مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش تبیین روش‌های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی است. روش پژوهش شیوه استنتاجی فرانکنا است. پس از گردآوری اطلاعات بر اساس روش تحلیل محتوای قیاسی، مفاهیم مربوط به موضوع تبیین شده است. به این منظور ابتدا معانی و مفاهیم مربوط به اهداف تربیت عقلانی در اندیشه فارابی را توصیف کرده‌ایم. سپس، مفاهیم هم‌دسته شده و در مقوله‌های مجزا قرار گرفته و گزاره‌های واقع‌نگر فلسفی مربوط به آن مشخص شده است، و در آخر به روش استنتاجی فرانکنا اهداف، اصول و روش‌های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی مشخص شده است. نتایج مبین آن است که در نگاه فارابی کسب معرفت یکی از روش‌های مؤثر در تربیت عقلانی است و از سه راه می‌توان به معرفت دست یافت: آموختن علم، مشاهده، و کسب تجربه. توجّه دقیق‌تر مؤلفان کتب درسی، برنامه‌ریزان آموزشی و معلمان به این روش‌ها می‌تواند در برنامه‌ریزی و ایجاد زمینه لازم برای تحقّق تربیت عقلانی مفید باشد و مدرسه به عنوان واحد اجتماعی کوچکی می‌تواند در این زمینه نقش ویژه‌ای داشته باشد.

اول از همه ، من می خواهم اشاره کنم که این پایان نامه شامل چهار فصل است. پس از مقدمه ، فصل اول را تحت عنوان: تحقیقات مقدماتی آغاز کردیم و شامل سه بخش است: بخشهای اول: شامل برنامه تحقیقاتی است که شامل توضیحی در مورد موضوع ، اهمیت تحقیق ، روش تحقیق ، سوال اصلی و سوالات فرعی است و ما به اندازه کافی این مباحث را توضیح داده ایم. در مورد بخشهای دوم: ما بر تعریف مفاهیم تمرکز کردیم. ما واژگان مرتبط با موضوع تحقیق را تعریف کردیم ، مانند: ذهن ، دانش ، نظریه ، ذکر نام ذهن ، بخشهای ذهن ، و ما به اندازه کافی این مباحث را توضیح دادیم. و در بخشهای سوم: خلاصه ای از زندگی شیخ ابن تیمیه و علامه طباطبایی را مورد بحث قرار دادیم. و در فصل دوم عنوان این بود: واقعیت ذهن نظری از نظر ابن تیمیه و علامه ، و در آن دو موضوع وجود داشت: در مبحث اول واقعیت ذهن نظری و کارکردهای آن را مطابق ابن تیمیه توضیح دادیم ، و دیدیم که ذهن تصادفی تلقی می شود و به خودی خود موجود نیست ، بنابراین از نظر ابن تیمیه ذهن جسمی جسمی است. و در مطالعه دوم ، واقعیت عقل را از نظر علامه طباطبایی دیدیم ، و تفاوت آن را با ابن تیمیه یافتیم ، زیرا علامه ذهن را ذاتاً ذاتی می داند و آن را مجرد (غیر ماده) و فصل سوم با عنوان: ذهن نظری معتبر و میزان در نظر گرفتن آن از نظر ابن تیمیه و علامه طباطبایی. در آن دو موضوع وجود داشت: وجود اول ، ذهن معتبر و میزان ملاحظه آن از نظر ابن تیمیه. ابن تیمیه گفت: ذهن و فرآورده های آن حجت است و باید در متن وحی و آنچه رسول خدا (ص) فرمود ، مورد توجه قرار گیرد ، بنابراین تا زمانی که ذهن در پرتو وحی ، کتاب و سنت راه برود ، قابل قبول و قابل اعتماد است ، در غیر این صورت آن را به دیوار بیندازید. از نظر تایمیه ذهن کاملاً مقتدر نیست. و موضوع دوم ، در مورد: ذهن معتبر علامه و میزان ملاحظه آن بود. و فرمود: اصالت برهان عقلی مسئله ای ذهنی و قطعی تلقی می شود که نیازی به اثبات ندارد. به عبارت روشن تر ، صحت اثبات قابل اثبات نیست ، زیرا این یک امر بدیهی است. و در فصل چهارم ، عنوان این بود: نقش ذهن در ایمان و ایمان از نظر ابن تیمیه و علامه طباطبایی. و در دو مبحث تقسیم شدند: مطالعه اول ، نقش ذهن در ایمان و اعتقاد از نظر ابن تیمیه و نظر ابن تیمیه درباره عقل از اهمیت زیادی در دین برخوردار است ، اما آن را تابع می داند و نه منبع آن ، پیرو متون دینی در تمام شماره های خود است.

توجه به مبانی اخلاق برای دست‌یابی و شناخت دستورالعمل‌های معین رفتار انسانی، یکی از ضروریات حوزه نظری اخلاق است. مبانی معرفت‌شناسی از جمله مبانی مطرح در حوزه فرااخلاق است که به تعیین ملاک‌های کلی در شناخت احکام و گزاره‌های اخلاقی پرداخته، منابع و راه‌های معرفتی را می‌کاود و ارزش‌گذاری می‌کند. این مقاله در صدد است با تکیه بر اندیشه‌های کلامی سید مرتضی، مبانی معرفت‌شناسی اخلاق را شناخته، میزان تأثیر آنها در معرفت اخلاقی را بیان کند. حس و شهود و عقل و وحی با زیرمجموعه‌هایی همچون نظر و تحقیق، علم، حسن و قبح عقلی در حوزه عقل و قرآن، اخبار و روایات، نسخ و اجماع ارکان مبانی معرفت‌شناسی از دیدگاه سید مرتضی(ره) را تشکیل می‌دهند که به نظر می‌رسد در نگرش سید مرتضی(ره) عقل مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار می‌آید و می‌توان پذیرش آن را به مثابه نخستین گام برای شناخت و در نتیجه توانایی بر انجام تکالیف اخلاقی دانست. دیگر منابع معرفتی اخلاق در صورت اثبات منبعیت آنها نیز اعتبارشان را از عقل گرفته، در رتبه بعدی در معرفت‌شناسی اخلاقی قرار می‌گیرند.

در فلسفه اسلامی حکمت عملی، قسیم حکمت نظری است. ولی چه از نظر حجم تالیفات و چه تفصیل و توسعه مباحث، در مقایسه با حکمت نظری کم رونق است. شناخت عوامل این کم رونقی، می تواند زمینه ساز توسعه‌ی آن، باشد. ورود فلسفه در فضای فکری جهان اسلام با دو موضع مخالف و موافق همراه بوده است در موضع مخالف، فلسفه جایگاهی برای ورود در عرصه حکمت نظری و عملی ندارد و در موضع موافق، نوعی تلاش در جهت بومی سازی فلسفه یونان در لایه های مختلف مشاهده می‌شود که نتیجه آن احاله حکمت عملی به شریعت شده است. عوامل منجر به این احاله را، می توان عدم امکان استنتاج حکمت عملی از حکمت نظری ارسطویی و تفصیل و احاطه شریعت بر تمام دقائق حکمت عملی و عدم احساس ضرورت حکما از ورود به حکمت عملی و اهمیت فلسفه اولی در نگاه حکمای مسلمان به حسب شرافت موضوعی، برشمرد.

جایگاه حکمت عملی را در فلسفه اسلامی، در چهار لایه می توان بررسی کرد لایه اول در تقسیم بندی های حکما از علوم است که اغلب، حکمت را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کرده اند و حکمت عملی جزو فلسفه دانسته شده است. البته ملاصدرا و همچنین غزالی، تقسیم بندی دیگری نیز ارائه کرده اند که حکمت عملی جزو علوم شرعی دانسته شده است. لایه دوم غایاتی است که حکما برای حکمت عملی و اخلاق ترسیم کرده اند. در کنار خیر و سعادت دنیوی که ارسطو به عنوان غایت ذکر کرده، طبق غایاتی همچون سعادت اخروی یا نجات یا دخول در جنت که حکما بدان اشاره کرده اند مبادی و مسائل حکمت عملی و اخلاق نیز متفاوت تر از مبادی ای خواهد بود که ارسطو بدان ها اشاره می کند. چون طبق این غایات، ملاک رذیلت با فضیلت بودن یک عمل باید مرتبط با سعادت اخروی و نجات و ورود در جنت باشد. از طرفی وظائف انسان در قبال خدا نیز به مباحث اضافه می شود. طبیعی است که در چنین صورتی، نمی توان در مبادی حکمت عملی به مواردی چون تجربیات عقلا و مصالح کلیه اجتماع، و عقل و درایت اکتفا کرد. و ناگزیر از استفاده از مبادی شریعت الاهیه هستیم. لذا در لایه سوم، همان طور که انتظار هم می رفت ابن سینا و به تبع وی فخر رازی، مبادی اقسام سه گانه حکمت عملی را مستفاد از شریعت الهی و کمالات حدودشان را هم تبیین شده در آن می دانند. همین نگاه را در مسکویه و خواجه نصیر هم می توان دید. اما در خصوص عقل نظری و عملی چه مدرک کلیات مربوط به اعمال، عقل نظری باشد و چه عقل عملی؛ در هر دو صورت نتایج ادراکات این دو، زیر مجموعه حکمت به شمار می آید که ادراکات مربوط به غیر اعمال در حکمت نظری و ادراکات مربوط به اعمال در حکمت عملی مورد بحث قرار می گیرند. ولی با وجود این، در آثار حکمای اسلامی به نحوه استنباط احکام حکمت عملی آن گونه که باید به تفصیل پرداخته نشده است. اما لایه چهارم آثار و تالیفات حکمای اسلامی در این باره است که در بررسی های به عمل آمده، کم رنگی حکمت عملی در مقایسه با حکمت نظری نمایان است. گرچه کسانی چون مسکویه و خواجه نصیر و یا دشتکی و دوانی و... آثار خوبی تالیف کرده اند ولی بررسی این آثار نشان می دهد که برخی از این آثار یا بازنویسی اثر قبلی بوده است و یا شدیدا تاثیر پذیرفته از آن. دلائل عمده این کم رنگی، ارزش گذاری علوم بر اساس موضوع آن و در نتیجه اهمیت دادن بیشتر به فلسفه اولی و الاهیات در مقایسه با مباحث طبیعیات و ریاضیات و همچنین حکمت عملی است. ضمن اینکه پر شدن خلأ نیازمندی جامعه به مباحث حکمت عملی، توسط آموزه های شریعت و در آخر نبود رابطه استنتاجی بین متافیزیک ارسطویی با حکمت عملی ارسطویی و در نتیجه نیازمندی حکمت نظری به توسعه بیشتر جهت دارا شدن چنین قابلیتی در فلسفه اسلامی نیز مزید بر علت است.

عارف حکیم، آیت الله العظمی محمد علی شاه آبادی (قدس سره) به اذعان دیگر علما و عرفای معاصر از کمل عرفای قرن حاضر است و تا جایی که می دانیم، ایشان را موثرترین فرد در شکل دهی افکار حضرت امام خمینی(ره) دانسته اند که اگر همین یک سخن را بپذیریم، کفایت است از آنکه برای شناخت ایشان و افکارشان تلاش نمائیم هر چند تنها دو کتاب و سه رساله مکتوب از معظم له در دست باشد. ایشان نظریات خود را حول محور فطرت الهی انسان سامان داده اند تا جایی که به "فیلسوف فطرت" ملقب شده اند که در جای خود محل تامل و تأنی است. معروف است که حضرت امام(ره) درباره ایشان فرمودند: « من در عمر خود، روحی لطیف تر از روح مرحوم شاه آبادی ندیدم.» امام(ره) هفت سالی که مرحوم شاه آبادی در قم حضور داشتند در درس ایشان شرکت کردند و تاکید داشتند که « اگر آیت الله شاه آبادی هفتاد سال تدریس می کرد، من در محضرش حاضر می شدم، چون هر روز حرف تازه ای داشت.» عارف کامل آیت الله شاه آبادی از مبارزان دوران رضاخانی به حساب می آید، تحصن یازده ماهه معظم له در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در اعتراض به جنایات رضاخان معروف است. در همان دوران و در ایام محرم، ایشان یک دهه منبر می روند و سخنی را سه بار، اول، وسط و انتهای منبر هر شب تکرار می کنند:« خدایا! تو شاهد و گواه باش که این مرتبه که این جمله را بگویم، در این ده شب سی مرتبه تکرار کرده ام و اتمام حجت نموده ام و برای علمای نجف، علمای قم، اصفهان و مشهد تمام نقاطی که می دانستم و توانستم هم نامه نوشته ام، و امشب هم برای آخرین مرتبه در این مجلس می گویم و آن این است که رضا خان، دست نشانده ی انگلیس است و هدفش، اعدام قرآن و اسلام است و اگر با من روحانی مبارزه می کند، نه به خاطر خود من است، بلکه به این دلیل است که من مبلغ قرآنم، به دنیا اعلام می کنم که اگر حرکت نکنید، این خبیث اسلام را از بین می برد.» اندر احوالات ایشان و درباره شخصیت جامع و کامل معظم له سخن بسیار است و مجال اندک! شذرات المعارف که گزیده های ناب اندیشه های ایشان است، به گفته شارح این کتاب یعنی فرزند ایشان، آیت الله نورالله شاه آبادی، خلاصه ای از اندیشه معظم له نیز به حساب می آید لذاست که مطالعه آن مفید فایده فراوان خواهد بود. این کتاب کوچک، که در حدود سالهای حکومت رضاخان نوشته شده است، دارای نثری مخلوط از فارسی آمیخته به عربی رایج در مجامع علمی حوزوی آن دوران است که مشابه آن را در متونی چون "اربعین حدیث" امام یا "تنبیه الامة و تنزیه الملة" مرحوم نائینی و کتب بسیار دیگر دیده ایم. بخش اول کتاب که عنوان "الشذره الأولی: توضیح مرام الإسلام فی شفاء صدور الأنام" را بر خود دارد، با طرح مساله ضعف و ذلت مسلمانان در شرایط کنونی آغاز می گردد :"مدتی است مملکت اسلام به انتشار عقاید باطله و اخلاق رذیله و افعال قبیحه مبتلاست..." و سپس اظهار تعجب می نماید که در همین حال می بینیم بسیاری از مسلمانان به طور مداوم از این وضعیت فقط اظهار تاسف می کنند، "غافل از آنکه درد را باید معالجه نمود و مذاکره مرض و تعدد آن، راه علاج نیست!" پس باید برای علاج مرض ها ابتدا آنها را شناخت. از همین رو موضوع کتاب را می توان "آسیب شناسی جامعه اسلامی و ارائه راهکارهای اصلاحی درباره آن" دانست که بخش اول یعنی آسیب شناسی به طور خلاصه بیان شده است اما در باب راهکار پیشنهادی توضیح بیشتری آمده است. بخش دوم کتاب با عنوان "الشذرة الثانیة" شامل 23 معرفت است که با توضیح ابعاد سیاسی دین آغاز می گردد و با شرح و بسط مفهوم اخوت اسلامی و ارکان و ابعاد آن ادامه می یابد.

عمدة مفاهیم اخلاقی کمالات وجودی هستند و کمالات وجودی مانند خود وجود مشکک و ذات مراتب (فازی) هستند. ماهیت تشکیکی مفاهیم اخلاقی، مهم‌ترین ویژگی دانش اخلاق است که باید در تفسیر گزارة اخلاقی لحاظ شود؛ به این صورت که نباید انتظار داشت متن اخلاقی تنها بر یک سطح ثابت از معنا دلالت کند. موضوع و محمول در گزاره‌های اخلاقی هر کدام سطوح متعددی دارند. نسبت میان این‌چنین موضوع و این‌چنین محمولی نیز تنها یک سطح ندارد، بلکه نوعی تناسب و تناظر یک به یک میان آن سطوح را ارائه می‌دهد؛ یعنی نسبت‌های متعددی میان سطوح متوالی موضوع و محمول بیان می‌کند. این استظهار بر اساس فهم ظاهریِ عرفی و ارتکازِ مقامِ تخاطب شکل می‌گیرد و از باب رعایت «مناسبات عرفی میان حکم و موضوع» است. بدون این نگاه فازی در تفسیر بسیاری از آیات و روایات دچار تکلف می‌گردیم و دفاع از بسیاری متون اخلاقی دشوار است. این مقاله در صدد ارائة یک روش تفسیری برای گزاره اخلاقی است و ذیل مقولة فقه‌الاخلاق می‌گنجد. دستاورد این مقاله گرچه کاملاً عرفی و ارتکازی است، از دید نوع مفسران و شارحان حدیث مخفی مانده است. البته اشاره‌ها و مؤیداتی برای آن در کلمات برخی از آنان دیده می‌شود.

نسبت اخلاق با هویات اجتماعی را می‌توان از طریق ریشه‌های پیدایش «اخلاق حرفه‌ای» در علوم اجتماعی جست‌وجو کرد. این مقاله در تحلیلی علمی، بر نخستین آثاری متمرکز است که با دغدغۀ تعیین هویت اخلاق حرفه‌ای، این بحث را در ضمن یک نظریۀ اجتماعی کلان مشاهده کرده‌اند. دو دسته از مباحث را باید تفکیک کرد: اول، مباحث ناظر به «خُلقیات حرفه» (اخلاق اهل یک حرفه) و اموری که به عنوان قانون میان ایشان از آن خلقیات انتزاع می‌شوند؛ و دوم، مباحث «اخلاق و حرفه‌ها» به عنوان مباحث اخلاقی عام انسانی تعین‌یافته در حوزۀ‌ حرفه‌ها. این دو دسته را باید به‌مثابۀ دو گونه هنجار در حوزۀ نهادهای اجتماعی تفکیک کرد. از مباحث دستۀ اول نیز عموماً با عنوان اخلاق حرفه‌ای و اخلاق رسانه یاد می‌شود؛ اما این امور، هنجارهایی برآمده از گروه‌های اجتماعی‌اند. دستۀ‌ دوم بر اهمیت ورود ارزش‌های‌ اخلاقی مشترک میان همۀ انسان‌ها در تمامی حرفه‌ها تأکید دارند. نخستین کارکردهای این تبیین را می‌توان در آثار جامعه‌شناسانی همانند امیل دورکیم ردگیری کرد. او مفهوم اخلاق حرفه‌ای را از نظریۀ «همبستگی مکانیکی و همبستگی ارگانیکی» استنتاج می‌کند. اخلاق در این نظریه، برآمده از هویت اجتماع است. اما در نظریه‌های حکیمان مسلمان، مبنای اخلاق بر عقل عملی نهاده شده است. عقل عملی که با قانون حسن و قبح عقلی، احکام جهان‌شمول اخلاقی را به عهده می‌گیرد، حیثیت دیگری دارد که می‌توان آن را «عقل تدبیری» نامید. این بخش از عقل، به خوبی می‌تواند عهده‌دار تبیین اخلاق اهالی حِرَف، صنوف و صنایع باشد.

قوۀ خیال در نزد حکمای مسلمان جایگاهی ویژه دارد و در تمام عرصه‌‌های زندگی بشری - به‌ویژه در کسب کمالات انسانی - نقشی جدّی ایفا می‌‌کند؛ در عین‌ حال، اصلاح و نگه‌‌داشت حدّ این قوّه، نیازمند مراقبت‌‌های فراوانی است. حکمای مسلمان با شناختی دقیق از این قوّه و طبیعتش، بر مبنای همان مباحث حِکمی، روش‌‌هایی را برای حفظ و تربیت این قوه - در راستای تکامل انسانی - بیان کرده و برشمرده‌اند؛ هرچند باب مستقلی را به این بحث اختصاص نداده‌‌اند. این مقاله کوشیده تا این راه‌‌ها را که در منابع گوناگون تنها به اشاره آمده‌اند، جمع و تبیین کند. مشغول داشتن قوّۀ خیال به حواس ظاهری، قرار دادن این قوّه در تحت فرمان قوّۀ عاقله، برنامه‌‌هایی چون مراقبت، تمرکز و توحّد و کسب فضائل اخلاقی‌‌ای چون صداقت، نیز اعتدال بخشیدن به مزاج و عمل به برخی اَذکار همچون تلاوت فراوان آیات سُخره، از جمله راه‌‌های پیشنهادی حکما برای مهار و تربیت قوۀ خیال است که در این مقاله بدان‌‌ها پرداخته شده است.