مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)» مشهور به بحار الانوار، مفصل‌ ترین مجموعه حدیثی شیعه است که با نظارت علامه مجلسی تألیف شده است. تألیف این کتاب که مجموعه‌ ای از آموزه‌ ها و تعالیم شیعی است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌ اند. مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است (در دوره‌ های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌ شود). در هر جلد ریز موضوعات مربوط به آن را در ابواب مختلف گرد آورده است. او در هر باب، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با موضوع را ذکر کرده و تفسیر آنها را می‌ آورد و در مرحله بعد احادیث مربوط به آن باب را نقل می‌ کند. مجلسی تلاش کرده است که در بحار الانوار تمام موضوعات و مسائل موجود را پوشش دهد. برای مثال، این مجموعه با عنوان کتاب العقل و الجهل آغاز و با مباحث مربوط به خداشناسی و توحید، عدل الهی، و تاریخ پیامبران ادامه پیدا می‌ کند. از جلد ۱۵ تا ۵۳ چاپ ۱۱۰ جلدی، به تاریخ زندگی و فضایل پیامبر اسلام (ص) و حضرت زهرا (س) و امامان شیعه (ع) اختصاص دارد. بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر روایت‌ های منقول از ائمه شیعه (ع)، باب‌ بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌ های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌ هایی از آن بارها به چاپ رسیده است. آنچه در این جلد به آن پرداخت شده است: - أبواب النکاح - باب ما تحرم بسبب الطلاق و العده و حکم من نکح امرأه لها زوج - باب ما یحرم بالزنا أو اللواط أو یکره و ما یوجب من الزنا فسخ النکاح - باب أحکام المهاجرات - باب ما یحرم بالمصاهره أو یکره و ما هو بمنزله المصاهره - باب الجمع بین الأختین و بین المرأه و عمتها و خالتها - باب نوادر المناهی فی النکاح - باب حکم المتبنی - باب وطء الدبر - باب الخضخضه و الاستمناء ببعض الجسد - باب من یحل النظر إلیه و من لا یحلّ و ما یحرم من النظر و الاستماع و اللمس و ما یحلّ منها و عقاب التقبیل و الالتزام المحرّمین - باب النظر إلی امرأه یرید الرجل تزویجها - باب حکم الإماء و العبید و الخصیان و أهل الذمّه و أشباههنّ فی النظر و حکم النظر إلی الغلام و ما یحلّ من النظر لمن یرید شراء الجاریه و فیه ذمّ الخصیّ - باب التفریق بین الرجال و النساء فی المضاجع و النهی عن التخلّی بالأجنبیّه - باب القسمه بین النساء و العدل فیها - باب النشوز و الشقاق و ذمّ المرأه الناشزه - باب العزل و حکم الأنساب و أن الولد للفراش - باب أقلّ الحمل و أکثره - باب اختلاف الزوجین فی النکاح و تصدیقهما فی دعوی النکاح - باب الشروط فی النکاح - أبواب النفقات - باب فضل التوسعه علی العیال و مدح قلّه العیال - باب أحکام النفقه - باب ما یحلّ للمرأه أن تأخذ من بیت زوجها - أبواب الأولاد و أحکامهم - باب کیفیه نشوء الولد و الدعاء و التداوی لطلب الولد و صفات الأولاد و ما یزید فی الباه و فی قوّه الولد - باب فضل الأولاد و ثواب تربیتهم و کیفیّتها - باب ثواب النساء فی خدمه الأزواج و تربیه الأولاد و الحمل و الولاده - باب الختان و الخفض و سنن الحمل و الولاده و سنن الیوم السابع و العقیقه و الدعاء لشدّه الطلق - باب الأسماء و الکنی - باب فضل خدمه العیال - باب الحضانه و رضاع المرأه للولد - باب النوادر - أبواب الفراق - باب الطلاق و أحکامه و شرائطه و أقسامه - باب حکم المفقوده زوجها - باب الخلع و المباراه - باب التخییر - باب الظهار و أحکامه - باب الإیلاء و أحکامه - باب اللعان - باب العدد و أقسامها و أحکامها - أبواب العتق و التدبیر و المکاتبه - باب فضل العتق - باب أحکام العتق و ما یجوز عتقه فی الکفّارات و النذور - باب التدبیر - باب المکاتبه و أحکامها - باب معنی المولی و فضل الإحسان إلیه و معنی السائبه - أبواب الأیمان و النذور - باب ما یجوز الحلف به من أسمائه تعالی و عقاب من حلف باللّه کاذبا و ثواب الوفاء بالنذر و الیمین - باب إبرار القسم و المناشده - باب ذمّ کثره الیمین - باب أحکام الیمین و النذر و العهد و جوامع أحکام الکفارات کتاب الأحکام - باب اللقطه و الضالّه - باب المشترکات و إحیاء الموات و حکم الحریم - باب الشفعه - باب الغصب و ما یوجب الضمان - أبواب القضایا و الأحکام - باب أصناف القضاه و حال قضاه الجور و الترافع إلیهم - باب کراهه تولی الخصومه - باب الرشا فی الحکم و أنواعه - باب أحکام الولاه و القضاه و آدابهم - باب الحکم بالشاهد و الیمین - باب الحلف صادقا و کاذبا و تحلیف الغیر - باب أحکام الحلف - باب جوامع أحکام القضاء - باب الحکم علی الغائب و المیت - باب عقاب من أکل أموال الناس ظلما أو سعی إلی السلطان بالباطل أو تولّی خصومه ظالم أو منع مسلما حقه - باب نوادر القضاء - أبواب الشهادات و ما یناسبها - باب الشهاده و أحکامها و عللها و آداب کتابه الحجّه و أحکامها - باب شهاده الزور و کتمان الشهاده و تحملها و تحریفها و تصحیحها و حکم الرجوع عن الشهاده - باب من یجوز شهادته و من لا یجوز - باب شهاده النساء - باب شهاده أهل الکتاب - باب القرعه - أبواب المیراث - باب علل المواریث - باب سهام المواریث و جوامع أحکامها و إبطال العول و التعصیب - باب شرائط الإرث و موانعه - باب میراث الأولاد و أولاد الأولاد و الأبوین و فیه حکم الحبوه - باب میراث الإخوه و أولادهما و الأجداد و الجدات و الطعمه للجدّ - باب میراث الأعمام و الأخوال و أولادهما - باب میراث الزوجین - باب میراث الخنثی و سائر أحکامها و میراث الغرقی و المهدوم علیهم و ذی الرأسین - باب میراث المجوس - باب المیراث بالولاء و أحکام الولاء - باب میراث من لا وارث له - باب میراث المملوک و الحمیل و الإقرار بالنسب - باب حکم الدیه فی المیراث - باب نوادر أحکام الوارث - أبواب الجنایات - باب عقوبه قتل النفس و عله القصاص و عقاب من قتل نفسه و کفّاره قتل العمد و الخطاء - باب من أعان علی قتل مؤمن أو شرک فی دمه - باب أقسام الجنایات و أحکام القصاص - باب الجنایات علی الأطراف و المنافع - باب حکم ما تجنیه الدواب - باب القسامه - باب الجنایه بین المسلم و الکافر و الحر و العبد و بین الوالد و الولد و الرجل و المرأه - أبواب الدیات - باب الدیه و مقادیرها و أحکامها و حکم العاقله - باب دیات المنافع و الأطراف و أحکامها - باب دیه الجنین و قطع رأس المیّت - باب دیات الشجاج - باب دیه الذمیّ - باب دیه الکلب

مواهب الرحمن في تفسير القرآن يكى از تفاسير جامع و متقن شيعه در دوره‌هاى اخير است؛ زيرا از زاويه‌اى علمى به ابعاد مختلف ادبى، لغوى، بلاغى، فقهى، كلامى، اجتماعى، فلسفى و عرفانى پرداخته و در هر قسمت به‌تناسب وارد بحث شده است. روش تفسير، اجتهادى و درعين‌حال جمع بين معقول و منقول است. شامل همه آيات قرآن مى‌شود و با نثرى روان و بدون پيچيدگى و تفنن در عبارات مطالب را ارائه كرده است. مؤلف قبل از ورود به تفسير، در مقدمه‌اى كوتاه، انگيزه و شيوه خود را اين چنين بيان مى‌دارد: «اكثر مفسرين، قرآن را به رنگ و بوى علمى كه با آن مأنوسند، تفسير كرده‌اند؛ فلاسفه، متكلمين، فقها، عرفا، صوفيه، اهل لغت، اهل حديث و ديگران. تلاشم اين است كه تفسير به رأى نكنم و تفسير قرآن را به قرآن ارائه دهم و با آنچه از ائمه(ع) در تبيين آيات آمده، درآميزم و آنچه را مورد پذيرش و اتفاق جميع اهل شريعت است، به آن اضافه نمايم و در نهايت، آنچه را كه مى‌توان با قرائن معتبر از آيات استظهار كرد، كنار آن ذكر نمايم. روش من اين بوده كه مضمون آيه را بيان كنم، سپس مفردات و بعد از آن مباحث مربوط به آيه را مطرح كنم و در مبحث دلالى، معناى عامى را كه آيه با دلالت‌هاى ظاهرى يا دقائق علمى به آن، اشاره دارد، بيان كرده‌ام. متعرض بيان نظم آيات و ارتباط آنها نشدم؛ زيرا معتقدم، جامع قريب آنها هدايت و تكامل انسانى است؛ با اين وصف، وجهى براى ذكر نظم آيات نمى‌بينم. شأن نزول آيات را غالبا ذكر نكردم؛ چون معتقدم، آيات قرآن، كلياتى است كه بر مصاديق خود، در همه زمان‌ها تطبيق مى‌كند؛ پس وجهى براى تخصيص آن به زمان نزول يا به فرد خاصى، نيست. رواياتى از ائمه(ع) نيز كه در صدد بيان مصاديق هستند، از باب تخصيص معناى آيه به آن مصداق، نخواهد بود، بلكه مصداق تطبيق كلى بر افراد خود مى‌باشد. از عبارت‌هاى مغلق و الفاظ سخت و تفصيل زائد احتراز جستم». ايشان ابتداى بحث هر سوره، به ذكر مكى يا مدنى بودن آن، تعداد آيات و احيانا وجه تسميه آن مى‌پردازد. پس از آن وارد بحث آيات مى‌شود، ابتدا اشاره‌اى به مضمون كلى آيات، نموده، سپس به تفسير فقره به فقره آن مى‌پردازد. بعد از آن به مفردات پرداخته، معانى لغوى، مفاهيم و تفسير آنها را بيان مى‌كند. ايشان تحت عنوان «بحوث المقام»، به بحث‌هاى متفاوتى مى‌پردازد؛ از آن جمله: بحث ادبى، بحث دلالى، فقهى، روايى، فلسفى، كلامى، عرفانى، علمى، اخلاقى و اجتماعى. در بحث ادبى، به تجزيه و تركيب و قرائت مى‌پردازد و وجوه مختلف آن را بيان مى‌نمايد و گاه نيز بحثى تخصصى ادبى ارائه مى‌نمايد؛ مانند جلد 1، صفحه 336، ذيل آيه 96 سوره بقره، بحثى راجع به «لو». مراد ايشان از «بحث دلالى» مطالبى است كه به كمك ظاهر آيات، قرائن علمى و مانند آن فهميده مى‌شود. در «بحث فقهى»، متعرض مسائل فقهى آيات مى‌شود و تا حدودى به استدلال بر آن طبق مذهب اماميه، مى‌پردازد؛ اما تفصيل آن را به كتب فقهى بدون ذكر نام يا كتاب «مهذب الأحكام» خود ارجاع مى‌دهد (مانند ج1، ص307، ذيل آيه 79 سوره بقره). در «بحث روايى»، ايشان، روايات قابل اعتماد را از كتب روائى و تفسيرى، در تفسير آيات ذكر مى‌كند و معمولا همراه با اظهار نظر درباره مضمون، دلالت، سند يا رجال آن، مى‌باشد. گاهى نيز به بحث‌هاى علمى در موضوع مناسب با آيه مى‌پردازد؛ مثلاًذيل آيات 102 و 103 بقره، بحثى علمى درباره سحر، حقيقت، انواع، موضوع، تأثير و فرق آن با عمل انبيا مطرح مى‌نمايد يا بحث علمى درباره كيفيت نزول و تنزيل قرآن[۱] به تناسب آيات نيز گاهى، بحث‌هاى فلسفى، ارائه مى‌دهد؛ به‌عنوان نمونه ذيل آيات 5-7 سوره حمد، بحثى راجع به «نفى سنخيت بين علت و معلول در فاعل مختار» مطرح مى‌كند يا در ذيل آيات 51-54 سوره بقره، بحثى درباره اينكه «افاضات الهى محدود به حدود استعداد و كيفيت قابل مى‌باشد و اينكه غرض اصلى از ميقات همين افاضات است» و يا بحث اراده را در ص85، ج8، ذيل آيات 26-28 سوره نساء مطرح مى‌نمايد. بيان لطائف و نكات عرفانى و استظهارهاى باطنى، نيز به‌تناسب آيات، لابه‌لاى تفسير ايشان، چشم‌نواز است؛ مانند ص184 و 179، ج1، ذيل بحث «هبوط» و آيات 38 و 35 سوره بقره يا بحث تهذيب نفس، ج8، ص144، ذيل آيه 31 سوره نساء يا بحثى در اراده و مراد، ص102، ج8، ذيل آيه 26-28 سوره نساء. بحث‌هاى تاريخى، مانند تاريخ دخول بنى اسرائيل به مصر و زندگى و خروج آنها و كيفيت قصه بقره، هر از گاهى ذيل آيات، ديده مى‌شود. تاريخ عقايد ملل و نحل نيز به مقدار كم، تكميل‌كننده مباحث ايشان است، مانند بحث تاريخ عقايد «صابئين»، ذيل آيه 62 سوره بقره، ص271، ج1. مطالب اخلاقى نيز از مواردى است كه مصنف، مطرح مى‌نمايد، مانند بحث گناهان كبيره و صغيره، ص135، ج8، ذيل آيه 31 سوره نساء يا بحث نفاق، ص352، ج8، ذيل آيات 60-63 سوره نساء. بحث‌هاى اجتماعى نيز مورد غفلت مصنف واقع نشده و به‌تناسب مطرح كرده است، مانند ج3، ص107، بحثى در حقيقت ملكيت، ذيل آيه 188 سوره بقره يا جايگاه زن، ج3، ص380، ذيل آيات 222 و 223 سوره بقره. در اين ميان، مباحث كلامى مصنف، توجه خواننده را به خود جلب مى‌كند، مانند ج1، ص361، ذيل آيات 102 و 103 راجع به فرق معجزه و سحر، بحث جبر و تفويض ذيل آيات 23 و 24 و 27 سوره بقره، ج1، ص132 تا ص140 يا بحث امامت، ج8، ص340، ذيل آيه 59 سوره نساء. علاوه بر عناوين بالا، عنوان «بحث قرآنى» در مواردى اندك، نيز مطالبى را در بر دارد، مانند ج8، ص283، ذيل آيه 48 سوره نساء يا ج4، ص456 ذيل آيات 275-281 سوره بقره، درباره ربا. مؤلف گرچه در مقدمه كوتاه خود، بحثى درباره علوم قرآنى ننمود، اما به شكل موضوعى برخى مطالب اين علم را مطرح نموده است، مانند بحث مفصلى در نسخ (ج1، ص377، ذيل آيات 106-108 سوره بقره) يا بحث اعجاز قرآن (ج1، ص115، ذيل آيات 23-24 سوره بقره) و بحث نزول قرآن (ج3، ص39، ذيل آيه 185 سوره بقره). در جلد هفتم به تفسیر آیات 159 تا آخر سوره آل عمران و ابتدا تا آیه 21 سوره نساء پرداخته شده است.

کتاب موسوعه علامه بلاغی که در نه جلد تدوین شده است به زندگی، وفات و آثار این علامه بزرگوار می پردازد. تعلیقات، تخریجات، توضیح مطالب و پانوشت های علمی و فنی از ویژگی های این کتاب است. جلد دوم شامل تفسیر آلاء الرحمن و سوره مبارکه آل عمران و بخشی از سوره مبارکه نساء می باشد: آلاء الرّحمن فى تفسير القرآن، تفسيرى است ناتمام به زبان عربى شامل سوره فاتحة الكتاب، بقره، آل عمران و قسمت كمى از سوره نساء. بلاغى، انگيزه و چگونگى نگارش اين تفسير را در نامه‌اى به شاگرد خود، ميرزا على اردوبادى غروى، بدين شرح بيان كرده است: «به توفيق خدا... از ذيحجّه 1349ق به تأليف تفسيرى درباره قرآن كريم، موافق اصول علم و مذهب شيعه شروع كردم؛ زيرا كه من ديدم اهّم تفاسير نزد ما، مثل تبيان و مجمع البيان، در لغت و صرف كلمه و قرائات، و تفاسير امثال عطا و مجاهد... و اشباه‌هم بسيار بيانات كرده‌اند و... بحرانى... احاديث را بدون تحقيقى در آنها نقل مى‌كند و در مزاياى قرآن شريف بياناتى نمى‌نمايد.» با توجه به اين ديد انتقادى است كه خود به پرداختن تفسيرى دست مى‌زند تا در عين اختصار، حق مطلب را در تبيين و تفسير مفاهيم و معارف قرآنى ادا كند.» اين تفسير داراى مقدمه‌اى است كه مطالبى بدين شرح در آن بررسى شده است: حقيقت اعجاز، دلالت آن بر حقانيت پيامبران، تنوّع معجزات، فلسفه فرستادن قرآن به عنوان يك معجزه براى اعراب جاهلى، امتياز قرآن بر ديگر معجزات از جهات گوناگون (تاريخى، استدلالى، نداشتن تضاد و تناقض، تشريع يك نظام اجتماعى عادلانه، اشتمال آن بر اخلاق و علم غيب و جز آن)، چگونگى جمع‌آورى قرآن در يك مصحف و زمان آن، عدم تحريف لفظى قرآن به ويژه از ديدگاه شيعه امامى، اختلاف قرائات، نياز به تفسير قرآن و شرايط و شئون آن، نقد تفسيرهايى چون الدّر المنثور و كشّاف، بحث عام و خاص و ادراك عقلى و قلبى. تفسير آلاء الرحمن مشتمل بر مطالب متنوعى است كه از جمله آنهاست: بقاء نفس پس از مرگ، شفاعت، جبر و اختيار، تعدّد زوجات در اسلام، محكمات و متشابهات، وضع انجيلها، نبوّت مسيح، امر به معروف و نهى از منكر، ميراث كلاله، مسائل عول و تعصيب، ميراث پيامبر(ص)، ازدواج موقّت، حرمت ميگسارى و سابقه آن در اديان پيشين، تيمّم و وضو. مؤلف اين تفسير از بحث‌هاى خشك علمى، لغوى، منطقى، فلسفى و كلامى پرهيز كرده است، ولى گاهى، با بهره‌گيرى از روش مزجى در زمينه‌هاى گوناگون، از فلسفه و لغت و روايات براى تبيين يك مفهوم استفاده كرده است. مفسّران پس از وى در ايران از پژوهش‌هاى او بهره گرفته‌اند. مؤلف برخى از مآخذى را كه در نگاشتن اين تفسير مورد استفاده وى بوده، در مقدمه ياد كرده است.

هذه رساله مشتمله علی شطر من اخبار ائمتنا الاخیار اخرجتها و اوردتها عند مطالعه الآثار و سمیتها بنوادر الاخبار...روایت فقهی درباره موضوعات مختلف فقهی.