مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

پس از منطق الطیر عطار، منظومه های عرفانی مهمی سروده شده است اما منطق الطیر همچنان ارزش و جایگاه خود را در میان منظومه های عرفانی حفظ کرده است. مقاله حاضر به بررسی چرایی این موضوع پرداخته و در جهت تبیین این پاسخ می کوشد که ارزش منطق الطیر ارزشی روش شناختی است چرا که عطار در منطق الطیر صورت نهایی روش شناسی مکتب عشق را مطرح کرده است.

از ویژگی های مهم عرفان بهاء ولد تاکید او بر شادی و خوشی عرفانی (در مقابل زهد و خوف) است. این ویژگی کاملا در آثار فرزندش مولانا جلال الدین رومی تکرار شده است. مولانا نیز بر شادی عرفانی و طرب تاکید دارد. در مقالۀ حاضر با روش تطبیقی، تاکید بهاء ولد و مولانا بر شادی و خوشی عرفانی مورد بررسی قرار گرفته و دربارۀ "مزه" که از اصطلاحات خاص عرفان بهاء ولد بشمار می آید بحث شده است.

حضرت محمد (ص) در حدیثی مشهور، از زن، عطر و نماز به عنوان سه محبوب دنیایی خویش یاد کرده اند. این حدیث رمزگونه برای عارفان نازک خیال دستمایه ای قرار می گیرد تا تعابیری گوناگون بر اساس پسندها و سلیقه های خود از آن عرضه نمایند. آنان در تاویل های خود از این حدیث، به انگیزه حب، علت آن و ترجیح یکی از محبوب ها بر دیگری اشاره کرده اند و علاوه بر اینها، آن را مستمسکی برای اظهار اشتیاق و میل به زن، همسرگزینی و... قرار داده اند.در بررسی تاریخی نظرگاه های عارفان در مورد این حدیث‏، تحول دیدگاه آنان از تصوف زهدآمیز و ترک تعلقات و بریدن از ماسوی اله از جمله زن تا عرفان عشق انگیز و مبتنی بر محبت نسبت به همه مخلوقات و...، زن به عنوان مظهر جمال حق دیده می شود.این نوشتار ضمن بیان نظرگاه های متفاوت و جالب عارفان در مورد این حدیث، به این نتیجه می رسد که هر یک از اجزا سه گانه این حدیث، حضرت محمد (ص) را به حق نزدیک می ساخته و در واقع دلبستگی آن حضرت به زن، عطر و نماز همان دلبستگی به خداوند بوده است.

رساله های سوانح العشاق احمد غزالی و عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله رساله هایی هستند که به لحاظ موضوع، شیوه بیان، چگونگی به کارگیری زبان، و محتوا مشترکات زیادی دارند. خوانش همزمان و مطالعه بینامتنی این دو رساله می تواند شناخت ما را از قابلیت های این آثار دگرگون سازد و با ویژگی های مشترک یا منفرد آن ها آشنا نماید. بعد از مطالعه بینامتنی این دو رساله طبق نظریه ژرار ژنت، معلوم شد که عبهرالعاشقین به اشکال صریح، غیرصریح و ضمنی در ساختار کلی و جزئی، اعم از گزینش واژه، عبارت، اعلام، تلمیح به آیات و احادیث و داستان ها و بسیاری از اصطلاحات عرفانی و حتی تفکر حاکم بر اثر تا حد زیادی از سوانح العشاق متاثر بوده است. با وجود ویژگی گفت و گو مندی و چندصدایی در این دو رساله، هر یک دارای ویژگی های منفرد خاصی نیز هستند و رابطه بینامتنی آن ها وسیع تر از قیاس و تطبیق و برداشت مستقیم از متون پیشین است.

هدف مقاله پیش رو، آن است که نشان دهد چرا در قلمرو عرفان، همواره این گونه یاد شده است که نخست بار، زنی از عشق و محبت الهی دم زده است. در این مقاله، با نگاهی ساختارشکنانه، نخست، تردد روانی رابعه در دو قلمرو عشق و عرفان کاویده و آسیب گاههای نگره عرفانی رابعه با تامل بر خصیصه های وابستگی، مازوخیستی و از خود بیگانگی او گزارده می شود. سپس در بخشی با عنوان رابعه به مثابه زن نارسیسیست، چرایی گرایش او به عرفان از منظری نوین تحلیل می گردد. نتیجه به دست آمده از این مقاله آن است که گرایش به عرفان، گاه می تواند پیامد نوعی واپس خوردگی در قلمرو زیست جهان دنیوی فرد باشد.

اگر منشأ و خاستگاه عرفان و تصوّف اسلامی – ایرانی را با دوران آغازین اسلام مصادف بدانیم، از آن زمان تا قرن های مدیدی، تحوّلات و جریان های مختلفی در آن به منصّه ظهور رسیده است. عرفان و تصوّف درختی است که جریان ها و مکاتب مختلف صوفیانه، چون شاخه های متعدّدی از آن سر برآورده است. افکار و نظریّات گوناگونِ مطرح شده در تصوّف و عرفان را می توان از لحاظ تاریخی ، یا محیط جغرافیایی رایج در آن ، یا به لحاظ دوران رشد و انحطاط و یا به لحاظ مضمون و محتوای غالب بر آثار عرفانی و صوفیانه، تقسیم بندی کرد. آن چه می تواند در ظهور یک جریان جدید در تصوّف موثّر باشد، علاوه بر بینش و عقاید شخصی هر صوفی و عارفی، شرایط محیطی ، فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی نیز می باشد. هر کدام از صوفیه و عرفا با دیدگاه ها و باورهای خاصّ خود به این مشرب عظیم فکری می نگریستند و با همان افکار و عقاید به تعریف اصول و مبانی تصوّف و عرفان می پرداختند. عدّه ای از صوفیه معتقد بودند که طریقت عارفانه باید در چارچوبی که شریعت تعیین کرده است، تعریف شود و هر گونه تخطّی از آن را بدعت می شمردند. عدّه ای نیز چنان بر مذهب و سنّت پافشاری می کردند که تصوّفی را که بر اساس آن مذهب و سنّت خاص نبود، نمی پذیرفتند. این گروه از صوفیان، مذهب و سنّت را از شریعت هم مهمّ تر می دانستند. گروه دیگری از صوفیان هم از آن جوّ خشک و بی روح و ذوق حاکم بر تصوّف، فاصله گرفتند و با دمیدن روح ایرانی در آن، تصوّف را پرشور و رونق کردند. اینان در مخلوقات زیبا به دنبال جمال الهی بودند و عاشقانه و بی هیچ سدّ و مانعی با خداوند ارتباط برقرار می کردند. عدّه ای فیلسوف هم از تصوّف ایرانی و اسلامی سر برآوردند و بدون توجّه به اصول مدوّن و از پیش تعیین شده صوفیان قبلی، مباحث عرفانی را با نگاهی متفاوت مطرح کردند. ظهور و رواج هر جریانی به معنی کنار رفتن مکتب و جریان دیگر نبود و چه بسا که دو یا چند جریان که اختلاف مشرب و طریقه زیادی با هم داشتند، هم زمان در تصوّف جریان داشتند. این مطلب را از همان دوران آغازین تصوّف می توان مشاهده کرد.

الف) موضوع و طرح مساله(اهمیت موضوع و هدف):تحقیق در عرفان زاهدانه در کنار تحقیق در انواع دیگر نگرشهای عرفانیمانند عرفان صوفیانه و عرفان عاشقانه از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از اصلی ترین دلایل اهمیت این نوع تحقیق، آن است که عرفان زاهدانه بر مبانی آشکار و روشنی استوار است و مولفه های دقیق و تعریف شده ای دارد. بنابراین در چنین تحقیقات بنیادی نظری، ذکر مولفه ها و عناصر تشکیل دهنده یک بینش و نگرش عرفانی می تواند نتایج قابل اعتماد و استنادی به همراه داشته باشد و در نتیجه به اهداف اصلی تحقیق؛ یعنی رسیدن به حقیقت موضوع و آشکار شدن مصادیق بیرونی آن در ضمن تطبیق و مقایسه این مصادیق با انواع نگرشهای دیگر منجر گردد.ب) مبانی نظری(شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسشها و فرضیه ها):مرور مختصری از منابع:منابع اصلی مورد تحقیق ، متون عرفانی و صوفیانه منثور فارسی است؛ مانند "کشف المحجوب" هجویری، "شرح تعرف" مستملی بخاری، "کیمیای سعادت" امام محمد غزالی،"طبقات الصوفیه" و "مجموعه رسائل فارسی"(هردو از خواجه عبدالله انصاری).جهت غنای بیشتر تحقیق، در کناراین منابع از برخی از مهمترین منابع صوفیه مثل؛"قوت القلوب" ابوطالب مکی، "التعرف لمذهب التصوف" کلاباذی و "اللمع فی التصوف" ابونصر سراج طوسی- که به زبان عربی نگاشته شده اند- نیز استفاده شده است. البته از این میان به سبب اینکه کتاب قوت القلوب دارای مضامین زاهدانه بیشتر و برجسته تری است، بیش از کتب دیگر مورد توجه قرار گرفته است.چارچوب نظری تحقیق:چارچوب نظری تحقیق در عرفان زاهدانه بر پایه دو مولفه اصلی: سختگیری بر نفس و التزام به آداب و مبانی شرع استوار است. به عنوان نمونه، اهم مصادیق سختگیری بر نفس در عرفان زاهدانه عبارتند از؛ مذمت دنیا و امر به ترک آن، ستایش از فقر و درویشی و گرسنگی، ترس از گناهان و فرجام کار انسان در آخرت، تحمل ریاضات و مشقات بدنی.مصداق کلی التزام به آداب و مبانی شرع نیز بزرگداشت مقاماوامر و احکام شریعت اسلام(قرآن کریم و احادیث نبوی و سیره بزرگان دین) است که مصادیق و نمودهای جزئی آن شامل نکوهش ابلیس، تعظیم ارکان شریعت اسلام مانند حج و نماز، ترغیب به فراگیری علم و دانش و لزوم حفظ و کتابت آن، پرهیز و یا احتیاط در کاربرد لفظ «عشق» در بیان معنای محبت و دوستی، توجه به مقوله کرامات و توجیه عقلی و منطقی امکان وقوع آنها و قول به جدایی بین بشر حادث و خداوند قدیم می باشد.پرسشها و فرضیه ها:1-زهد چیست؟زهد در لغت به معنای روی گرداندن است و در اصطلاح؛ روی گرداندن از دنیاست که اصلی کلی است و با ابزارهایی چون تحمل گرسنگی و التزام فقر و درویشی و گوشه نشینی و عدم مخالطت و مصاحبت با جمع تحقق می پذیرد.2- عرفان زاهدانه به چه معناست؟عرفان زاهدانه نوعی از بینش عرفانی است که بر بنیاد دو مولفه اصلی؛ سختگیری بر نفس و التزام به آداب و مبانی شرع قرار دارد. این دو مولفه مجموعا ماهیت ساختاری این نوع از بینش عرفانی را تشکیل می دهد و البته اساس آموزه های آن از منابع اصلی شریعت اسلام(قرآن کریم، احادیث نبوی و سیره بزرگان دین) نشات می گیرد. اما در پاره ای از مبانی آموزه های آن، خروج از نهج قویم و صراط مستقیم تعالیم اصلی شریعت دیده می شود که در مقابل زهد پسندیده و معقول مورد اشاره در اصل شریعت، به نوعی زهد منفی منجر گردیده است؛ مانند قول به مذمت کل دنیا و التزام فقر و مسکنت مذلت آمیز و درکل، تحمل ریاضات جسمی و روحی طاقت فرسا و جنون آمیز، که مجموع این ملاحظات می تواند در ارزشگذاری اندیشه ها و صاحبان اندیشه های زاهدانه مورد توجه قرار گیرد و از دیدگاه نقد عقیدتی، بنیانهای فکری آن را دچار تزلزل نماید.پ) روش تحقیق(شامل تعریف مفاهیم، روش تحقیق، جامعه مورد تحقیق، نمونه گیری و روشهای نمونه گیری، ابزار اندازه گیری، نحوه اجرای آن، شیوه گردآوری و تجزیه و تحلیل داده ها):مفهوم عرفان زاهدانه(با مولفه های یاد شده)چه در مقدمه و چه در ضمن مباحث مطرح شده در متن رساله دقیقا تعریف و تبیین گردیده است. البته این مفهوم غالبا همراه با ذکر نمونه ها و تطبیق و سنجش عناصر آن با عناصر صوفیانه و عاشقانه می باشد.بنابراین اگرچه موضوع اصلی این رساله حول محور عرفان زاهدانه در گردش است، امابرای سهولت در فهم بن مایه های آن، چندین مبحث فرعی از بینشهای عرفانی دیگر نیز مطرح گردیده است؛ مثل مبحث شطح و مبحث دفاع از ابلیس و فرعون که از عناصر اصلی عرفان عاشقانه می باشند و صرفا جهت سنجش تطبیقی عناصر زاهدانه و عناصر عاشقانه ذکر گردیده اند.ت) یافته های تحقیق:اندیشه های زاهدانه به دلایل متعددی بر اندیشه های صوفیانه و عاشقانه برتری دارد.عمده ترین این دلایل؛ تکیه و تعهد صاحبان این اندیشه ها به منابع اصلی شرع می باشد که به عنوان یکی از دو مولفه تشکیل دهنده بینش عرفانی زاهدانه از آن یاد شده است. مثلا اینکه بسیاری از مشایخ و محققان وابسته به مکتب زاهدانه برای بیان معنای محبت از کاربرد لفظ عشق پرهیز نموده اند، بدین دلیل است که به لفظ عشق در قرآن کریم و احادیث موثق پیامبر(ص) تصریح نشده است. بنابراین، این مشایخ و محققان عرفا حتی خود را مجاز به بدعت گذاری در انتخاب الفاظ نمی دانستند، چه رسد به اینکه در بیان معانی آیات و احادیث نبوی به تاویل(و به نوعی بدعت گذاری در انتخاب معانی) متمسک شوند. به همین سبب است که استنباط معانی تاویلی و غریب از آیات و احادیث در بسیاری از متون اصلی تصوفتا سده های چهارم و پنجم هجریبسامد چندانی ندارد. در حالی که از قرن ششم بدین سو و با ورود عناصر اندیشه ای عاشقانه بسامد تاویل درمتون عرفانی(به ویژه متون نظم) نوعی مشخصه متکرر سبکی (Recurrent Stylistic Features)محسوب می شود.ث) نتیجه گیری و پیشنهادها:از لحاظ تاریخی، بیشترین بسامد اندیشه های زاهدانه در قرن دوم هجری وجود دارد.عرفا و مشایخ این قرن- جز رابعه عدویه- به عناصر اصلی عرفان زاهدانه ؛ از نکوهش مال و منال دنیوی و ستایش از فقر و درویشی و تعهد به مبانی شریعت سختملتزم و پایبندند. در قرن سوم هجری در احوال کسانی چون بایزید بسطامی و ابوبکر شبلی و حلاج و ابوبکر واسطی و ابوالحسین نوری عناصر اندیشه ای عاشقانه به وفور دیده می شود؛ مثل ستایش از ابلیس و تعرض به آداب شریعت همچون نماز و حج و قول به اتحاد و فنا با خداوند و...که با اندکی مسامحه می توان این قرن را قرن رواج و بسط اندیشه های عاشقانه دانست.اما در قرون چهارم و پنجم هجری، مخصوصا با ظهور بزرگترین محققان عرفان مثل ابونصر سراج و ابوبکر کلاباذی و ابوطالب مکیو ابوالحسن هجویری و امام محمد غزالی، نه تنها نوعی بازگشت به مبانی زاهدانه در عرفان به وجود می آید، بلکه این اندیشه هاصورت نظام مند و تئوریزه شده به خود می گیرد و در حقیقت در این دو قرن، عرفان زاهدانه از شکل ساده قرن دوم به مکتبی استواربا نظریه های آکادمیک در می آید.شایسته است که تحقیقی مفصل از این دست که نگارندهدرباره عرفان زاهدانه انجام داده، درباره انواع نگرشهای دیگر مخصوصا عرفان عاشقانه صورت گیرد و از راه استقراء کامل، نتایجی که در این تحقیق به صورت کلی ، از طریق استقراء نسبی حاصل شده آشکار گردد و صحت و سقم پیش فرضهای مطرح شده در این رساله به محک درست سنجیده آید.