مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله با اشاره به پیدایش فرقه ها و خواستگاه آنها، پدیده غلو به ترتیب زمانیِ هر یک از چهارده معصوم بررسی خواهد شد. نخست بحث درباره این مسئله را از زمان حیات پیامبر گرامی اسلام و برخورد آن حضرت با این پدیده آغاز می کنیم؛ سپس مسئله غلو در زمان امام علی را با اشاره به غالیانی چون عبدالله بن سبا و برخی دیگر که قائل به الوهیت آن حضرت بودند، مورد بررسی قرار داده و با گذر از دوره امام حسن، امام حسین و امام سجاد به بحث درباره مهم ترین عصر غالی گری، یعنی عصر صادقین و گروه های مهم غالیان و هفت نفری که مورد لعن امام صادق و برخی دیگر از امامان واقع شدند، یعنی مغیرهْْ بن سعید، بیان بن سمعان، حارث شامی و عبدالله بن حارث و غالیان منتسب به آنان و نیز برخورد ائمه با این غالیان می پردازیم. پس از آن درباره غالیانی که ائمه پس از صادقین تا زمان غیبت صغری با آنان برخورد داشته اند ونیز درباره افرادی همچون شلمغانی که در عصر غیبت ظهور کرده اند توضیح داده، توقیعات صاحب الزمان را درباره آنان بیان می کنیم. در آخر برخورد ائمه را دسته بندی کرده، موارد گوناگون را با ذکر نمونه یادآور می شویم.

اهل سنت و امامیه در نادرستی انتساب معنای لغوی بداء به خداوند اتفاق نظر دارند؛ هرچند اهل سنت بر این پندارند، که امامیه معنای لغوی بداء را به خداوند نسبت می‌دهد؛ معنایی که مستلزم انتساب لوازمی چون جهل و ندامت به آن ساحت ربوبی است. البته اخبار و احادیث امامیه که شمار آنها به حد تواتر می‌رسد، بداء را به خداوند نسبت داده‌اند و بزرگان امامیه درصدد تبیین معنای بداء در آن اخبار برآمده‌اند. فِرَق منسوب به شیعه هم در باب بداء مواضع مختلفی دارند. فرقه‌ای چون زیدیه انتساب بداء به خداوند را صریحاً نفی می‌کند و همانند اهل سنت بر امامیه به خاطر اعتقاد به بداء، اعتراض می‌کند. اسماعیلیه هم به سبب تعارض باور به بداء با امامت اسماعیل، بداء را نپذیرفته‌اند. کیسانیه بداء را همان نسخ می‌دانند. غلات هم با آنکه همواره مورد لعن و تکفیر بزرگان امامیه بوده‌اند، به بداء اعتقاد دارند. نوشتار پیش رو درصدد است مواضع بزرگان امامیه را در برابر فرقه‌های چهارگانه مزبور تقریر کند.

ابن غضائری رجال‌شناس بزرگ قرن پنجم که معاصر با رجال‌شناسان بزرگی همچون نجاشی و شیخ طوسی بوده و علاوه بر هم‌درسی با ایشان در مجلس درس پدر، سمت استادی بر نجاشی را نیز داشته است، به‌واسطۀ تألیف کتاب الضعفا و جرح برخی از رجال مشهور به وثاقت، غالباً نامش قرین با جرح شتابزده و به‌دور از انصاف شده است. منتقدان وی دیدگاه خاص وی در موضوع غلو را در اتهام راویان به غلو و جعل حدیث دخیل دانسته‌اند. این مقاله سعی دارد با واکاوی اندیشۀ ابن غضائری در موضوع غلو و تتبع در گزارش‌های مربوط به کتاب الثقات و الممدوحین وی، همچنین از رهگذر رجالی که از سوی ابن غضائری توثیق شده‌اند، افزون بر کشف ملاک‌های وی در توثیق، به تصحیح چنین نگاهی به او بپردازد.

تحلیل و بررسی روایات یکی از بایسته‌ها در حوزۀ حدیث و برای دفاع و پاسداری از آن است؛ این ضرورت بنا به دلایلی در روایات تفسیری از اهمیت بیشتری برخوردار است و به‌خصوص آن احادیثی که دربارۀ امامان معصومk وارد شده که برخی از آنان نه‌تنها در جهت تبیین جایگاه آنان نیست بلکه ممکن است دستاویزی برای برخی مخالفان و معاندان شود. تحقیق پیش رو به دنبال پاسخ این پرسش است که آیا اساساً روایات غلوآمیزی در دو کتاب تفسیری عیاشی و قمی دربارۀ امامانk وارد شده است؟ و بعد اسناد و محتوای آن‌ها چگونه است؟ نتایج حکایت از آن دارد که تعدادی از روایات این دو کتاب، که در بخش دوم مقاله به‌تفصیل ذکر خواهد شد، غلوآمیز بوده؛ از جمله اعتقاد به الوهیت و ربوبیت امامانk و خلقت غیرعادی آنان و برخی تأویلات غیرقابل قبول، و البته اسناد ضعیفی دارند و از طرفی غیرقابل انطباق با معانی و سیاق آیات هستند. روش تحقیق در این مقاله تحلیلی‌توصیفی و به گونۀ تطبیقی است.

از جمله آسیب‌های حدیثی، انتشار تقطیع یافته یا برداشت‌های ناصحیح از روایات اهل بیت (ع) درباره خصوصیات و فضایل ایشان است که در برخی از موارد، به عقاید غالیانه منتهی می‌گردد. پژوهش حاضر، بر اساس روش «تحلیل محتوا» به بررسی سندی و دلالی حدیث «قُولُوا فینا ما شِئتُم ...»؛ «درباره ما (اهل بیت (ع)) هرچه می‌خواهید بگویید...» می‌پردازد که بر اساس برخی از تعابیر، موهم غلو است. بدین‌رو پژوهش حاضر درصدد است به پرسش‌های ذیل پاسخ گوید: آیا این حدیث در منابع معتبر شیعی یا اهل سنت نقل شده است؟ فضای صدور و انواع گونه‌های نقل شده‌ی این روایت، چگونه است؟ تحلیل وثاقت راویان حدیث بر اساس منابع رجالی، چه اطلاعاتی را در خصوص کیفیت اسناد حدیث به دست می‌دهد؟ منظور از خارج از تصوّر بودنِ فضیلت‌های امامان (ع) در این روایت چیست؟ آیا می‌توان هرگونه فضیلتی را به اهل بیت (ع) منتسب نمود؟ چگونه می‌توان بر اساس این حدیث، رابطه‌ی بندگی امامان (ع) را در برابر خداوند تبیین کرد؟ رویکرد روایت مذکور به ادّعای در نظر گرفتن مقام نبوّت برای امامان (ع) چیست؟ بر اساس برونداد این پژوهش، حدیث مذکور در کتاب «الخصال» تألیف صدوق، دارای سندی صحیح و راویان ثقه بوده و محتوای آن نیز در راستای نفی هرگونه غلو از ساحت اهل بیت (ع)، قابل تبیین است.

غلو و ادعاهاى نامتناسب با تعالیم دینى در مورد رهبران دینى، پدیده اى است که در بسیارى از ادیان و مذاهب وجود داشته و دارد. شیعیان «زیدیه» نیز در طول تاریخ در موارد بسیارى، در مورد امامان خود در وادى غلو لغزیده اند. یکى از نمودهاى غلو زیدیان، ادعاى نامیرایى و مهدویت در مورد برخى از امامان زیدیه است که با تعالیم مکتب زیدیه نیز در تضاد است. در همین راستا در آغاز قرن پنجم هجرى قمرى فرقه اى در داخل زیدیه شکل گرفت که ادعاهایى غلوآمیز و از جمله ادعاى مهدویّت در مورد امامِ زیدى «حسین بن قاسم» داشتند و به نام «حسینیّه» شناخته شدند. از آن پس و در طول چندین قرن بسیاى از عالمان زیدیه به مبارزه با این جریان پرداختند; از جمله عالم سرشناس و برجسته زیدیه حمید بن احمد محلّى (د. 652) که در تألیفى مستقل با نام «الرسالة الزاجرة لذوی النهى عن الغلوّ فی أئمّة الهدى» ضمن رد اعتقادات غالیانه حسینیّه، در چهار فصل جداگانه، به نکات ارزشمند تاریخى کلامى دیگرى نیز اشاره مى کند که به دلیل قدمت این اثر و تألیف آن در نیمه اول قرن هفتم، حایز اهمیت است. این رساله که على رغم اهمیت آن تاکنون منتشر نشده و نسخ خطى آن نیز از دسترس پژوهشگران دور بوده است، اینک به همراه توضیحاتى براى اولین بار به زیور طبع آراسته مى شود.

نوشتة حاضر در پی آن است که با بررسی اصطلاح غلو در متون دینی شیعه ــ قرآن، روایات و کلمات دانشمندان شیعه ــ مفهومی روشن‌تر و جامع‌تر از این اصطلاح به دست دهد. تاکنون کار مستقلی در ایضاح معنای غلو انجام نشده است و آنچه در منابع وجود دارد نیز یا صرفاً به مصداقی از این مفهوم یا برخی لوازم آن اشاره کرده و یا تعریف ناقصی است که همة عناصر دخیل در غلو را شامل نمی‌شود. برای آنکه بتوان بهترین تعریف از یک اصطلاح را ارائه کرد، باید ابتدا به اجزاء یا مؤلفه‌های جوهری آن دست یافت؛ از این‌رو در این مقاله سعی شده است با استفاده از منابع موجود، مؤلفه‌های جوهریِ مفهوم غلو شناسانده و بر اساس آن تعریفی ارائه شود که در برگیرنده همة موارد گفته‌شده باشد. اجزای جوهری غلو، دو مورد هستند: بالاتر بردن پیامبر اکرم و ائمه از حدود انسانی؛ و بالاتر بردن ائمه از حدود امامت و ادعای نبوت برای آنان. با توجه به این دو مؤلفه، به نظر می‌رسد آنچه سبب اختلاف بین دانشمندان شیعه دربارة برخی مصادیق غلو شده است، اختلاف در مفهوم غلو نبوده؛ بلکه اختلاف در تعریف انسان و مراتب آن بوده است. بحث این مقاله مربوط به غلو دربارة ائمه است و به سایر موارد نمی‌پردازد.

محمد بن حسن صفّار، یکی از شخصیت‌های بزرگِ قم در قرن سوم هجری است که دربارهٔ وی اختلاف است؛ از یک سو، شخصیتی همچون نجاشی ضمن توثیق، وی را عظیم‌القدر، راجح و قلیل‌السقط در روایت می‌خواند. از سوی دیگر، گروهی بر کتابش خُرده گرفته و علّت آن را غلوّ و زیاده‌گویی در شأن اهل‌بیت (ع) دانسته‌اند. درباره نادرست‌بودن نسبت غلوّ در ذات، به محمد بن حسن صفّار، به قرائنی همچون تجلیل علمای رجال از صفّار، نسبت‌ندادن غلوّ به وی در هیچ‌یک از کتب رجالی یا فهرستی، منسوب‌بودن کتاب الرد علی الغلاة به صفّار و وجود روایاتی در نفی و انکار غلوّ در کتاب بصائر الدرجات وی می‌توان استدلال کرد. همچنین، با توجه به وجود معانی مختلف برای غلوّ در صفات و نسبی‌بودن معنای آن، ویژگی بارز قمیان در پرهیز از احادیث ضعیف و غلوآمیز و مقابله با ناقلان آن، اخذ و استفاده اصحاب قمی از روایات و کتب او، کثرت روایات او در کتب اربعه و نقل محمد بن یحیی از روایات بصائر الدرجات العطار در همان دوره، می‌توان گفت این احتمال که صفّار در زمرهٔ غلوکنندگان بوده، توهّمی بیش نیست و استثنای ابن‌ولید در خصوص کتاب بصائر الدرجات، حاکی از مشی خاص او است، نه غلوّ صفّار