مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: مفهوم «خیر و شر» از زمان پیدایش عقل بشری همچنان قابل حل باقی مانده است. هر فردی در زندگی روزمره از اصطلاحاتی مانند خیر و شر، کردار و بدی و فضیلت و بدی و غیره استفاده می کند. او اعمال و آداب خود را از جنبه اخلاقی به تصویر می کشد و شخصیت های دیگران را مورد انتقاد قرار می دهد و آنها را به طیف خیر و شر متهم می کند. ما در زندگی روزمره تجربه می کنیم، اگر دو نفر با هم دعوا کنند. هر کس سعی می کند با استدلال، حقیقت خود را ثابت کند و دیگران را به اشتباه متهم کند. همین روند در میان زندگی ملت ها رایج است. هنگامی که اختلاف از حد فراتر رود، اصول، قواعد و مقررات مختلف به عنوان کمکی برای تشخیص صدق و باطل ذکر می شود و به خوبی یا بدی محکوم می شود. معمولاً تصور شده است که فیلسوفان عقاید اساسی را منحل کرده اند. این یک واقعیت است زیرا فیلسوفان آزاداندیش ادیان را در همه جنبه ها مورد انتقاد قرار دادند. گاه پایه محکمی برای باورهای دینی گذاشته اند. علاوه بر این، اعتقادات مذهبی را تقویت کردند. در میان همه فیلسوفان مسلمان در زمینه فلسفه و دین تبحر داشتند. آنها فلسفه را وابسته به دین قرار دادند. مفهوم «خیر و شر» همیشه مفهومی قابل حل باقی مانده است. اما علیرغم وضعیتی که وجود دارد این است که افکار انسان نه توانست آن را تثبیت کند و نه آن را حل کند. خداوند استفاده از عقل و مراقبه را مجاز دانسته است. در عصر حاضر، شر با شیفتگی به نظر می رسد که گویی درست به نظر می رسد و تشخیص خیر و شر بسیار دشوار است، هر چند برای قضاوت در مورد تفاوت آنها، انسان باید بداند که چگونه با نگاهی گذرا به واقعیت خیر و شر با وضوح نگاه کند. . به این ترتیب ممکن است از شر شر خلاص شویم. این مفهوم در زندگی روزمره ما رایج است، بنابراین با اتخاذ خیر، می توانیم شر را از بین ببریم. این فکر به زندگی روزمره ما تعلق دارد، بنابراین شناخت خوب و بد مهم است.

هدف مقاله‌ی حاضر ارائه‌ی یک خوانش نوین از نظام اخلاقی فارابی براساس خِرد خودبنیاد است. روش مقاله توصیف، تحلیل و تأویل افکار فارابی در پرتو نوشتار اوست. مسأله‌ی اصلی ِ‌مقاله ضرورت خوانش مجدّد، تصحیح اعوجاج در فهم نظام اخلاقیِ‌فارابی و نهایتاً پاسخ به بحران اخلاقی معاصر است. نتایج مقاله این است که نظام اخلاقیِ فارابی براساس عقل خودبنیاد پا می‌گیرد، چرا که او از ابتدا سعادت را مشروط به منطق و برهان می‌کند که عرصه‌ی خودبنیادی عقل است‌. مراد از اخلاق تنها هنجارهای رفتاری معیّن نیست، بلکه همه‌ی ارزش‌ها و قلمروهای حیات مدنی را دربر می‌گیرد، و بدین جهت، اخلاق نزد معلّم ثانی چونان فرهنگ اندیشیده شده است. از سوی دیگر، اخلاق در نگاه او در بستر و مناسبات تاریخی شکل می‌گیرد و تطوّر می‌یابد؛ لذا حیث تأسیس‌گرانه و نقّادانه پیدا می‌کند. بدین سبب، اخلاق ذاتاً مشروط به آزادی و عقل می‌شود. در پرتو این نتایج می‌‌توان گفت بحران اخلاقیِ معاصر از فقدان خِردِ اخلاقیِ‌ نقّاد و غیر آزاد سرچشمه می‌گیرد.

یکی از مسائلی که از زمان‌های گذشته مورد بحث اندیشمندان و فلاسفه بوده است، بحث ابزارهای معرفتی انسان است که به طرق مختلف مورد بررسی قرار داده‌اند که چگونه ابزارهای معرفتی می‌توانند انسان را به کمال شایسته و لایق خود برسانند. خداوند از بدو تولد، انسان را به قوایی مجهز کرد تا او به وسیله ی این قوا بتواند به کمال در خور شأن خود دست یابد. انسان به عنوان یک موجود کمال‌جو سعی می‌کند تا با استفاده از قوای ادراکی خود را به درک و فهم بالاتر برساند و با توجه به این واقعیت هست که قرآن کریم انسان را از طریق تفکر در آیات آفاقی و طبیعت مادی به سمت خالق آن‌ها دعوت می‌کند. اگر انسان بتواند از این قوا و ابزارهای معرفتی که خداوند در اختیارش گذاشته درست استفاده کند به کمال و سعادت واقعی می‌رسد. در این پایان نامه موضوع با روش توصیفی و تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. علامه طباطبایی در آثار خود به جایگاه مهم عقل اشاره و آن را جزو ابزارهای معرفتی انسان تلقی کرده اند، بر اساس این دیدگاه انسانیت انسان بستگی به عقل او دارد و اگر از عقل خود به طور صحیح استفاده کند مقام او از فرشتگان هم بالاتر می‌رود والا از حیوانات پست‌تر خواهد بود همچنین علامه حس را نیز جزو ابزارهای مهم معرفتی می‌داند که به وسیله‌ی آن ها‌ انسان بتواند حق را از باطل تشخیص دهد و خود را به واقعیت برساند و به وسیله آن‌ عمل حق را انجام دهد. فخر رازی نیز در اوایل عمر در آثار خود از عقل جانبداری می‌کند و منقولات را در پرتو معقولات معتبر می‌داند، اما در اواخر عمر خود چنین اظهار می‌کند که، عقل توان درک حقیقت را ندارد و باید به روش عرفانی‌‌_قرآنی بسنده کنیم و در مسئله‌ی حس نیز این-چنین است. وی همچنین معتقد است، زمانی که نفس انسان در آغاز خلقت از جمیع علوم و معارف خالی بود، خداوند حواس را به او عنایت کرد تا از این راه از علوم و معارف استفاده کند.

عقل عملی و کارکرد آن یکی از کهن‌ترین مسائل تاریخ تفکر بشری است که تا عصر حاضر همواره مورد توجه و چالش اندیشمندان غربی، شرقی و اسلامی بوده است. این رساله، رسالت عقل در اخلاق را از جنبه‎های مختلف ازجمله تکون مفاهیم اخلاقی ، تأثیر انگیزشی آن و بررسی کفایت آن برای اخلاقمند شدن را از دیدگاه دو فیلسوف اسلامی و غربی، علامه طباطبایی و کانت، مورد بررسی و تحلیل و نقادی قرار می‌دهد. و مدعی است که علامه طباطبایی در حوزه اخلاق، چه در مقام شناسایی احکام و فضائل اخلاقی و چه در مقام عمل کردن بدان‌ها، علاوه بر عقل عملی، بر نقش دین تأکید می ورزد در نتیجه عقل بشر را برای اخلاقمند شدن کافی ندانسته و علاوه بر عقل، دین را در این زمینه راه گشا می‌داند. در حالیکه کانت در اخلاق چه در حوزه شناسایی و چه در حوزه انگیزشی قائل به خودبسندگی عقل عملی است و در نتیجه قائل به کفایت عقل در اخلاقمند شدن است و به این ترتیب به استقلال اخلاق از دین اذعان می‌کند. این رساله درصدد است با توصیف مستند و جامع وجوه تفارق و تشابه نظریات علامه طباطبایی و کانت درباره جایگاه عقل در اخلاق، به تحلیل و نقادی نظرآن‌ها پرداخته و معلوم دارد که ادعای کدام فیلسوف درباره چنین رسالتی برای عقل از استحکام بیشتری برخوردار است.

از جمله مسائل مهم در مباحث اخلاقی و فلسفۀ اخلاق، عامل انگیزش اخلاقی و تحقق فعل اخلاقی است. در این جستار می‌کوشیم نقش عقل در انگیزش اخلاقی را از منظر علامه طباطبایی بررسی کنیم. در این راستا، ابتدا سهم و نقش عقل را در افعال ارادی بررسی کرده و عوامل تحقق یک فعل ارادی از منظر علامه طباطبایی مشخص می‌نماییم. سپس مؤلفه‌های مؤثر بر اعتبارسازی صحیح عقل عملی را که منجر به تحقق فعل اخلاقی می‌شود، بررسی می‌کنیم. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از نظر علامه ادراکات حقیقی که توسط عقل نظری ادراک می شوند، علت ناقص انگیزش در فعل اخلاقی و ادراکات اعتباری که توسط عقل عملی اعتبار می‌گردد، عامل تحقق عمل می‌باشند، چنان که علامه نیز در تعریف عقل عملی، آن را مبدأ افعال ارادی برمی‌شمارد. البته اعتبارسازی عقل عملی تحت‌تأثیر مؤلفه‌هایی است که در این پژوهش به آن پرداخته خواهد شد.

حسن قبح عقلی از جمله مباحث کلامی است که اوایل اسلام در میان متکلمین وجود داشته و از همان ابتدا بعضی حسن و قبح را قبول داشته و برخی انکار نمودند مقاله حاضر با تحلیل و توصیفی به نظریه دو مذهب کلامی اشاعره و ماتریدیه در زمینه حس و قبح پراخته است که باید در ابتدا به مهم‌ترین عقاید این دو فرقه که برگشت آنها به مسئله است پرداخته شود و بعد آرای اختلافی را بیان کنیمم مکتب کلامی ماتریدی و مکتب اشعری در هدف کلی با یکدیگر مشترک اند اشعری از عقل صرفا در مقام تبیین و دفاع از عقاید دینی استفاده می‌کرد در حالی که ماتریدی علاوه بر آن در مقام کشف و دریافت اصول نیز از عقل و خرد کمک می‌گرفت

آموزه‌های اخلاقی، از منظر پیامبران، اولیای الهی، فیلسوفان، عارفان و عالمان و سایر حوزه‌های علم و دین، نیاز بنیادین همه جوامع بشری و شرط کامیابی آن بوده و خواهد بود. قاعده معرفت‌شناختی «وحدت مفهوم و کثرت مصداق»، منشأ انتزاع مفاهیم اخلاقی عمیقی به­ویژه، مربوط به حوزه‌های نظری و گسترة علم عالمان است. نظریه «عقلانیت انتقادی» پوپر، فارغ از اندیشه نسبی‌گرایی وی، تأثیر عمیقی بر حوزه‌های گسترده‌ای از معرفت بشری جهان معاصر به‌جای گذارده است. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش کیفی، توصیفی، تحلیلی، نقلی و بنیادین نگارش یافته، چیستی کارکردهای اخلاقی قاعده فوق در تطبیق با اصول اخلاقی برخاسته از «عقلانیت انتقادی» پوپر و آموزه‌های قرآنی است. دستاورد مقاله حاضر نیز عبارت است از: ضرورت خردورزی ژرف‌تر؛ عقلانیت انتقادی در گفتگوها و تضارب آراء؛ ابتناء اندیشه­ها و گرایش‌ها بر شواهد عقلی و عقلایی؛ تردید منطقی و روشمند در اندیشه‌های خویش؛ درس گرفتن از اشتباهات گذشته؛ تفکیک بین دو مقوله ضرورت گفتمان نقادانه و استقلال علمی؛ تمایز بین دو مقوله تحقیر مردان علمی و خودباختگی و تعبد مطلق در برابر دیدگاه‌های آنان؛ پذیرش حق اتخاذ برداشت‌های مستقل دیگران و رفتار محترمانه با آنان، به‌شرط صلاحیت علمی؛ اجتناب از نادانسته‌گویی، نادانسته باوری، تکذیب نادانسته‌ها، کتمان و تحریف حقایق علمی، مجادلات غیر عالمانه و آلوده به هواهای نفسانی.

منطق­دانان در مبحث قضایا و نیز در کتاب جدل وقتی سخن از مشهورات به میان می­آید گزاره­های اخلاقی(«ظلم بد است» و «عدل نیکوست») را به عنوان مثال ذکر نموده­اند. آنها این قضایا را از سنخ مشهورات دانسته که ملاک تصدیق آنها مشهور بودن است. از طرفی متکلمان اسلامی(عدلیه) نیز در مبحث حسن و قبح عقلی همان گزاره­های فوق را بیان می­کنند. این سوال مطرح می­شود که به لحاظ منطقی، گزاره­های حسن و قبح ذاتی در کدام سنخ از گزاره­های منطقی است و آیا ذاتی بودن حسن و قبح با مشهوری دانستن آنها سازگار است یا خیر؟ در صورت اول، مشهوریت و منافع عام مطرح است در حالیکه در ذاتی بودن جدای از منفعت جامعه و مشهوریت، فعل بدون واسطه متصف به حسن و قبح می­شود و لذا با آنچه در مباحث منطق گفته­اند، هماهنگ نمی­شود. مسأله تحقیق، نشان دادن تعارض بین ذاتی و عقلی بودن و مشهوری بودن این قضایا در تعابیر منطق­دانان بخصوص ابن­سیناست و ضمن بیان تعارض مذکور، نشان می­دهد که هر چند مشهوری دانستن این گزاره­ها با ذاتی و عقلی بودن حسن و قبح، به معنای کلامی، سازگار نیست ولی با دقت و تنقیح مناط در معنای ذاتی و عقلی به بیان مظفر، تعارضی بوجود نمی­آید.

این مقاله با تبیین هویت مفهومی عقل و تمایز آن از معنای علم، به مسألۀ کمال اخلاقی می‌پردازد که هدف اصلی در سیر تکاملی انسان است. هدف آن، تبیین ارتباط تکاملی عقل و اخلاق نسبت به یک­دیگر و برآیند تأثیرات این دو بر تکامل انسان از منظر دین، با تأکید بر روایات کتابغُرَرالْحِکَم است. در این پژوهش بنابر گفته‌های امام علی(ع)، به این رهیافت مهم خواهیم رسید که بین عقل و اخلاق، تلازم وجود دارد و اخلاق منهای عقل، ناقص است و عقل بدون اخلاق نیز نقش خود را به‌درستی ایفا نخواهد کرد. در این پژوهش، ابتدا تفاوت ماهوی و مفهومی عقل و علم طرح می‌شود؛ سپس تأثیرات متقابل تکاملی عقل و اخلاق بر هم­دیگر و سهم این دو در جهت حرکت تکاملی انسان بحث و بررسی خواهد شد.

سودگروی که با نام‌های دیگری همچون فایده‌گرایی، مکتب اصالت فایده و همه‌گروی نیز شناخته می‌شود، یکی از رایج‌ترین نظریات هنجاری در فلسفه اخلاق است که با محور قرار دادن اصل سود، افعال را بر اساس نتایجی که برای بیشترین افراد به‌دنبال دارد، ارزش‌گذاری می‌کند. این نظریه از زمان ارائه نظام‌مندش توسط «جرمی بنتام» تاکنون، تقریرات، تعدیل‌ها، نقدها، مخالفان و موافقان فراوانی را به خود اختصاص داده است که بیشتر آنها در سنت فلسفی غرب و با نگاهی کلان و اجتماعی شکل گرفته است. ما در این تحقیق بر آن شدیم که این نظریه اخلاقی را در بعد رفتار فردی از منظر قرآن و عقل بررسی کنیم. در این راستا پس از تقریر و تبیینی جامع، مهم‌ترین اشکالات سودگروی مطرح شده و در آیینه آموزه‌های قرآنی سنجیده می‌شود. نتیجه آنکه اشکالات این نظریه با توجه به آیات قرآن، مانع از آن است که آن را نظریه معیار قرآنی در اخلاق فردی یا اخلاق خرد محسوب کنیم.