مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

شرح العرشية کتابی است سه جلدی به زبان عربی، تألیف شیخ احمد بن زین‎الدین احسائی(1166-1241ق) که در شرح و نقد کتاب «العرشیه» ملاصدرا و آرای فلسفی او نوشته شده است. این کتاب به تحقیق صالح بن احمد دباب رسیده و شیخ سعید محمد قریشی بر آن مقدمه‎ای درباره شیوه اندیشه شیخ احمد احسائی نوشته است. قریشی در خاتمه مقدمه‎اش می‎نویسد: «يمكن القول في خاتمة هذا البحث إن الشيخ الأحسائي تميز بأسلوب نقدي جديد، تفرد به الی حد كبير، اعتمد فيه علی الروح القرآنية و السنة الشريفة و العقل المستند اليهما و الفطرة الاسلامية الصافية» در خاتمه این بحث می‎توانیم بگوییم: شیخ احسایی شیوه انتقادی جدیدی را دارد که در آن بر روح قرآن و سنت و عقلی که مستند به آن دو و فطرت اسلامی پاک است، تکیه کرده است. محقق کتاب هم می‎نویسد: با نظر دقیق در تاریخ بسیاری از فلاسفه اسلامی می‎بینیم که در افکار و عقایدشان راه یونانیان را اخذ کرده و منبع صحیح حقیقت (قرآن و سنت) را رها کرده‎اند ازاین‎رو در دریافت حقیقت دچار اشتباه شده‎اند. شیخ احمد احسائی، از کسانی است که علوم اهل‎بیت(ع) را از منبع صحیح دریافت کرده است. او در مقدمه شرح الفوائد درباره صحت عقایدش چنین می‎نویسد: من از طریقه فلاسفه یونان پیروی نکرده و تحقیقاتم را از ائمه هدی(ع) دریافت کرده‎ام ازاین‎رو خطا بر کلمات من راه ندارد؛ زیرا آنچه در کتاب‎هایم نوشته‎ام از آنان است و آن‎ها هم از خطا و غفلت و لغزش معصوم و مصون هستند... احسائی در این کتاب به رد و پاسخگویی به برخی نظریات محمد بن ابراهیم شیرازی ملقب به «ملاصدرا» پرداخته است. وی گفته که این پاسخ‎ها از روی عداوت یا حسد نبوده بلکه از باب روشن شدن حق در مسائلی است که [احسایی معتقد است] ملاصدرا آن‎ها را از غیر اهل‎بیت(ع) اخذ کرده است. احسایی در مشاعر چنین می‎نویسد: «و اعلم ايها الناظر في كلامی اني اعتقد اني اذا قلت قولا فاني املی علی كاتبين لا يغادران صغيرة و لا کبيرة، فلا تتوهم علی ان بينی و بين المصنف شيئا من عداوة او حقد او حسد او تكبر او شیء هداني الی الرد عليه غير بيان الحق، فاني انا و انت مسئولان، و لا تتوهم انه كما يجوز عليه الغلط و الغفلة تجوز علیّ، لانک اذا تبعت كتبه وجدته يميل في عباراته و اعتقاداته لمثل ابن عربی و عبدالكريم الجيلانی و ابن عطاء الله و اضرابهم» و تو ای خواننده این سطور، بدان من معتقدم هر کلامی را که می‎گویم، دو کاتبی می‎نویسند که هیچ‎چیز را جا نمی‎اندازند. پس مباد بپنداری که بین من و نویسنده مشاعر دشمنی یا کینه و حسدی در کار است که باعث شده او را نقد کنم. بدان که هریک از من و تو مسئولیم. همچنین مباد که بپنداری همان‎گونه که او به خطا رفته من هم ممکن است خطا کنم [و هر دوی ما را به یک چوب برانی] چرا که با تحقیق در کتاب‎های او متوجه می‎شوی که وی در عبارات و باورهایش به افرادی چون ابن عربی و عبدالکریم جیلانی و ابن عطاءالله و... گرایش داشته است [ولی من با اعتماد و استناد به کلمات ائمه(ع) سخن می‎گویم و ازاین‎رو کلامم اشتباه نیست زیرا به منبع عصمت برمی‎گردد]. احسایی این کتاب(مشاعر) را به درخواست ملا حسین‎علی شبستری شرح کرد. صالح دباب، در تحقیق این کتاب بر یک نسخه خطی سه‎قسمتی که هر قسمت آن 116 صفحه و به قلم محمد هاشم بوده اعتماد کرده است. تاریخ کتابت این نسخه خطی 1279 ق. ذکر شده. از جمله کارهای محقق روی این کتاب، تطبیق با نسخه خطی، ارجاع آیات و روایات به مصادر اصلی و تکمیل و تصحیح آن‎ها، ارائه ترجمه مختصری از صدرا به قلم خودش و شیوه فکری شیخ احمد احسائی به قلم سید محمد قریشی و... است. صالح احمد دباب در مقدمه‎اش بر کتاب از تمامی کسانی که وی را در نگارش و چاپ این اثر یاری کرده‎اند، به‎ویژه شیخ سعید محمد قریشی و شیخ مجتبی طاهر اسماعیل، تشکر کرده است. شیخ احمد احسائی ابتدا قسمتی از کتاب «العرشیه» ملاصدرا را آورده سپس شارح به شرح و نقد آن بخش و نظریه پرداخته است.

غالب فیلسوفان اسلامی ضمن پذیرش تعریف ارسطویی از فضیلت به توسط میان دو حد افراط و تفریط، خود را با اشکالات جدی در باب تعمیم و کلیت این قاعده نسبت به مصادیق مختلف فضیلت مواجه دیده و درصدد رفع آن اشکالات از طرق گوناگون برآمده‌اند. این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤال اساسی است که فیلسوفان اسلامی چه راه‌حل‌هایی را برای رفع معضل تعمیم و کلیت در قاعده حد وسط ارسطو ارائه کرده‌اند؟ در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و تجزیه و تحلیل دیدگاه‌های فیلسوفان اسلامی، ضمن ارائه تبیینی فلسفی از فعل و انفعالات نفس انسانی در جهات تعادلی و فراتعادلی، دیدگاه حکمای اسلامی در عمومیت و کلیت قاعده اعتدال، تفکیک میان فضایل اخلاقی و عقلی و تأکید بر جریان قاعده حد وسط در فضایل اخلاقی و همچنین تصرف در معنای حکمت و تفکیک آن به حکمت نظری و عملی ارائه خواهد شد. تبیین این دیدگاه در نهایت راهکارهایی را در جهت برون‌رفت از اشکالات قاعده حد وسط ارسطویی در مباحث فضیلت‌شناختی پیشنهاد می‌دهد.

جاودانگی اصل مسلم نظام فلسفی‌ افلوطین و سهروردی است که رابطه مستقیمی با چیستی و هویت انسان دارد. افلوطین و سهروردی سرشت انسان را نفس می‌دانند؛ بنابراین دوگانه‌انگار محسوب می‌شوند؛ اما برداشت متفاوتی از دوگانه‌انگاری ارائه داده‌اند. دوگانه‌انگاری نزد افلوطین با ترکیب دوگانه‌ای همراه است. در ترکیب اول ماده و صورت و در ترکیب دوم بدن و روح با هم هویت یگانه‌ای از انسان بدست می‌دهند. در ترکیب دوم روح صورت بدنی حاصل از ترکیب اول را بازآفرینی می‌کند و حیات دوباره‌ای بدان می‌بخشد. در این معنا از دوگانه‌انگار، روح نقش علت را برای بدن دارد و ازاین‌رو، آن را به نحوی با خود هم‌سنخ می‌کند. اما نزد سهروردی رابطه علّی و معلولی میان نفس و بدن مطرح نیست؛ نور اسفهبد به مزاج معتدل اعطاء می‌شود. از سوی دیگر سهروردی قائل به روح حیوانی است که تضاد آن کمتر از تضاد عنصر طبیعی است و با نفس همسنخ‌تر است.

حقیقت انسان و جایگاه روح و نفس و حقیقت تجلی روح خدا در انسان و محجوب شدن کمالات وی به حجاب ها و کاستی ها از سعه وجودی اش، وجهه همت این مقاله است. از آنجا که هدف اصلی آفرینش رسیدن به کمال است، تعالی روح در قوس صعود و در مقام رجوع به حق تعالی و پیمودن منازل و مراحل گوناگون علو درجه شایسته او در گرو تنزل و هبوط و تعلق و تدبیر بدن به عالم ماده است تا بتواند به حیات طیبه نائل شود و مجلای ظهور انوار الهی قرار گیرد. آنچه در این مقاله بر آن تاکید می کنیم این است که راه وصول و سلوک سالک، منوط به کسب معرفت و مجاهده و تهذیب نفس است تا در این سیر الی اله به مقام فنا رهنمون گردد و این مهم تنها در گرو تبعیت از پروردگار، رسول اله (ص)، ائمه اطهار (ع) و پیروی از قرآن میسور می باشد.

ابن سینا به معاد روحانی و جسمانی اعتقاد دارد، ولی صرفا به بررسی فلسفی معاد روحانی می پردازد و معاد جسمانی را به دین واگذار می کند. تصویری که او از معاد روحانی به دست می دهد بر فیلسوفان پس از او بسیار اثرگذار بوده است. روش کار او چنین است که ابتدا به ذکر پنج اصل درباره قوای نفس و رابطه آنها با لذت و الم هر یک می پردازد و آن گاه این پنج اصل را در مورد نفس ناطقه پیاده می کند. علت آن است که بر اساس نفس شناسی او ذات نفس عقل است و حواس ظاهر و باطن به علت تعلق نفس به بدن تحقق دارند و به همین علت بعد از مرگ که بدن وجود ندارد حواس ظاهر و باطن نیز معدوم اند و هر گونه معاد روحانی مربوط به قوه ناطقه خواهد بود. او افراد بشر را با توجه به جنبه نظری و ملکات عملی و همچنین مقصر یا معاند بودن تقسیم می کند و وضعیت هر یک را در زندگی بعدی مورد بررسی قرار می دهد. بخشی از مباحث او نیز به وضعیت عده ای که وی از آنها با تعابیری چون «نفوس بله» و «نفوس ساده» یاد کرده اختصاص دارد. از نظر او عذاب ناشی از جنبه نظری نفس دایمی است، ولی عذاب ناشی از ملکات رذیله دایمی نیست و به پایان می رسد.

در فلسفه دین، مهم ترین مساله در جاودانگی نفس، پژوهش و مطالعه ادله له و علیه جوهریت نفس، بقا و نامیرایی آن است. گروهی از فیلسوفان با اثبات جوهریت نفس، کوشیدند تا ادله و شواهد بقا را صورت بندی کنند. دسته ای دیگر درصدد برآمدند تا با نشان دادن تجرد نفس، فسادپذیری آن را رد نمایند. این نوشتار می کوشد تا ضمن بررسی مقدماتی مفاهیم اساسی، بر نظریه های نقد بقای نفس متمرکز شده و ضمن بررسی ادله مخالفان نامیرایی، آن را به درستی شرح دهد و سپس نقد و رد کند. هیوم، راسل و آنتونی فلو سه فیلسوفی هستند که آراءشان در موضوع خاص «ادله و شواهد علیه بقا نفس» در این نوشتار بررسی شده و نقد و ابطال گردید. هیوم سه دسته استدلال علیه بقای نفس اقامه کرده که هر سه دسته مورد اقبال و توجه فلو واقع شده است. برخی از این استدلال ها صرفا به جرح و نقد اثبات جوهر نفس می پردازند. دسته ای دیگر فسادناپذیری و تجرد نفس را رد می کند و دسته سوم بقا و جاودانگی را مورد ایراد و نقد قرار می دهد. نگارنده نوشتار را براساس گونه شناسی ادله علیه جاودانگی در سه سطح سامان و صورت بندی کرده و با نگاهی انتقادی به آن ها به پژوهش می پردازد.

مرگ امرى وجودى و به معناى انتقال انسان از يك مرحله زندگى به مرحله ديگر است. انسان داراى روح مجردى است كه پس از فرارسيدن مرگ، از بدن خارج مى‌گردد، ولى هرگز نابود نمى‌شود، بلكه تنها بدن انسان متلاشى مى‌شود. اما اين‌كه روح امرى مادى است و محل استقرار آن در مغز است، همين‌طور تشبيه آن به رايانه و سى‌دى‌هاى چندگرمى ناسازگار با ادله عقلى است. بايد توجه داشت كه نه تنها دلايل متعدد عقلى روح مجرد آدمى را ثابت مى‌كنند، بلكه آيات فراوان قرآنى نيز بر استقلال روح از بدن، و انتقال آن به عالم برزخ و نيز بر وجود پاداش و عذاب برزخى دلالت مى‌كنند. نه تنها آيات، كه روايات فراوانى نيز وجود عالم برزخ و حالات انسان در آن عالم را ترسيم مى‌نمايند و اين همه خود حاكى از وجود روح مجرد و مستقل آدمى هستند كه تمام انسانيت و شخصيت انسان نيز به آن بستگى دارد. بنابراين، با توجه به براهين متعدد عقلى و نقلى، نمى‌توان به بهانه تفسير قرآن به وسيله علوم روز، منكر وجود روح مجرد و استقلال آن گرديد، و آيات روشن قرآنى مربوط به عالم برزخ را تأويل و توجيه نمود.

اگر چه انسان شناسى به شكل امروزى آن، از جمله دانش هاى نوظهور است و به اعتقاد برخى، مولود عصر اكتشافاتى است كه انسان اجتماعات فاقد تمدن را، با عناوينى چون «وحشى»، «ابتدايى»، «قبيله اى»، «سنتى» و حتى «بى سواد» و... زمينه تحقيق انسان شناسى خود قرار داد، اما مراد از انسان شناسى در اين مقال، تنها بخشى از يك اشتياق ذاتى و درونى براى شناخت انسان است. در تمام فرهنگ ها و مكاتب فكرى و فلسفى ردپايى از انسان كامل وجود دارد و شايد بتوان گفت به عدد انسان شناسان، نمونه هايى از انسان كامل معرفى شده است. اين مقاله به سراغ مكاتب روان شناسى و مكتب فلسفى ـ عرفانى صدرالمتألهين (رحمه الله) رفته و انسان مطلوب و كامل را از ديدگاه وى با آراء روان شناسان مقايسه و تحليل مى كند.