مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ابن تیمیه از تاثیرگذارترین علمای اهل سنت است که دامنه تأثیر افکار او در جهان امروز کاملا مشهود است. جریان های سلفی او را "شیخ الاسلام" دانسته و وهابیون اورا در قله ی عصمت تقدیس می‌نمایند.او با برخورداری ازهوش و حافظه قوی، تألیفات فراوانی را رقم زده و در آنها عقایدی برخلاف اجماع مذاهب اهل سنت ابراز نموده و به همین دلیل، بارها توسط علمای اهل سنت محاکمه و به زندان های متعددی محکوم دیده است.ریشه افکار و اعتقادات ابن تیمیه به نظرات ابن حنبل و بزرگان اهل حدیث برمی‌گردد. او با تاکید بر عدم تأویل و ظاهرگرایی، صفات خداوندرا بر ظاهر آنها حمل کرده و گرفتار تجسیم و تشبیه شده است.ابن تیمیه مخالف سرسخت شیعه است و در تألیفات متعدد خویش به تکذیب و توهین و تحقیر و تکفیر شیعیان دست یازیده است و دشمنی وهابیون با شیعه، میراث افکار ابن تیمیه در دوران معاصر است . ضرورت این تحقیق هم از همین نکته ریشه می‌گیرد و از آنجایی که وهابیت در دهه های اخیر، تلاش همه جانبه ای را با تبلیغات وسیع و به پشتوانه منابع مالی سرشار سامان داده تا افکار و آرای وی را معیار اسلام اصیل و حقیقی جلوه دهد، ضرورت واکاوی و نقد دیدگاه های وی رادو چندان می‌نماید. این تحقیق در چهار فصل انجام گرفته : در فصل اول ضمن تبیین مفاهیم و کلیات تحقیق، زندگانی و حیات علمی ابن تیمیه تبیین و روشن شده که در بزرگ نمایی ابن تیمیه، اغراق گردیده است. در فصل دوم مبانی اعتقادی ویژه ابن تیمیه، بررسی و نقد گردیده و نادرستی اعتقادات وی در زمینه توحید، نبوت، معاد و اتهامات بی اساس به شیعیان اثبات گردیده است . در فصل سوم مبانی تفسیری ابن تیمیه از میان مولفات متعدد او جمع آوری و با استفاده از نظرات مفسرین معاصر شیعه نقد گردیده است. نظر به اینکه ابن تیمیه دارای تفسیری مستقل نیست و بجز چند سوره کوتاه و تعداد معدودی آیات، تفسیری از او به جا نمانده است، ولی پیروان و هواداران وی در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری با جمع آوری دیدگاه های تفسیری او از میان تألیفاتش، تفسیرهایی را به نام او سامان داده اند. در فصل چهارم به بررسی و نقد آرای تفسیری وی پرداخته شده است و با استفاده از نظرات مفسرین فریقین و با تکیه بر نظرات مفسرین معاصر امامیه، بطلان اکثر آرای تفسیری وی نمایانده شده است.

شیخ صدوق بر پایه‌ی نصوص دینی، الهیّاتی سلبی را مبتنی بر خروج از حدین طرح ریزی نمود. وی با ارائه‌ی ملاکی در جهت کسب معرفت صحیح از سقیم در شناخت خداوند، بر نفی تعطیل و تشبیه اصرار ورزید و نقش حجج الهی را در برون‌رفت از دو حد یاد شده مورد کاوش قرار داد. او در نظام توحیدی خود از معرفتِ بی‌واسطه‌ (معرفه الله بالله) و معرفتِ بالأیه سخن به میان آورد و بحثِ مبسوطی را در باب معرفتِ وهبیِ پیشین ارائه نمود. هموپس از بیان استدلالات عقلی بر نفی تشبیه میان خالق و مخلوق و بیان تفاوت‌های دیدگاه کلامیِ خود با الهیّات تنزیهیِ مبتنی بر سنخیت حکمای اسلامی، به تنزیه حق از احاطه عقول و اوهام، تنزیه از وصف پذیری، و تنزیه از صفات امکانی پرداخت و با ذکر دلایل عقلیِ مأثور و ارائه شواهد متعدد روایی، به تنزیه حق از کیفیت، ترکیب، زیادت و نقصان، حد و تناهی، صیرورت، اینیت و مکان، قرب و بعد، زمان و حرکت و سکون و انتقال، رویت، جسمانیت و اعضا و جوارح و ادوات همت گماشت. شیخ صدوق هم‌چنین در مبحثِ توحید با نفی توحیدِ عددی و توحیدِ نوعی و انکارِ توحیدِ صفاتیِ مصطلح در نزد متکلمانِ مکتب اعتزال، و تأکید بر غیریت صفت و موصوف و خلقت اسماء و صفات تفاوت-های عمیق الهیّات نص‌گرایانه خود را با سایر نظام‌های توحیدی آن دوران به خوبی آشکار ساخت.ابن تیمیه حرانی نیز به عنوان یک متکلمِ نقل‌گرایِ عامه، به احیای تفکر اسلافِ اهل حدیث موفق شد و مبتنی بر نصوص رواییِ عامه، الهیّاتی را مبتنی بر نفی تعطیل و تشبیه تدوین نمود. وی با جریان تعطیل‌گرایانه جهمیه و اعتزالیه به شدت به مخالفت برخاست و با طرحِ معنای خاصی از نفی تشبیه، خود را از هواخواهان تنزیه حق قلمداد نمود. ابن تیمیه با نفیِ توقیفی بودن اسماء و صفات، راه را جهتِ نفوذ مباحثِ غیر مأثور به حوزه‌ی خداشناسی مفتوح نگاه داشت. پژوهش حاضر پس از بیان دیدگاه‌های کلامی ابن تیمیه در باب معرفت حق و نفی تعطیل و تشبیه، بهچهار مسئله‌ی حد و تناهی، جسمانیت، رویت خداوند و ترکیب از نگاه او پرداخته است. تطبیقِ آرای کلامی این دو متکلمِ نص‌گرا، می‌تواند تفاوت‌های شگرفِ دو نظامِ الهیّاتیِ مأثورِ امامیه و وهابیه را به خوبی به نمایش بگذارد.

جریان سلفیه امروز را باید برآیندی از مساعی دلبستگان به اهل حدیث تلقی نمود که به زعم خود تهذیب گرایی و اصلاح طلبی عقیدتی را به مثابه دورنمای آرمانی خود تعریف نموده و در این راستا زدودن پیرایه ها و تعقیدات عقل گرایانه از ساحت نصوص دینی را سرفصل راهبردهای خود قرار داده اند؛تکیه بر ظاهر گروی و فهم بسیط قرآن و سنت مبتنی بر آراء سلف صالح و بدون لحاظ نمودن منطق و اصول تفهم صحیح، غایت اجتناب ناپذیر منهج سلفیه به شمار می رود.تشتت و نا همگونی مبانی و برون داد های تفسیری مفسران منتسب به جریان سلفیه همچون ابن تیمیه، ابن کثیر و آلوسی در گستره ای وسیع، نشان از نا استورای مبانی و تزلزل ساختار عقیدتی این جریان دارد؛در این راستا تضاد آراء ابن تیمیه در مباحثی چون توحید حاکمیت با مبنای مدعایی قاطبه سلفیان معاصر،امری جالب توجه است.از دیگر سو ناپختگی منهج سلفیه را می توان در شکاف عمیق بین ابن کثیر و سلفیه در مباحثی چون توسل و استغاثه به صالحین پیجویی نمود؛در نهایت به نظر می رسد رای به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متاثر از متاخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مولفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.

در میان تعالیم اسلامی توحید جایگاه بلندی دارد .در قرآن در آیات بسیاری به مسأله توحید و ابعاد گوناگون آن پرداخته شده است و همچنین از آیات و روایات فهمیده می‌شود راه رسیدن به کمال عبودیت است . در اهمیت توحید می‌توان گفت ایمان به آن در کنار تصدیق پیامبری حضرت محمد(ص) اولین شرط تشرف انسان به آیین حیات بخش اسلام و ورود به آستانه سعادت و رستگاری است . اعتقاد به توحید زندگی انسان را در اندیشه و اعتقاد و کردار و عمل دگرگون می‌سازد بنابراین توحید ریشه درخت اسلام می‌باشد . بی شک اساس دعوت انبیا توحید و نفی شرک و بت پرستی بوده است .معنای لغوی توحید یعنی : چیزی را یکتا و منحصر به فرد دانستن است هنگامی که بر خدا اطلاق می‌گردد به معنای اعتقاد به وحدانیت و یکی بودن است. این پژوهش توحید را از دید دو شخصیت مطرح می‌کندو متشکل از چهار فصل می‌باشد. که در پایان این چهار فصل می‌توان به این نتیجه دست یافت که آیت الله سبحانی توحید را مهم‌ترین اصل از اصول می‌داند . و اعمال و رفتار انسان را شرک به خدا نمی‌داند. بلکه هر کاری که بشر انجام می‌دهدبه اذن و مشیت الهی است همچنین بوسیدن دست پیامبر با قرآن و کتب دینی و بسیاری از کارهای دیگر عبادت نیست بلکه تعظیم و تکریم می‌باشد و آقای قفاری برای غیر خداوند وجود مستقل در نظر گرفته است . در حالی که ائمه و معصومین و هر چه غیر خدا می‌باشد با اجازه و خواست خداست و در راستای خداوند قرار دارند و نظرات و تفکرات آقای قفاری بی‌پایه و اساس و اشتباه می‌باشد.همچنین گردآوری اطلاعات در این پژوهش از روش کتابخانه ای و مطالعه کتاب‌های توحید که مربوط به موضوع است استفاده شده ونرم افزارهای تخصصی کلام اسلامی و از روش توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر تطبیق می‌باشد.

نبوت از جمله مهمترین مباحث فلسفی کلامی است. کلامی از آن جهت که از جمله مباحث مطرح شده در حوزه ی عقیده ی دینی است و فلسفی از آن جهت،که مباحث نبوت با بسیاری از مبانی و مسائل فلسفی ارتباط وثیق دارد. در این مبحث سؤالات فراوانی قابل طرح است. پیش از هر چیز سؤال از حقیقت و ماهیت نبوت است. اینکه نبی کیست و نبوت چیست؟ آیا نبوت مرتبه ا ی از علو مقام نسبت به خداوند است؟ یا صفت اضافی یا حقیقی در ذات نبی؟ آیا اصلاً تحقق چنین امری امکان دارد؟ اصولاً بعثت انبیاء چه فایده ای برای انسان دارد؟ اگر شخصی ادعای نبوت کرد چگونه می توان صدق گفتار وی را تشخیص داد؟ انبیاء آنچه را که تحت عنوان وحی الهی تبلیغ می کنند، چگونه بدست می آوردند؟ آیا خود در آنچه که تبلیغ می کنند از عصمت برخوردارند؟ و ...این همه از جمله سؤالات اساسی ای است که در این حوزه می توان مطرح کرد. ابوحامد محمد ابن محمد ابن محمد غزالی طوسی و تقی الدین احمد ابن عبد الحلیم ابن تیمیه از جمله ی اندیشمندانی هستند که در این حوزه به نیکی قلم زده اند و آراء در خور تأمل وتعمقی درباب نبوت از آن دو به یادگار مانده است. غزالی نبوت را مرتبه ای می داند که در آن بینشی برای نبی حاصل می شود که عالم غیب را به وسیله ی آن مشاهده می کند. وی با بیان استدلال هایی امکان و تحقق نبوت را اثبات می کند. او در بیان فواید نبوت بیشتر فایده های دنیوی نبوت را مطرح می کند. غزالی معجزه را یکی از راه های شناخت نبی می داند. امّا شناخت نبی از طریق نظر به صفات نفسی و اخلاقی پیامبر را شیوه ی یقینی شناخت نبی می داند. از آن جا که این سخن مستلزم پذیرش حسن و قبح ذاتی افعال است، گویی غزالی در این موضع پا از دایره ی کلام اشعری فراتر می نهد. او در بحث وحی نیز سخنانی کمابیش شبیه سخن فلاسفه دارد. در اکثر مطالبی که غزالی در باب نبوت دارد تأثیر او از فلاسفه به گونه چشم گیری دیده می شود. برخلاف وی ابن تیمیه در بحث نبوت غالباً به نقد روش فلسفی می پردازد. وی نبوت را، آگاهی بر عالم غیب و آن را نوعی تعلیم مخصوص بشر می داند و از این مطلب امکان تحقق آن را نتیجه می گیرد. ابن تیمیه در بحث از نشانه های نبوت در شخص نبی، تعریف این نشانه ها به امر خارق العاده ای که معجزه نامیده می شود را نادرست، و لفظ قرآنی «آیت» را جایگزین آن می کند. وی از بحث معجزه به اصل علیّت گریززده، آن را اصلی موافق با عقل و شرع می داند. ابن تیمیه راه شناخت یقینی پیامبر را نظر به احوال اخلاق نبی می داند. از این مطلب می توان نتیجه گرفت که وی حسن و قبح افعال را ذاتی فعل وعقل را در تشخیص نیک و بد افعال توانا می داند. در مباحث مرتبط با وحی ابن تیمیه غالب بیانات فلاسفه را باطل می داند. او تطبیق جبرئیل بر عقل فعال را امری نادرست اعلام می کند. اهمیت این بحث تا آن جاست که تصور نادرست از چگونگی دریافت وحی می تواند در نگرش ما نسبت به الهی یا بشری دانستن ماهیت کتب آسمانی تأثیر مستقیم داشته باشد. فلاسفه وحی الهی به انبیاء را به معنای دریافت صور و اصواتی می دانند که قوه ی مخیّله ی نبی از عقل فعال دریافت و آنگاه آن ها را برای مخاطبان خود بازگو می کند. ابن تیمیه معتقد است چنین تصوری از وحی مستلزم بشری دانستن کتب آسمانی است. چرا که در این صورت لفظ کتاب های آسمانی از خود نبی و برای حکایتگری از صور و اصواتی است که نبی از عقل فعال دریافت می کند. این امر با صریح آیات قرآن منافات دارد. چون آیات بسیاری از قرآن به عربی بودن قرآن اشاره می کند. جمهور مسلمانان معتقدند لفظ قرآن نیز از جانب خدا است نه کلام پیامبر. ابن تیمیه برای دفاع از این مطلب، تطبیق جبرئیل بر عقل فعال و بیان چگونگی دریافت وحی به اتصال با عقل فعال را مخدوش و به ابطال آن می پردازد. ابن تیمیه در بیان فواید نبوت غالباً بر نقش پیامبر در سعادت اخروی انسان تأکید می کند. وی اکثر سخنان فلاسفه در این حوزه را نقد کرده، سعی دارد اندیشه های خود را بر پایه ی قرآن و سنت بنانهد. ابن تیمیه نقش عقل را در شناخت درست معارف دینی می پذیرد.

ابن تیمیه برای بیان مطالب جدید و فتواهای بحث برانگیز خود، مجبور بود مفهوم برخی از الفاظ را تغییر دهد و معانی آنها را چنان تعریف کند که از دل این مفاهیم، فتواهای دلخواهش را بر اساس اجتهاد خویش صادر کند. مهم ترین لفظی که مفهوم آن توسط ابن تیمیه تغییر یافت، عبارت است از: تضییق مفهوم سلف، که طبق مبنای او، سلف فقط شامل افرادی است که نزدیک به قرن پیامبر بودند. طبق این نظریه، فقها، علما و دانشمندان خلف پس از سلف، از دایرۀ فهم متون دینی و کتاب مقدس، خارج می شوند و باید طبق فهم سلف، فهم خویش را تصحیح کنند؛ چرا که سلف دارای فهم برترند. در این پژوهش با استناداتی که در ادامه ارائه خواهد شد، اساس مبنایی ابن تیمیه در مفهوم مذکور را به سنجۀ تحلیل می کشانیم و نشان می دهیم که فهم علمای اسلام از این لفظ در طول تاریخ اسلام، دقیق تر از فهم ابن تیمیه بوده و برداشتی که او از این لفظ داشته، ناصواب و بلکه تصرف نادرستی در معناست.

بسیاری از دانشمندان اهل تسنن اگر چه در مسائل عقیدتی، پیرو امام علی علیه السلام نیستند اما در عرض ارادت و بزرگ داشتن نام امیرالمؤمنین، کوتاهی نمی‌ کنند؛ و روایات فراوانی در مناقب و فضایل ایشان نقل می‌ کنند. در این میان برخی از معاندان کینه‌ ورز، به خاطر کینه و دشمنی با شیعیان، پا را از جاده‌ انصاف بیرون نهاده و بسیاری از حقایق تاریخی و ویژگی‌ های امیرالمؤمنین را منکر شده اند. یکی از این اشخاص ابن تیمیه است. ابن تیمیه که امروزه یکی از تئوری پردازان وهابیت به شمار می‌ رود در قرن هفتم می‌ زیسته است. آیت الله سید علی حسینی میلانی در کتاب «افکار ابن تیمیه در بوته نقد»، بخشی از دشمنی‌ ها و نفاق‌ ها و کینه‌ ورزی‌ های ابن تیمیه را به امام علی علیه السلام نشان داده است. کتاب در پنج بخش تنظیم شده است: بخش یکم موارد دشمنی ابن تیمیه با امیر مؤمنان علی علیه السلام را برشمرده است. بخش دوم نمونه‌ های انکار فضایل بی کران امیر مؤمنان علی علیه السلام توسط ابن تیمیه آمده است. در بخش سوم دیدگاه ابن تیمیّه به خلافت امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است. بخش چهارم: ابن تیمیه و مقایسه‌ ای بین خلفای سه گانه و حضرت علی علیه السلام. نویسنده در بخش پنجم این کتاب، به تلاش ابن تیمیه برای اثبات حقانیت خوارج و ناصبی‌ ها اشاره دارد و افتراهای وی را به امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل کرده است. وی نشان داده است که ابن تیمیه در این راه از توسل به احادیث دروغین ابایی ندارد.

کتاب سلفی گری (وهابیت) و پاسخ به شبهات توسط علی اصغر رضوانی به رشته تحریر در آمده است. سلفیّه، پدیده ای ناخواسته و نسبتاً نوخواسته است که انحصارطلبانه، مُدعی مسلمانی است و همه را جز خود کافر می داند. فرقه ای خودخواه که با انتساب دادن جامه به سلفِ صالح و با ادعای وحدت در فضای بی مذهب با بنیان وحدت مخالف است. سلفیّه؛ یعنی همان که بستر وهابیت است, مدعی است هیچ مذهبی وجود ندارد و باید به عصر سلف؛ یعنی دوران صحابه, تابعین و تابعینِ تابعین بازگشت و اسلام بلامذهب را اختیار نمود. نویسنده درصدد معرفی سلفی گری و پیروان این اندیشه می باشد.

يكى از تحولات معاصر رشد بى رويه گروه هاى تندرو سلفى و تكفيرى به ظاهر مسلمان، با نام «وهابى» يا «داعشى» است. زن در عقيده اين گروه، جايگاهى سخيف و غالبا محروم از حقوقى مساوى با مردان دارد. متأسفانه سلفى ها عقايد خود را به نام «توحيد محض» و اسلام راستين، و عقايد ساير مسلمانان و مخالفان خود را بدعت و شرك و كفر معرفى مى كنند. يكى از مظاهر و مصاديق اين ظلم و انحراف، ممنوع و حرام بودن زنان از زيارت قبور و تشييع جنازه است. برجسته ترين رهبر فكرى و مبدع عقايد اين فرقه، ابن تيميه مى باشد. اين مقاله با مطالعه اى اسنادى، تحليلى و تطبيقى در منابع ابن تيميه و اهل سنت، به دنبال كشف واقعى حكم زيارت قبور توسط زنان در قرآن، سنت و سيره سلف است. بر همين اساس، پس از توصيف و ارزيابى ديدگاه و مستندات ابن تيميه و سامان دهى ادله و مستندات جواز زيارت قبور توسط زنان و ديدگاه مذاهب چهارگانه اهل سنت، در پايان، به اين نتيجه مى رسد كه ضمن ضعيف و غيرقابل استناد بودن ادله ابن تيميه و پيروان او، ادله فراوانى مبنى بر جواز زيارت قبور زنان وجود دارد.

با عنایت به فراگیر شدن فتنه خونین تکفیر وهابیت و تروریزم که با حمایتجریان صهیونیزم بین الملل و شیطان بزرگ در جهت مخدوش نمودن چهره اسلام و پیشبرد پروژه اسلام هراسی، کلید خورده است، بنظر رسید که باید ریشه‌های وهابیت که در افکار ابن تیمیّه جستجو می‌شود مورد پژوهش قرار گیرد. در همین راستا این پژوهش برای پاسخ به این سوالات که «دیدگاه ابن تیمیّه در توحید و شرک چیست و آیا با آیات قرآن و نظرات و سیره علمای اهل سنّت تناقض دارد یا خیر؟» انجام شد. یافته‌ها حاکی از این بود که روش و رویکرد ابن تیمیّه در عقاید توحید و شرک ظاهرگرایی و برداشت های سطحی از قرآن و نقل، مبتنی بر پیش انگاشتهایی خاص- برگرفته از نظرات مجسمّه- است، این امر باعث تناقض نظرات او با سایر آیات و روایات شده و او بناچار در تهافت با نظرات خودش دست به تأویل در آیات ناسازگار با عقاید خودش زده یعنی به روش و نظر خودش نیز پایبند و وفادار نمانده است. مثلاً تجسیم ذات الهی با تمام ویژگیهای جسم از جمله وزن، ثقل، جهت و تحیّز از نتایج عقیدتی رویکرد اوست که بشدّت از آن دفاع کرده است. او با هر آیه قرآن، روایت نبوی، سنّت مسلمین و اجماع نظر علمای عامّه که مخالف پیش فرض او باشد، با ادعای اجماع بر عکس آن موضوع، مخالفت می‌نماید. بنای برون دینی ابن تیمیّه بر اساس حس گرایی است و بر آن اساس آیات را درک می‌کند درحالیکه بنای معارف قرآن ایمان به غیب است و غیب به معنای غیر مشهود و غیرمحسوس است.همچنین استناد به سلف در تفکر او به این شیوه است که سلف معنای مورد نظر او را انکار نکرده باشند، نه آنکه مطالب مدعای او را اثبات کرده باشند. وی با توسعه بدعت وار موارد شرک ، دیدگاه سایر علمای مسلمین که مخالف یا معارض با نظریّات خودش در خصوص توحید باشد را شرک و کفر و نفاق معرفی نموده و سپس، فتوا به وجوب قتل مخالفان داده است. در این پژوهش با روش تحقیق کتابخانه‌ای بوضوح و تفصیل نشان داده شده است که نظرات ابن تیمیّه دچار تناقض و تعارض شفّافی با آیات قرآن و نظرات علمای اهل سنّت از هر چهار مذهب فقهی و هر دو رویکرد کلامی و عقیدتی اشاعره و معتزله است وبا نظرات احمد حنبل کهابن تیمیّه خود را پیرو مذهب او می‌داند و حتی با آرای خودش نیز در تهافت است.ابن تیمیّه اصولاً جایگاه عقل به عنوان کاشف از احکام دین را رد ‌می‌کند و حکم به خروج عقل از قلمرو دین شناسی می‌دهد بنابراین سرّ انحرافات عمیق ابن تیمیّه در عدم توجّه به کاشفیت عقل اولاً در روش و ثانیاً در جهان بینی و فروع و احکام دین، نهفته بوده و خطای راهبردی و علّت العلل اشتباهات مهلک بعدی او در بعد معرفت شناسانه و در عدم توجّه به حجیّتعقل در ایصال به یقین است.