مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اين رساله از مولانا سيد آقا حسين خلخالي است كه براي شاه روزگار خود حسن پاشا نگاشته است در چند فصل. (محمد تقي دانش پژوه) آغاز كتاب: بسمله ... لك الحمد يا من تفرد بوجوب الوجود و القدم. انجام كتاب: و ليكن هذا آخر الكلام في اثبات الواجب و صفاته ... من لدنك رحمة‌ انك انت الوهاب ... تمت الرساله. [دانشگاه تهران 3/130 و 16/312]

در اين كتاب كه در اثبات واجب بروش فلاسفه گفتگو كرده، بحث در مؤثر حقيقي و رد و ايراد با اشاعره را در اين موضوع مطرح مي كند و در قسمتهاي آخر كتاب به بعضي از روايات استشهاد مي نمايد. (سيد احمد اشكوري) ساخته 1050 در شيراز (پايان رساله). (محمد باقر حجتي) ملا شمساء در اين رساله از شبهه ن تعدد واجب تعالي» منقول از ابن كمونه سخن گفته و پاسخهايي چند براي آن ياد كرده. (عبد الحسين حائري) آغاز كتاب: لو كان في عالم الوجود واجبان بالذات العياذ بالله تعالي لوجب أن يكون حقيقة الوجود الذاتي مشتركاً بينهما اشتراكاً ذاتياً و لا يجوز أن يكون وجوب الوجود مشتركاً عرضياً كما هو مذكور في شبهة ابن كمونة انجام كتاب: و اعلم أن المفاسد التي تكون واردة علي القول بكون وجوب الوجود معلولاً علي ما ذكرنا مفصلاً يرد جميعاً علي القول بكون وجود الواجب بالذات مطولاً كما يظهر بالعامل غايراً فعليك باستخراجها تفصيلاً علي محاذات ما ذكرنا مفصلاً في الوجوب ذذا كان معلوماً، تمت [التراث العربي 1/46؛ الذريعة 1/105 و 1/373؛ فهرست سپهسالار 3/36؛ مرعشي 21/234و 31/686؛ ريحانة الادب 5/383؛ الهيات تهران ص 373؛ مجلس شورا 9/239]

رساله‌ای کوتاه در اثبات وجود باری تعالی که با استدلال‌های گوناگون فلسفی وجود صانع را به اثبات می‌رساند.

بی تردید منابع معرفت از مبانی فلسفی مهم علم کلام است. تفاوت دیدگاه ها در منابع معرفت، نتایج متفاوتی در علم کلام و به خصوص معرفت الله ایجاد می کند. رویکرد ملاصدرا و میرزای اصفهانی به منابع معرفتی و در نتیجه معرفت الله، بسیار متفاوت است. در این رساله رویکرد متفاوت ملاصدرا و میرزای اصفهانی در منابع معرفت و آثار آن در معرفت الله، مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرد. منابع معرفتی ملاصدرا شامل حواس ظاهری، حواس باطنی، حافظه، عقل، گواهی و متون دینی است. منابع ملاصدرا در معرفت الله، عقل، نقل و شهود است. هر چند از نظر ملاصدرا توانائی عقل در معرفت الله محدود است ولی عقل مهم ترین منبع در معرفت الله است؛ چرا که باید شهودات عرفانی و مدلول ادله نقلی به وسیله عقل تبیین و اثبات شوند. مهم ترین اثر منابع معرفتی ملاصدرا در خداشناسی، وحدت وجود است؛ نظریه ای که از نظر ملاصدرا علاوه بر داشتن دلایل عقلی و شهودی، مدلول نهائی متون دینی است. از دیدگاه میرزای اصفهانی سه منبع عقل و علم، معرفت فطری و متون دینی، منابع معرفت انسان‌اند. مهم‌ترین و بنیادی‌ترین منبع معرفت برای میرزای اصفهانی «معرفت فطری» است. در نگرش میرزای اصفهانی، شناخت خداوند فطری است؛ معرفتی از خدا در قلب و جان انسان از عوالم قبل از خلقت به ودیعت نهاده شده است و بعد از ورود به این عالم، فراموشانده شده و با یادآوری آن معرفت فراموش شده، معرفت فطری مرکب حاصل می شود. خداشناسی فطری، نتیجه معرفت فطری است. ملاصدرا و میرزای اصفهانی علاوه بر اختلاف نظر در منابع معرفتی و معرفت الله دارای اشتراکاتی نیز هستند. ملاصدرا و میرزای اصفهانی هر دو معتقدند که توان عقل در خداشناسی محدود است و مهم ترین منبع برای معرفت الله را معرفت مشاهده ای می دانند. با وجود اهمیت برخی از نقدهای میرزای اصفهانی، برخی دیگر از نقدهای میرزای اصفهانی بر ملاصدرا پذیرفتنی نیستند. برخی از نظریات میرزای اصفهانی و ملاصدرا در منابع معرفت و معرفت الله قابل نقد هستند ولی نظریات ملاصدرا در منابع معرفت و معرفت الله،از اشکالات کمتری رنج می برد. ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

از بررسی آثار صدرالمتألهین شیرازی که پایه گذار حکمت متعالیه محسوب می شود، به روشنی معلوم است که وی در جای جای آثار خود ، در کنار ادلّه عقلی برای اثبات و یا توجیه مبانی فلسفی خود و تطبیق آنها با نظام وحیانی، از روایات اسلامی نیز استفاده نموده است. بنابراین لازم به نظر می رسد که تفکرات فلسفی صدرا که به ادعّای او منطبق یا نظام وحیانی است و در غیر این صورت نمی توان عنوان حکمت را به آن اطلاق نمود، به خصوص در حوزه خداشناسی که این پژوهش بر محوریت آن شکل گرفته است مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد تا مشخص شود که اولاً برای دستیابی به این مبانی فلسفی به چه میزان از روایات اسلامی بهره برده است و ثانیاً به چه میزان این مبانی پذیرفته شده از جانب او که اکثراً با براهین عقلی نیز تبیین شده اند، منطبق با مجموعه نظام وحیانی با تکیه بر روایات اسلامی است. از این رو لازم است در ابتدا صحت و سقم استنادات و شواهد روایی او ، البته با استناد به پژوهش هایی که پیش از این در خصوص اعتبار روایات انجام شده است، مشخص شود و سپس در نگاهی جامع، با توجه به اینکه نظام وحیانی یک نظام مستقل است، موارد انطباق و افتراق مبانی حکمت صدرایی با مبانی قابل استخراج از نظام وحیانی روایی در موضوع خداشناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

مشیت واراده الهی از آموزه های علم قرآن وحدیث است، در توضیح فعل الهی در قرآن وروایات گاه تنها اراده یا مشیت ذکر شده است وگاه اراده ومشیت با هم ودر کنار قضا وقدر وگاه غیر از قضا وقدر اموری چون اذن وکتاب واجل نیز ذکر شده است. متکلمان فاعلیت خداوند را فاعلیت بالاراده وبر خلاف فیلسوفان اراده را به عنوان صفت فعلی غیر از علم در نظر می گیرند، اما در تحلیل مشیت واراده در کتابهای کلامی کمتر تحلیل دیده می شود. ودر این راستا یکی از متکلمان معاصر یعنی میرزا مهدی اصفهانی در آثار خود سعی کرده است مشیت واراده را تحلیل کرده وبر اساس آن به تحلیل فعل الهی بپردازد. در این رساله می خواهیم مشیت واراده را در قرآن وحدیث تحلیل کرده وبر اساس آن ماهیت فعل الهی را توضیح دهیم، ودر این راستا از تحلیل های میرزا مهدی اصفهانی نیز بهره خواهیم گرفت، البته ممکن است برخی دیدگاه های ایشان مورد نقد وبررسی قرار گرفته وپذیرفته نشود. میرزا مهدی اصفهانی در موضوع مشیت واراده الهی مساله «رأی الهی» را مطرح میکند وآن را اولین مرحله از مراحل فعل الهی می داند، وچنین تبیین میکند که علم الهی فقط کاشف می باشد واین کشف در بردارنده کیان ونقیضش میباشد واولین مرتبه برای تحقّق فعل الهی لزوم وجود عاملی تعیین کننده ومخصص می باشد که یکی از دو طرف «کیان» یا «لا کیان» را برگزیند، واین امر همان «رأی» می باشدکه تجلّی آن طبق مراحل متعدّد تحقق فعل الهی در مشیت وارادت وقدر وقضا الهی نمود می کند، ودر همه این مراحل حتی بداء تأثیر گذار می باشد. وفرضیه های این تحقیق این است که در احادیث آمده است «مشیت» ابتدای فعل می باشد، وعبارت است از اهتمام به انجام یک فعل، و«اراده» عبارتست از ثبوت مشیت وعزیمت بر آنچه مشیت شده است وقصد ومیل قاطع جهت انجام فعل. وبا استقرای مشیت واراده الهی در قرآن واحادیث میتوان به معنای دقیق این دو صفت الهی دست یافت. وهمانگونه که میرزا مهدی اصفهانی تحلیل کرده است «علم الهی» شانیت کاشفیت دارد، واین کشف از هیچ محدودیتی برخوردار نیست، وبه صورت همزمان در بردارنده کشف نقیضین می باشد، وهم کاشف «کیان» وهم نقیضش «لا کیان» می باشد، البته اجتماع این نقیضین در مرحله علم ودر رتبه واحد مستلزم تناقض نمیباشد، چون تناقض در مرحله «تحقق» و«واقعیت» صورت میگیرد نه در مرحله «کشف» که مرحله «علم بلا معلوم» می باشد، ومرحله کاشف اشیایی است که اصلا «تحقّق» و«واقعیت» ندارد. وبرای صدور «فعل الهی» بعد از مرحله علم به نقیضین وجود یک عامل برای «تعیین» و«تخصیص» یکی از دو نقیض لازم میباشد، تا علّت صدور فعل باشد. واین علّت نمیتواند خود «علم» باشد؛ چون علم فقط شانیت «کشف» را دارد وقابلیت تاثیر ذاتی ومستقیم ندارد، وکاشفیت علم در یک مرتبه شامل شیء ونقیضش میباشد، پس علم نمیتواند علت باشد وگرنه مستلزم «اجتماع نقیضین» می گردد. همچنین این علت نمیتواند خود «ذات الهی» بعنوان «فاعل موجب» باشد؛ چون این امر مستلزم قول به قدم عالم میگردد. ودر این راستا علتی که برای این امر مطرح می شود «رأی الهی» می باشد، و«رأی» از صفات فعل الهی میباشد، وصفت کمال است، واز ذات الهی جدایی ناپذیر است، واصل وجودش برای ذات الهی واجب است، اما عملکردش در تعیین یکی از دو طرف کیان ونقیضش در دایره اختیار الهی قرار دارد. رأی الهی نیز در این میان نیاز به «مرجح» ندارد؛ چرا که نیاز به مرجح در امور «واقعی» می باشد، اما عملکرد رأی در حیطه علم الهی است که «واقعی» نیست وفقط «کشف بلامکشوف» است، وقبل از واقع شدن وقبل از شیئت وقبل از کینونیت می باشد، واین رأی هست که با تاثیرش موجب «شیئیت» اشیاء میگردد وبه کاین «کینونیت» می بخشد وآنها را به امور «واقعی» تبدیل میکند. «رأی» در واقع در رتبه فعل الهی قرار دارد، وبعد از «علم الهی» می باشد که در رتبه ذات الهی قرار دارد، ورابطه آن با خدا رابطه «مالکیت» می باشد، وخداوند «مالک رأی» می باشد، ومالکیت الهی رأی صفت ذات وعین ذات الهی میباشد، واین «رأی» به کمک «علم الهی» عمل میکند وموجب «کینونیت» کاینات و«شییت» اشیاء میگردد. واهمیت موضوع مشیت واراده الهی در این است که حلقه ی وصلی میان ذات الهی وفعل الهی میباشد، واین موضوع از اهمیت شایانی جهت شناخت أفعال خداوند برخوردار است، ودر شناخت تمام صفات افعالی خداوند تاثیر بسزایی دارد. از سوی دیگر میرزا مهدی اصفهانی با تمرکز بر آیات واحادیث سعی کرده است تحلیل جدیدی از مشیت واراده الهی بیان کند که ضرورت دارد مورد بررسی قرار گیرد.

این پایان نامه در بردارنده اعتقادات شیخ محمد بن یعقوب کلینی پیرامون خدا شناسی می‌باشد و شیوه‌ای که در این أثر دنبال شده است شیوه تقطیع و تنظیم داده‌های حدیث أهل بیت: جهت دستیابی به تصویری کامل و فراگیر از معارف حدیثی موجود در کتاب کافی می‌باشد .این اثر تقریباً دربردارنده صدها فیش حدیثی مربوط به خدا شناسی می‌باشد که از أحادیث کتاب کافی گرفته شد است، و در واقع تبیین کننده آرای کلامی شیخ کلینی میباشد و این اعتقادات در چهار فصل أساسی مربوط به کلیات و شناخت خداوند و صفات خداوند و أفعال خداوند ارائه داده شده است.و مهمترین موضوعاتی که در این أثر تبیین شده است موضوعاتی از قبیل اهمیت خداشناسی و بیان راه‌کارها و شیوه‌های شناخت خداوند و تبیین صفات ذاتی، فعلی، خبری، ثبوتی، سلبی خداوند و بررسی نحوه صدور فعل از خداوند و بیان تعامل خداوند با اشیاء و تبین چهل و هشت فعل از افعال الهی و بررسی موضوع جبر و تفویض و نقش خداوند در أفعال انسان می‌باشد.