مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

بهره‌گیری از عقل و نقل در استنباط فروع دین، از سوی فقهای شیعه امری آشکار و روش‌مند است؛ آنان برای دسته‌بندی روایات و شناخت راه‌های صحیح استنباط احکام شرعی و فهم ضابطه‌مند از روایات به علم "اصول فقه" اهتمام جدی داشتند. هرچند در سده‌های اخیر از سوی برخی علمای شیعه با عنوان "اخباری‌گری" در خصوص قلمروی عقل و حتی حجیت قرآن بی‌مهری صورت گرفت و آنان فقط با اکتفا به ظاهر روایات، دستورهای دینی را بیان می‌کردند، اما قلمروی انحصاری عقل در اصول کلی اعتقادی و راه شناخت مباحث اعتقادی، تا یک قرن پیش تقریبا مورد اتفاق بود. تا این که با هجرت آیه‌الله میرزا مهدی اصفهانی (1203-1365 هـ . ق) از نجف به مشهد، دیدگاه تازه‌ای مطرح و سیر جدیدی آغاز شد تا معارف دینی را خالی از شائبه‌های خارج از دین، به ویژه فلسفه و عرفان عرضه کند؛ با این تلقی که فلسفه، عرفان و... ریشه‌ی یونانی دارد و سبب التقاط معارف دینی می‌گردد. این بینش بعدها توسط شاگردان وی از جمله شیخ محمود تولایی (حلبی) گسترش یافت و به تدریج بر حوزه‌ی علمیه‌ی خراسان سایه افکند. و نام مکتب تفکیک بر این مشرب نهاده شد. بر اساس نظریه‌ی تفکیک ما باید همه‌ی معارف و دانش‌ها را از قرآن و احادیث بگیریم و اخذ دانش از غیر از مذهب اهل بیت، جایز نیست. نگارنده در کتاب حاضر که مستند به منابع دست اول نظریه‌ی تفکیک، به ویژه تقریرات مرحوم شیخ‌محمود تولایی (حلبی) از درس‌های استاد خویش، میرزامهدی اصفهانی، می‌باشد. کوشیده است تا این موضوع را از جنبه‌های گوناگون معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، خداشناسی، معرفت نفس و معادشناسی بررسی کند.

هجمه عليه فلسفه، چنان كه در گفت وگوي حاضر تاكيد مي شود، عمري به درازناي خود اين شاخه از معرفت بشري دارد، به دلايل و انحاي گوناگون. داستان فلسفه در فرهنگ و تمدن ما نيز از اين مخالفت ها و ستيزها مبرا نبوده است. مكتب تفكيك، جرياني معرفتي در يك صد سال اخير است كه با ادعاي تمايزگذاري ميان فلسفه و عرفان و دين به مخالفت صريح با فلسفه مي پردازد و آن را دست كم در شناخت معارف ديني ناتوان مي داند. به روايت استاد محمدرضا حكيمي، انديشمند معاصر ايراني و از پيروان اين مكتب، سرسلسه دار تفكيكي ها محمدمهدي غروي اصفهاني، مشهور به ميرزا مهدي اصفهاني از فقهاي اصولي معاصر شيعه است و نام هايي چون شيخ مجتبي قزويني، سيدموسي زرآبادي، ميرزا جواد تهراني، شيخ محمود حلبي و... از پيروان اين مكتب هستند. تفكيكي ها چه مي گويند؟ علت مخالفت شان با فلسفه چيست؟ چه دلايلي براي ادعاي خود عرضه مي كنند؟ آيا امروز نيز در ميان ما حضور دارند؟ نسبت تفكيكي هاي جديد با نسل هاي پيشين در چيست؟ سيدحسن اسلامي اردكاني، استاد تمام فلسفه و مدير گروه فلسفه اخلاق دانشگاه اديان و مذاهب، سال هاست كه به نقد و رويارويي با انديشه هاي تفكيكي مشغول است و اخيرا نيز مجموعه اي از مقالات و گفتارهايش در اين زمينه در كتابي با عنوان «سوداي تفكيك» از سوي نشر كرگدن منتشر شده است. به همين مناسبت كوشيديم پرسش هاي فوق را با او در ميان بگذاريم.

آنچه كه بشر امروز غربی با آن مشكل دارد، در درجۀ اول داشتن قانون و مقررات لازم برای ادارۀ زندگی نیست، بلكه نداشتن معنا و مفهوم برای اصل زندگی است و این دو نیاز اساسی و حیاتی در تاروپود فرهنگ عقلانی و عرفانی تشیع نهفته است. حكمت و عرفان شیعه ثمرۀ بیش از هزار سال تغذیۀ عقلا و اندیشمندان همین جامعه و فرهنگ از دامان ائمۀ اطهار و قرآن كریم است، نه ساختۀ دست اجانب است و نه كالای وارداتی. ا... اگر عقل راكنار بگذاریم همه چیز را باید كنار بگذاریم، چه معارف دینی و چه غیردینی، تعارف نداریم، همه یا هیچ. اگر رجوع به وحی و ائمه به‌خودی خود رافع اختلاف بود باید در فقه و تفسیر و كلام اختلاف نباشد! عقل را از كارآیی انداخته و برای حل دعوا به امری بیرون از عقل تمسّك جستن، به معنای بر دعوا افزودن است. ... فهم حجج ظاهری، بدون حجّت باطنی، یعنی عقل، امكان ندارد. این عقل هم میتواند خودش دربارۀ نظامات وجود بیندیشد و فكر كند و هم یافته‌های خود را به راهنماییها و ارشادات وحی عرضه میكند و از آنها در جهت پیشبرد خود كمك میگیرد و هم اینكه با تفكّر در آیات و كلمات وحیانی، فهم عمیق نسبت به معانی ژرف آنها پیدا می كند... . از بخش ... اینها كلمات ائمۀ معصومین علیهم‌السلام است كه جز با وحدت وجود به معنای صحیح آن جور درنمیآید و آن معنای صحیح اینست كه همۀ ماسویالله چیزی جز فعل حضرت حق و ظهور او و عین تعلق و ربط به او نیست... خلاصه اینكه تا معنای وحدت وجود و مراتب وجود و ظهور و بطون را نفهمیم، كلمه‌ای از معارف توحیدی را نه از قرآن كریم و نه از كلمات ائمّۀ معصومین علیهم‌السلام آن‌گونه كه حقّ این معارف است نخواهیم فهمید...