مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: تحلیلی نافذ از نوشته‌های عارفان بزرگ ایرانی در جست‌وجوی سپیده‌دم در سیر معنوی. سهروردی، سمنانی، نجم الدین کبری و صوفیان دیگر.

شیخ احمد در آخرین نامه مکتوبات، چون با سؤال سختی روبرو می‌شود که: «چه فرقی است میان تو که ممکن را ظل واجب می‌دانی و شیخ اکبر که ممکن را نسبت به واجب، ممکن می‌داند و بنابراین چرا باید شیخ را سرزنش کرد»، برمی‌آشوبد که این قسم علوم معارف سُکریه است و الفاظ آن از نارسایی حقیقت معامله است: «ممکن چه بوَد که ظل واجب باشد؟ واجب را چرا ظل بوَد که موهم تولید به مثل است و مبرّا از شائبه عدم لطافت اصل. هرگاه محمد رسول‌الله را از لطافت ظل نبود، خدای محمد را چگونه ظل باشد؟

شیخ ‌‌احمد سرهندی برای اثبات این معنا که مظهر عین ظاهر و سایه عین اصل نیست، به ذکر مثالی مبادرت می‌ورزد: «عالم ذوفنونی خواست که کمالات متنوعه خود را در عرصه ظهور جلوه دهد و خفایای مستحسنۀ خود را در معرض وضوح آرد، ایجاد حروف و اصوات نمود و در مرایای آنها، آن کمالات مخفیه را ظاهر ساخت.

اندیشه‌های ابن‌عربی درباره «وحدت وجود» و به‌ویژه در عبارت «سبحان من اظهر الاشیاء و هو عینها» مخالفت‌های وسیعی را برانگیخت که مشهورترین آنها در نامه علاءالدوله سمنانی به عبدالرزاق کاشانی متبلور گشت. این مخالفت‌ها به پیدایش نظریه «وحدت شهود» علاءالدوله سمنانی در مقابل وحدت وجود انجامید و توسط میر سیدعلی همدانی (شاگرد نامدار علاءالدوله) و بزرگانی مانند سیدمحمد گیسودراز و شیخ‌‌احمد سرهندی در شبه‌قاره هند رواج یافت.

نظریه وحدت وجود یکی از اندیشه‌های اساسی عارفان مسلمان است که از سده‌های نخستین شکل‌گیری تصوف و عرفان اسلامی در بیان و نوشته‌های ایشان به آن اشاره شده است. با ظهور ابن‌عربی در قرن هفتم هجری این نظریه از تحلیل‌ها و تبیین‌های دقیق و منسجم تری برخوردار شد و بن‌مایه اصلی مکتب عرفانی وی را تشکیل داد. پس از ابن‌عربی، قونوی و دیگر شارحان اندیشه‌های وی به تثبیت و تحلیل عقلانی نظریه وحدت وجود پرداختند. تا جایی که دیدگاه ابن‌عربی میان مشایخ تصوف و عرفان مقبولیت فراگیری پیدا نمود. در این میان شیخ علاءالدوله سمنانی(م736 ق) و سید محمد گیسودراز(م825 ق) و شیخ احمد سَرهِندی (م 1034 ق) از مشایخ تأثیرگذار خراسان و شبه قاره هند مقابله جدی با وحدت وجود ابن‌عربی نموده‌اند. انتقادات ایشان ناظر به: 1ـ استعمال قید اطلاق بر وجود خداوند 2ـ یکی دانستن حق و خلق 3ـ متصف شدن خداوند به صفات مذموم 4ـ حلول و اتحاد حق با خلق و 5ـ قرب، معیت، سریان و احاطه ذاتی حق نسبت به عالم می‌باشد. سمنانی و به پیروی وی، گیسودراز و سرهندی از طرفداران نظریه وحدت شهود در مقابل وحدت وجود می‌باشند. در پژوهش حاضر پس از تبیین نظریه وحدت وجود با توجه به آثار ابن‌عربی و شارحان مکتبش و نیز بیان آراء وجودشناسی و انتقادات سمنانی و گیسودراز و سرهندی، در مقام تحلیل و نقد انتقادات، این نتیجه حاصل شده که ایرادات ایشان برخاسته از 1ـ شرایط فرهنگی و اجتماعی زمانه و در نتیجه تفکیک اعتقادات دین اسلام از هندوئیسم و بودیسم بوده است. همچنین2ـ عدم وصول به عمق کلام ابن‌عربی در اطلاق مقسمی وجود و3ـ خلط میان اعتبارات وجود (قسمی و مقسمی)4ـفضای تنزیهی حاکم بر نظام وجودشناسی سه عارف فوق الذکر از مواردی است که در مقام تحلیل و بررسی مورد توجه قرار گرفته است.

نگرش تاریخی آن‌جایی رقم می‌خورد که امور و مفاهیم نه به صورت مطلق که در همه زمان‌ها و همه مکان‌ها به یک منوال حاضر باشند و فهمیده شوند بلکه در وضعی که مقتضیِ دوره و زمانه خویش بوده‌اند به فهم می‌‌آیند و لازمه این سخن آن است که امور و مفاهیمِ هر دوره و زمانه‌ای را باید از زنگارهای وضع اکنونیِ خود، به نحوی که اکنون امور را درک می‌کنیم، زدوده تا بتوانیم آن‌ها را به همان نحو که بوده‌اند(بی‌آنکه غبار و حجابِ وضع ما فراگرفته باشدشان) درک کنیم. محمدعلی امیرمعزی در چنین بستری است که مواجهه و فهمش در نسبت با تشیع ممکن می‌شود. اقتضای روش او منابع کهن روایی شیعه را مورد توجه قرار می‌دهد به نحوی که شیعه را نه صرفا از دالان‌های صور گونه‌گونِ کلامی، فقهی، حکمی و یا مشارب عدیده عرفانی که ممکن است محجوب به حجبِ بُعد زمانه و مقتضیات برهه‌های تاریخی شده باشند بلکه از آنچه اقوال و احادیث ائمه بازگو کرده‌اند می‌یابیم. امام معصوم یا مرشد و راهبرِ شیعیان که واجد دو شان وجودی-باطنی و تعیّن تاریخی که در برهه‌ای حیات داشته است، نقطه‌ی کانونی قلمداد شده که تمامی امور و مفاهیم شیعی با او معنا می‌یابند یعنی معنای امام، محور جمیع باورها و افعال و نگاه انسان شیعی است. شیعه در نسبت با امام معصوم است که خود را یافته و بازگو می‌نماید. آنچه واجد اهمیت است نزدیک شدن به درکی است که خود ائمه شیعه از خود بازگو کرده و آن‌ را می‌توان در منابع کهن حدیثی شیعه که قریب‌ترین فاصله را با غیبت امامان داشته‌اند( که آغازِ تحمیلِ مقتضیات تاریخی بر درک از معنای امام و نسبت وجودی با اوست) یافت. گرچه این معنای نخستین از شیعه، کمتر حجاب فهمِ ادوار و مقتضیات آن را به خود گرفته اما در تطورات تاریخی و مابین فرق و مشارب گونه‌گون کلامی، فقهی، عرفانی و حکمیِ شیعه مضمحل نشده البته که تغییرات بعضا اساسی نسبت به وضع اصیلش یافته است.

ترجمه ماشینی: جلد حاضر بر جنبه‌های اندیشه اسلامی در ایران و یمن و سایر مناطق خاورمیانه، قرن نهم تا پانزدهم میلادی، از طریق مطالعه دقیق مواد خطی تمرکز دارد. فصل های شانزده گانه کتاب در پنج مبحث تنظیم شده است: معتزله، زیدیه در ایران و یمن، تشیع اثنی عشری، عرفان و روایات کتابشناسی. مطالب موجود در کتاب قبلاً در نسخه دیگری منتشر شده است. ظهور این مطالعات در مجموع در یک مجلد، این کتاب را به سهم قابل توجهی در حوزه مطالعات اسلامی کلاسیک تبدیل کرده است.