العربي: 1/367؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1093؛ مدرسه نواب 518؛ عكسي مركز احياء ميراث 5/57؛ دليل المخطوطات 1/52 و 1/149؛ علامه طباطبايي 2/117؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1458 و 1494؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 1/281؛ مجلس شورا 9/178 و 10/729 و 7/325 و 12/38 و 17/25 و 16/256 و 14/243و 22/7و 16/290و 16/327 و 22/346 و 1/219/27؛ ملي فارس 1/287 و 2/307؛ دانشگاه تهران 3/542 و 13/3143 و 13/3209 و 17/169 و 16/503؛ فيلم دانشگاه 1/740؛ جعفريه زهان ص 67؛ مدرسه خان ص 40؛ مدرسه صدر بازار 2/371؛ آستانه قم ص 232؛ حضرت شاهچراغ 2/190 و 2/194؛ نشريه 5/78 و 7/519 و 17/229 و 7/230 و 11/926 و 7/279 و 13/229 و 13/387 و 11/695؛ ‌اهدائي به آستان قدس ص 352؛ چهار كتابخانه مشهد ص 224؛ نسخه پژوهي 3/70؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 81؛ مهدوي، مصلح الدين ص 112؛ شيخ علي حيدر 2/231 و 2/249 و 3/638؛ تراثنا س6ش/4 91؛ امام صادق چالوس ص 279 و 303؛ رايانه ملي ص 271 و 1809؛ عكسي مرعشي 3/215؛ التراث العربي 1/367؛ معجم التراث الكلامي 2/7-10؛ عكسي مرعشي 3/334؛ ميراث شهاب س9ش/2 40؛ دهگان ابراهيم 2/371؛ ملي 6/783، 10/322؛ مكتبة امير المومنين 1/164؛ نشريه 11/663 و 11/707؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: الباب الحادي عشر (ترجمه) (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) الباب الحادي عشر (ترجمه و شرح) (-) الباب الحادي عشر (ترجمه) (-) شرح الباب الحادي عشر (-) هداية الاصول = شرح باب حادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (ب) (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) مقتبس الاثر في شرح الباب الحادي عشر (-) فتح مستغلق الزهر في شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) حاشية الباب الحادي العشر (-) شرح الباب الحادي عشر (ب) (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (ج) (-) شرح الباب الحادي عشر (ج) (-) الباب الحادي عشر (ترجمه) = منظومه در عقائد (-) ذخيرة المحشر في شرح الباب الحادي عشر (-) شرح باب حادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح باب حادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (ب) (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح باب الحادي عشر (-) حاشية الباب الحادي العشر (-) شرح الباب الحادي عشر (-) شرح الباب الحادي عشر (ب) (-) المجمع السابع في خلاصة معرفة اصول الدين (-) شرح الباب الحادي عشر (-) الباب الحادي عشر (ترجمه) مجلسي، محمد باقر بن محمد تقي (1037-1110) النافع يوم الحشر في شرح الباب الحادي عشر = شرح باب حادي عشر فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) شرح الباب الحادي عشر واعظ استرآبادي، سلطان حسين بن سلطان محمد (987-1082) نتايج النظر في توضيح شرح الباب الحادي عشر كاشاني، حبيب الله بن علي مدد (1262-1340) نظم الباب الحادي عشر = الكلام (ارجوزة) زنجاني، علي بن محمد حسين (-1136) الباب الحادي عشر (ترجمه) = اصول خمسه كاشاني، نورالدين عبدالحسين (-10) شرح الباب الحادي عشر بهبهاني، محمد جعفر بن محمد علي (1178-1259) الباب الحادي عشر (ترجمه) اشرفي جرجاني، عبدالحي بن عبدالوهاب (-959) السراج المنير تنكابني، محمد بن سليمان (1234-1302) الباب الحادي عشر (ترجمه و شرح) = شرح الباب الحادي عشر رضوي قمي، محمد بن محمد باقر (1100-1160) شرح الباب الحادي عشر = حاشية الباب الحادي عشر حسيني، عبدالله بن شرفشاه (-10) لوازم الدين عزلتي خلخالي، ادهم (-1052) مفتاح الباب الحادي عشر = شرح باب حادي عشر = مفتاح اللباب جرجاني، ابوالفتح بن مخدوم (-976) جامع الدرر في شرح الباب الحادي عشر رازي، خضر بن محمد (-850) مفتاح الغرر لفتح الباب الحادي عشر = منتخب جامع الدرر رازي، خضر بن محمد (-850) جامع الدرر في شرح باب حادي عشر ابن وردي، عمر بن مظفر (691-749) كنز الفوائد محمد حسين بن محمد صالح (-) مطارح النظر في شرح الباب الحادي عشر طريحي، صفي الدين بن فخرالدين محمد (-12) شرح النافع يوم الحشر في شرح باب الحادي العشر قمي، محمد طاهر بن محمد حسين (-1098) معين الفكر = شرح باب حاديعشر ابن ابي جمهور، محمد بن علي (838-906) معين المعين في أصول الدين ابن ابي جمهور، محمد بن علي (838-906) تبصرة‌ البشر في شرح الباب الحادي عشر شانه تراش شوشتري، محمد باقر بن محمد رضا (-12) حاشية الباب الحادي العشر عبدالباقي بن محمد حسين (-12) روضة الانوار و زبدة الافكار عبدالباقي بن محمد حسين (-12) ذخيرة يوم المحشر في شرح الباب الحادي عشر عبدالباقي بن محمد حسين (-12) شرح الباب الحادي عشر خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) الباب الحادي عشر (ترجمه) خواجگي شيرازي، محمد بن احمد (-10) جامع در ترجمه نافع حسيني شهرستاني، محمد علي بن محمد حسين (1280-1344) هادي البشر في شرح باب حادي العشر گيلاني، نظر علي بن محسن (-1217) فتح الباب في شرح الباب الحاديعشر واعظ گيلاني، عبدالوحيد بن نعمت الله (-11) مفتاح الباب الحادي عشر = شرح باب حادي عشر = مفتاح الباب الحادي عشر = مفتاح اللباب شريفي حسيني، ميرزا مخدوم بن سيد شريف (-995) حجة المسترشدين و سند الموحدين امام جمعه خوئي، محمد امين بن يحيي (-1367) شرح الباب الحادي عشر توني، عزالدين بن محمد اشرف (-11) شرح الباب الحادي عشر احسائي، صالح بن زين الدين (-13) التعليقة علي النافع يوم الحشر في شرح الباب الحادي عشر طواري يزدي، عباس بن محمد (-15) الباب الحادي عشر (ترجمه و شرح) عبدالكريم بن حسنعلي (-13) شرح الباب الحادي عشر ندوشني يزدي، سلطان حسين بن محمد (-11) الباب الحادي عشر (ترجمه) موسوي شهرستاني، محمد بن تقي (-11) ذخر البشر في شرح الباب الحادي العشر حسيني زنجاني، محمود بن ابي الفضائل (-1375) شرح الباب الحادي عشر سامغاني، حسين بن محمد (-) الباب الحادي عشر (ترجمه) = شرح مدخل البشر شريف، عبدالعظيم بن محمد مقيم (-) حاشية النافع يوم الحشر آملي، عطاء الله بن مسيح (-10) حاشية الباب الحادي عشر آملي، عطاء الله بن مسيح (-10) الباب الحادي عشر (ترجمه و شرح) اصفهاني، محمد باقر بن محمد حسين (-12) الباب الحادي عشر (ترجمه) حسني، شكرالله بن جمشيد (-12) حاشية باب الحادي عشر استرآبادي، علي اكبر (13-13)

شامل 7 باب - باب اول در نظر 2- در حدوث 3- در اثبات الصانع 4- در عدل 5- در نبوت حضرت محمد (ص) 6- در امامت 7- در معاد. [الهيات مشهد 2/193] شرح و حواشي: معارج الفهم في شرح النظم علامه حلي، حسن بن يوسف (648-726)

علامه، به درخواست فرزندش فخرالمحققين، خلاصه اي از مباحث علم كلام را در 13 فصل اين كتاب به ترتيب زير بيان نموده است: 1- تقسيم معلومات 2- اقسام ممكنات 3- احكام معلومات 4- احكام موجودات 5- اثبات واجب الوجود 6- احكام صفات واجب الوجود 7- آنچه بر خداوند متعال محال است 8- عدل 9- فروع دين 10- نبوت 11- امامت 12- امر به معروف و نهي از منكر 13- معاد «حبيب الله عظيمي» كتاب ملخص قواعد علم كلام است كه بجهت فرزندش فخرالمحققين تأليف نموده. رساله مرتب است بر13فصل و با شرحش موسوم بارشاد الطالبين بچاپ رسيده. (مهدي ولايي) علامه درين كتاب مبادي كلام شيعي و رؤوس مطالب اصولي را آورده است و قصد او از اين نگارش برآوردن خواهش فرزند خود محمد است. او درين نسخه از معلومات مقدماتي شروع ميكند و پس از بيان مطالبي در امور عامه بالهيات مي رسد و درين جابتفصيل مطالبي راجع به الهيات مي آورد و بآخر نيز اصول دين و مذهب شيعه رامي نگارد. در حقيقت قسمت اول اين كتاب همان بحث توحيد اصول دين است (عبدالله انوار) مؤلف در اين کتاب جامع، موضوعات کلامي و آنچه در مورد اصول دين است، به جهت فرزندش فخرالدين محمد در 13 فصل مختصر کرده است با اين عناوين: فصل اول: في تقسيم المعلومات، الثاني: في اقسام الممکنات، الثالث: في احکام المعلومات، الرابع: في احکام الموجودات، الخامس: في اثبات واجب الوجود، السادس: في احکام هذه الصفات، السابع: فيما يستحيل عليه تعالي، الثامن: في العدل، التاسع: في فروع العدل، العاشر: في النبوة، الحادي عشر: في الامامة، الثاني عشر: في الامر بالمعروف و النهي عن المنکر، الثالث عشر: في المعاد و پيش از 702 آن را بپايان رسانيده است. نجم الدين خضر بن شمس الدين محمد بن علي رازي حبلرودي پس از اينكه از استاد خود (شمس الدين محمد بن سيد شريف گرگاني 828) دور شده و از شيراز به نجف رسيده بود در همانجاگاهي كه هنوز استاد زنده بود پرداخت باينكه گزارشي براي اين كتاب بنويسد و آنرا بنام تحقيق المبين در مدرسه رتبيه در حله سيفيه نزديك به بامداد يكشنبه سيم ذيقعده 828به پايان رساند (ش397ج4طوس _ روضات الجنات ص 264) علامه، به درخواست فرزندش فخرالمحققين، خلاصه اي از مباحث علم كلام را در 13 فصل اين كتاب به ترتيب زير بيان نموده است: 1- تقسيم معلومات 2- اقسام ممكنات 3- احكام معلومات 4- احكام موجودات 5- اثبات واجب الوجود 6- احكام صفات واجب الوجود 7- آنچه بر خداوند متعال محال است 8- عدل 9- فروع دين 10- نبوت 11- امامت 12- امر به معروف و نهي از منكر 13- معاد «حبيب الله عظيمي» آغاز كتاب: بسمله الحمدلله المنقذ من الحيرة و الضلال المرشد الي سبيل الصواب ... . اما بعد فهذا کتاب نهج المسترشدين في اصول الدين. . الفصل الاول في تقسيم المعلومات انجام كتاب: اظهار الايمان و ابطال الکفر و لکن هذا آخرما نورده في هذه المقدمة و من اراد التطويل ... . المسمي بنهاية المرام في علم الکلام ... . بکتابي منتهي الوصول و المناهج وغيرها ... محمد و آله نجوم الاهتداء ]الهيات مشهد 3/903 و 2/356؛ الذريعة 24/427 و 24/424؛ التراث العربي 5/424 و 425؛ مشارعربي 976؛ مکتبة العلامة الحلي ص 214-216؛ فهرست دانشگاه تهران 3/635 و 8/222 و؛ فهرست سپهسالار 5/739؛ مرعشي 1/19و 20/272و 7/84 و 4/259 و 2/355 و 11/94و 18/64و 18/198و 21/207 و 27/121و 26/283 و 22/288 و 37/635؛ الفبايي آستان قدس 594؛ فهرست آستان قدس 4/268-269 و 11/422؛ مركز احياء ميراث اسلامي 3/97؛ آيت الله جليلي 316؛ امام صادق قزوين 1/286؛ كتابخانه هاي گلپايگان 95؛ كتابخانه وزيري 3/843 و 5/1547 و 3/923؛ ش 1030دانشگاه؛ كتابخانه ملي 8/358 و 13/7 و 16/122 و 10/274 و 19/314؛ الهيات تهران ص 183و 377 و 733؛ كتابخانه ملك 5/419؛ ذريعه 24: 424؛ عكسي مركز احياء 4/146و 2/318؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1536 و 1557؛ بروكلمان، ذيل 2/208؛ عكسي مرعشي 2/309؛ مجلس شورا 14/237و 16/367 و 2/634/29؛ جعفريه زهان ص 106؛ حضرت شاهچراغ 3/121؛ فيلم دانشگاه 2/41؛ دانشگاه 3/635؛ كشف الحجب 597؛ آستانه قم ص 180؛ دانشگاه تهران 17/169؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/261؛ ذريعه 24/424؛ اعلام 2/1478 علامه حلي؛ طبقات 8/52 حسن؛ مؤلفين 2/669؛ نشريه 6/351و 4/416 و 5/303 و 5/610 و 11/928 و 11/929 و 7/41 و 11/700 و 11/707 و 11/723؛ اهدائي به آستان قدس ص 247 و 354؛ چهار كتابخانه مشهد ص 428؛ الفبائي آستان قدس ص 679؛ شيخ علي حيدر 3/625؛ تراثنا س13ش/4 141؛ تربيت ص 74؛ رايانه ملي ص 2675 و 2856؛ مجلس شورا 32/294؛ مكتبة اميرالمؤمنين 4/490 و 4/489؛ شورا 1/122/33؛ رايانه آستان قدس؛ مكتبة العلامة الحلي ص 214-217؛ دنا 10/905-907؛ معجم التراث الكلامي 5/429. [ شرح و حواشي: شرح نهج المسترشدين (-) حاشية نهج المسترشدين في اصول الدين (-) شرح نهج المسترشدين (-) شرح نهج المسترشدين (-) شرح نهج المسترشدين (-) إرشاد الطالبين إلي نهج المسترشدين فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) معراج اليقين في شرح نهج المسترشدين فخرالمحققين، محمد بن حسن (682-771) التحقيق المبين في شرح نهج المسترشدين رازي، خضر بن محمد (-850) موصل الطالبين الي شرح نهج المسترشدين نصيرالدين كاشي، علي بن محمد (-755) تذكرة الواصلين في شرح نهج المسترشدين اعرجي، نظام الدين محمد (-8) مناهج الراشدين في شرح نهج المسترشدين حسيني عسكري، علي بن ابوالقاسم (-12) شرح نهج المسترشدين خوئيني، محمد حسن بن مصطفي (-13) حاشية شرح نهج المسترشدين خوئيني، محمد حسن بن مصطفي (-13) سراج المستبصرين في شرح نهج المسترشدين كرمانشاهي، محمد مهدي بن محمد محسن (-1346)

اعتقادات شيعه اماميه را بطور بسيار مختصر شرح داده است و فقط به آنچه كه اعتقادش لازم است اكتفا نموده است. (سيد احمد اشكوري) مولف، خلاصه اي از اعتقادات ديني و مسائلي فقهي كه دانستن آن بر مكلفين واجب باشد را در اين رساله به رشته تحرير در آورده. در مباحث اصول اعتقادات، اشاره اي به اصل معاد نشده و از فروع فقهي نيز تا آخر امر به معروف و نهي از منكر ذكر شده است. (علينقي منزوي و حبيب الله عظيمي) رساله مختصري است دربيان آنچه که اعتقاد و عمل بدان از اصول و فروع بر مکلفين واجب است. گفتاري بسيار مختصر دراصول پنجگانه دين و احکام فقهي تا امر به معروف ونهي از منکر. بحث معاد در اين رساله نيامده است. بر اين رساله شروح متعددي نگاشته اند از جمله نجاح العباد، فرائد الانعقاد موجب النجاة في الحياة والممات وارشاد العباد ... اين رساله بهمراه شرحش <الاعتماد>ضمن مجموعه بنام «كلمات المحققين » بچاپ رسيده است. كتاب خلاصه ايست از مسائل اصول اعتقادي. علامه در اين رساله اول از طريق حدوث عالم اثبات وجود حقتعالي مي كند، سپس ازليت و قدرت و وحدت و اراده پروردگار را بيان كرده و بعد مي گويد خداوند مريد معاصي نيست و كاره آنهاست، حقتعالي مركب نيست و اجزاء ذهني و خارجي ندارد، آنگاه بيان نبوت و عصمت و خلافت بلافصل علي (ع) و ساير ائمه پرداخته پس از ذكر ابن اصول بتكاليف شرع از قبيل نماز، وضو، تيمم، زكوة، صوم، خمس و حج اشاره مي كند و كتاب خود را به جهاد كه واجب كفائي است ختم مي نمايد. آغاز كتاب: بسمله. الحمدلله علي نعمايه، و صلي الله علي سيد رساله ... اما بعد فقد بينت في هذه المقالة واجب الاعتقاد علي جميع العباد و لخصت فيها ما يجب معرفته من المسايل الاصولية ... فنقول يجب علي المكلف ام يعتقد ان الله تعالي موجود لانه اوجد العالم بعد ان لم يكن ... . انجام كتاب: و منها الامر بالمعروف و النهي عن المنكر هذان واجبان علي كل من يستطيع اليه بشروط و هي العلم بكون المعروف المعروفا و المنكر منكرا و تجويز تاثير الانكار و الامن من الضرر. و بالله التوفيق و صلي الله علي نبينا محمد و آله اجمعين. [التراث العربي 5/432 و 5/431؛ مکتبة العلامة الحلي ص 217-221 و 263؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1348؛ الهيات مشهد1/449؛ آستان قدس 11/422؛ الذريعه 25/4 رقم 19 (از شرحهاي آن ياد شده است.)؛ مرعشي 32/667و 15/184 و 27/120 و 24/280 و 30/358 و 34/702 و 37/708؛ ريحانة الأدب 4/178؛ كتابخانه هاي گلپايگان 95؛ مدرسه فيضيه 2/139؛ الهيات تهران ص 235؛ كتابخانه ملك 5/265 و 5/437؛ كتابخانه ملي 19/209 و 17/349؛ دليل المخطوطات 1/149؛ مجلس شورا 14/230 و 1/250/29؛ فيلم دانشگاه 1/777؛ جعفريه زهان ص 67؛ مدرسه صدر بازار 2/258 و 2/463؛ دانشگاه تهران 16/673؛ نشريه 5/303 و 5/304 و 11/924 و 11/928 و 11/930؛ اهدائي به آستان قدس ص 384؛ چهار كتابخانه مشهد ص 428؛ سه كتابخانه اصفهان ص 110؛ عكسي مركز احياء 6/78؛ نسخه پژوهي 3/86 و 3/119؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص 65؛ مهدوي، مصلح الدين ص 125؛ مكتبة اميرالمؤمنين 4/494؛ دنا 10/926-927] شرح و حواشي: شرح واجب الاعتقاد (-) فرائد الانعقاد في شرح واجب الاعتقاد (-) شرح واجب الاعتقاد (-) شرح واجب الاعتقاد (الف) (-) شرح واجب الاعتقاد (الف) (-) نجاح العباد في شرح واجب الاعتقاد (-) شرح واجب الاعتقاد (-) شرح واجب الاعتقاد (-) حاشية واجب الاعتقاد (-) الاعتماد في شرح واجب الاعتقاد فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (-826) ارشاد العباد في كشف واجب الاعتقاد فراء مسيبي، عبدالمطلب بن فخر (-) نهج السداد الي شرح واجب الاعتقاد نعماني، عبدالواحد بن صفي (-9) تحصيل السداد في شرح واجب الاعتقادات ابن مفلح، ابراهيم بن علي (-10) شرح شرح واجب الاعتقاد حسن بن محمد بن راشد (-) موجب النجاة في الحيوة و الممات توني، حسن بن عبدالحق (-12)

شرحي است مزجي، تحت عنوان -قال، اقول- از علامه حلي شيخ جمال الدين حسن بن يوسف متوفي 726 هـ. ق. كه بخواهش فرزندش فخرالمحققين، محمد بن حسن در ظهر روز چهارشنبه سوم ذيحجه 703 ساخته است. اين شرح بر كتاب قواعد العقائد- تأليف خواجه نصيرالدين طوسي متوفي 672 هـ. ق. مي باشد و در سال 1305 هـ. ق. در تهران چاپ شده است. (فاضل) اين رساله كه در كلام است صفحات اول آن افتاده و از آنچه بآخر آن مي آيد شرحي است بر مقدمه اي ولي مقدمه معلوم نشد كه چه مقدمه است باري اين رساله از آنجا كه بدست است بحث در موجود و معدوم مي كند و سپس بجواهر و اعراض مي رسد و مفصل آنها را مي آورد بعد باثبات باري تعالي و صفات او مي پردازد و بآخر نيز عقايد گروههاي مختلف در ملل و نحل را در توحيد ذكر مي نمايد. (عبدالله انوار) شرحي است بر قواعد العقايد خواجه نصيرالدين طوسي. (ارگاني بهبهاني، محمود) آغاز كتاب: بسمله الحمدلله علي تواتر نعمائه و تظاهر آلائه وترادف عطائه الذي فضلنا ... اما بعد فقد اجمع راينا في هذا الکتاب الموسوم بکشف الفوائد علي ايضاح ما اشتملت عليه الرسالة الموسومة بقواعد العقايد ... قال المصنف: الحمد لله المنقذ من الحيرة ... اقول: ان للنفس الناطقة قوتي علم و عمل ... انجام كتاب: و آخرون قالوا: انما تتعلق باجرام عنصرية بسائط ... و تستکمل قليلاً قليلا الي ان تتجرد فهذا ما اردنا ايراده في شرح هذه المقدمة و الحمدلله علي نعمه و صلي الله علي سيدنا الانبياء و الاولياء محمد النبي و آله الاخيار و سلم تسليما كثيرا. [كتابخانه جامع گوهرشاد 3/1636؛ الذريعة 18/51 و 52 و 17/176؛ مکتبة العلامة الحلي ص162و163؛ فهرست سپهسالار 5/433؛ مرعشي 21/52؛ عكسي مركز احياء 2/320 و 1/271؛ مدرسه فيضيه 1/204-205، 1/219، كشف اللثام ج 1ص 2-مشار، ؛ كتابخانه ملي 14/45؛ الذريعه 6/186 و 18/1151 و 14/23 و 18/51 ش 635؛ مشار عربي ص741؛ الهيات تهران ص 584؛ ذخائر التراث العربي الاسلامي 1/242؛ علامه طباطبايي 2/209؛ مجلس شورا 16/294 و 32/300؛ دانشگاه تهران 3/606؛ حضرت شاهچراغ ص 121؛ كتابخانه ارگاني بهبهاني ص 56؛ مجلس ش 5389؛ مشار عربي 741؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: درر الفرائد قمي زيواني، حبيب الله بن زين العابدين (1289-1359)

خواجه طوسي بدرخواست كسي در كلام شيعي امامي، تجريد الاعتقاد را در شش مقصد هر يكي در چند فصل نگاشته و در آن كلام را با فلسفه مشائي بياميخت و اصول آئين شيعي را با دليل استوار بداشت. دانشمندان شيعي و سني گزارشهاي و حاشيه ها بر آن نوشته اند و بفارسي هم در آمده است (ذريعه 352: 3 و 31: 6) نخستين بار شاگردش علامه حلي بر آن بنام «كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد» گزارش نوشته و بگفته فاضل قوشچي اگر او چنين كاري نمي كرده بود متن تجريد هيچگاه روشن نميشده است. حلي آن را بسادگي و رواني گزارش نمود و گذشته از بخش بندي خود خواجه هر فصلي را هم بچند مسئله و با شماره بخش كرده و بندهاي متن را پس از «قال» و سخنان خود را پس از «اقول» آورده است. در ديباچه مي گويد كه من از استادم طوسي بهره بردم و او را دانشمندي بزرگ يافتم و آنگاه كه زنده بود از او پيروي كرده ام. پس از درگذشت او اين «تجريد الاعتقاد» همو را كه بسيار رسا و نيكو يافته ام چون فرا گرفتن آن دشوار بود در اين «كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد» گزارش كرده ام. حلي در خلاصه (ص 24) در تاريخ 693 از آن بهمين نام ياد كرده است. پس او چهار سالي بدان ميپرداخته است. «محمد تقي دانش پژوه» اين شرح بسيار مهم و مشهور است و از كتابهاي درسي كلامي حوزه هاي علمي اماميه مي باشد در بعضي از نسخه ها تاريخ پايان شرح 15 ربيع الاول سال 696 آمده است. نسخه اصل خط مؤلف در كتابخانه چستربيتي ايرلند نگهداري مي شود. حواشي: 1-حاشيه كشف المراد، از سيد ابوالقاسم بن حسين رضوي قمي حائري لاهوري نقوي (1324ق) « الذريعه 6/118» 2-حاشيه كشف المراد، از ميرزا عبدالرزاق بن عليرضا محدث همداني (1381ق) «الذريعه 6/118» 3-تعليقات علي كشف المراد، علامه حسن زاده آملي، همراه با كشف المراد توسط انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1407ق، از صفحه 429-633 به چاپ رسيده است. 4-توضيح المراد في شرح كشف المراد، سيد هاشم بن مهدي بن حسين حسيني كاشاني تهراني (1412ق)، به چاپ رسيده است. 5-حاشيه كشف المراد، سيد محمد هاشم بن جلال الدين روضاتي، چاپ اصفهان، 1352ق، سنگي، وزيري، به اهتمام سعيد طباطبائي، با حواشي و تصحيح ميرزا هاشم روضاتي، 342ص. 6-تعليقة علي شرح التجريد العلامة، بشير حسين بن صادق پاكستاني نجفي (متولد 1361ق - ... ) « معجم التراث الكلامي 2/286» 7-تعليقة علي كشف المراد في شرح التجريد، ابراهيم بن ساجد بن باقر موسوي ابهري زنجاني (متولد 1344ق -. .) «معجم التراث الكلامي 2/287» 8-حاشيه كشف المراد، مؤلفي ناشناس 9-ترجمه و شرح كشف المراد، علامه حاج ميرزا ابوالحسن شعراني، چاپ تهران، انتشارات اسلاميه 10- ترجمه و شرح كشف المراد، شيخ علي محمدي قوچاني، در سالهاي 1412 و 1415 و 1420 به چاپ رسيده 11-حاشيه شرح تجريد الاعتقاد، از مؤلفي ناشناس. «درايتي» شرح معروفي است بر كتاب «تجريد الاعتقاد» خواجه نصيرالدين طوسي، اين شرح با عنوانهاي «قال-اقول» برگزار شده، و در اين چاپ متن تجريد در بالاي صفحات نيز تحرير شده است. (صدرائي خوئي، علي) اولين مفصل و ارزشمندي است با عناوين «قال -اقول» بر «تجريد الاعتقاد» خواجه نصير الدين طوسي؛ مشتمل بر شش مقصد و هر مقصد داراي چند فصل و مسئله. آغاز كتاب: الحمد لله القاهر سلطانه العظيم شأنه الواضح برهانه العام احسانه الذي ايد العباد بمعرفته و هداهم الي حجته ... قال الفصل الاول في الوجود و العدم و تحديدهما ... اقول في هذا الفصل مسائل مهمة جليلة هذه اوليها. . آغاز مقصد ثاني: المقصد الثاني في الجواهر و الاعراض و فيه فصول الاول في الجواهر الممكن اما ان يكون ... اقول: لما فرغ من البحث عن الامور الكلية المعقولة شرع في البحث عن الموجودات الممكنة ... المقصد الثالث في اثبات الصانع تعالي و صفاته و آثاره و فيه فصول الاول في وجوده تعالي قال ... اقول: يريد اثبات واجب الوجود تعالي و بيان صفاته ... انجام كتاب: قال: و شروطهما علم فاعلها بالوجه و تجويز التاثير و انتفاء المفسدة. اقول: شرائط الامر بالمعروف و النهي عن المنكر ثلاثة ... انتفاء المفسدة فلو عرف او غلب علي ظنه حصول مفسدة له او لبعض اخوانه في امره و نهيه سقط وجوبهما دفعا للضرر. فهذا ما جعل لنا من شرح هذا الكتاب و نحن نسال الله تعالي ان يجعله ذخرا لنا يوم المعاد و ان يوفقنا الرشاد بمنه و كرمه و الحمد لله وحده. چاپ: هند، بمبئي، 1310 قمري، به اهتمام حاج شيخ علي محلاتي.؛ قم، مكتبه مصطفوي، بدون تاريخ، 351ص، قطع وزيري؛ قم، مؤسسه نشر اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، رمضان 1407 با تصحيح و تعليق و مقدمه استاد آيت الله حسن زاده؛ تهران، اسلاميه، 1368ش، 622ص؛ بمبئي، 1310ق، سنگي، وزيري، ناشر علي محلاتي، 243ص؛ صيدا، 1353؛ دارالسلطنه تبريز، سنگي، 1307ق.، رحلي، 511ص (در هامش) ؛ 1310-1311ق.، 243+1ص؛ ايران، اصفهان، 1312 قمري، سنگي، 1312 و 1352؛ ايران، قم، 1367 قمري، 1372-1377-1407-1413؛ ايران، تهران، 1398 قمري؛ لبنان، بيروت، 1399 قمري، 1408؛ انظر المعجم ص/241 [التراث العربي 4/342؛ مشار 742؛ کتابخانه ملک 1/438-439؛ الهيات مشهد 1/231 و 2/11؛ مدرس ص 242؛ فهرست سپهسالار 5/435؛ دانشكده ادبيات مشهد ص 110؛ فهرست آستان قدس 1/188-189؛ مرعشي 2/324؛ حضرت معصومه 2/103؛ كتابخانه وزيري 4/1367؛ كتابخانه ملي 11/66؛ مدرسه نواب 511؛ مجلس سنا 1/324؛ عكسي مركز احياء 4/284؛ حضرت عبدالعظيم 2/465 مكتبة العلامة الحلي 163 فهرست دانشگاه تهران: /6 2332 و 8/472 و 8/475 و 16/348 و 16/423و 17/350؛ دليل المخطوطات 1/247؛ علامه طباطبايي 2/209؛ مجلس شورا 2/390 و 10/1726؛ ذريعه 353: 3 و 139: 13 و 60: 18 دارالكتب 204: 1؛ عكسي مرعشي 1/396؛ ادبيات تهران 1/394؛ ملي فارس 1/334؛ مكتبة الزهراء ص 73 و 95؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/204؛ اعلام 2/478 علامه حلي؛ طبقات 7/168؛ مشار، عربي 742 «كشف المراد ... » كه نشاني 5 چاپ آن را داده؛ مشار، مؤلفين 2/669 براي كارهاي چاپيش؛ مرعشي - اشكوري 2/324 «كشف ... »؛ نشريه 5/53 و 6/347 و 7/265 و 11/330؛ شيخ علي حيدر 1/378؛ مطالعات اسلامي ص 92؛ تراثنا س6ش/2 124 و س6ش/3 111؛ شورا 1/38/33؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: حاشية كشف المراد (-) حاشية شرح التجريد (-) شرح كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد (-) حاشية علي شرح التجريد كاشف الغطاء، علي بن محمد رضا (-1331) التعليقة علي كشف المراد طواري يزدي، عباس بن محمد (-15) توضيح المراد في شرح كشف المراد حسيني كاشاني، هاشم بن مهدي (-1412)