مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حسن حنفی از شخصیت­های معاصر مصری است که بیش از ۵۰ سال از عمرش را صرف پروژه میراث و تجدد کرد و بر خیلی از نظریه پردازان معاصر مؤثر بوده است.

غلامرضا اعوانی: اگر حکمت یک معنا دارد، نمی‌توانیم دو نوع حکمت داشته باشیم. درجات حکمت را داریم، اما حکمت یک معنا دارد که دارای شدت و ضعف است و این نور ما را از افتادن به ظلمت نجات می‌دهد. همچنین، این فقط نزد حکمای اسلامی اتفاق افتاده و از دستاوردهای بزرگ ایرانیان و شیعیان است و این حکمت علوی محسوب می‌شود که بین حکمت رسمیِ افلاطون و حکمت قرآنی ملاصدرا آنچه را حق بوده گرفته است و می‌گوید من دارم آن را احیا می‌کنم.

در نظرگاه مشهور, ثبوت وجود برای ماهیت مصداق قاعده فرعیه است. لازمه جریان قاعده فرعیه در موارد حمل وجود بر ماهیت، ثبوت ماهیت به عنوان موضوع است. ثبوت ماهیت در رتبه سابق بر وجود, منجر به یکی از دو مشکل تسلسل یا تقدم شیء علی نفسه می گردد. فارغ از خاستگاه و چرایی طرح این مساله در سنت فلسفی ـ کلامی مان, ملاصدرا پاره ای از پاسخ های ارائه شده به این مشکل توسط پیشینیان را, در برابر اصالت وجود می انگارد. برخی از پیشینیان او, هلیات بسیطه را از ذیل قاعده فرعیه خارج نموده اند. از منظر آنان, قاعده فرعیه محدود به قضایایی است که در صدد بیان ثبوت واقعیتی برای واقعیت دیگر بوده باشند. آنان در هلیات بسیطه, وجود را اعتباری انگاشته و هلیات بسیطه را مصداق ثبوت شیء می دانند. ملاصدرا در خروج تخصصی هلیات بسیطه از ذیل قاعده فرعیه, با پیشینیان خود همدل است. خروج تخصصی هلیات بسیطه از قاعده فرعیه الزاماً با درست ساخت بودن «انسان موجود است» در تنافی نمی باشد اما با باز تعبیر عکس الحملی آن ـ یعنی «این وجود انسان است»ـ هم قابل جمع است. از منظر ملاصدرا نمی توان ثبوت الماهیه را منهای وجود تبیین کرد و حال آن که او از عهده تبیین ثبوت الوجود منهای ماهیت بر می آید. ملاصدرا در مواضع متعددی بر اساس جریان قاعده فرعیه در هلیات بسیطه, بر اصالت وجود استدلال می کند. این امر خروج تخصصی هلیات بسیطه از قاعده فرعیه را بر نمی تابد بلکه تنها با توسعه ای در قاعده فرعیه قابل توجیه خواهد بود. بر اساس این توسعه, قاعده فرعیه علاوه بر ثبوت خارجی, ثبوت به اعتبار منشا انتزاع را هم شامل می شود؛ توجیهی که در متون صدرا شواهد عبارتی فراوانی دارد. ملاصدرا افزونه ای بر قاعده فرعیه روا می دارد که فخر رازی و دوانی به شدت از آن پرهیز داشتند. بر این اساس ثبوت شیئی برای شیء دیگر, علاوه بر ثبوت مثبت له, ثبوت ثابت را هم لازم دارد. بر این اساس حتی در بازسازی عکس الحملی هلیات بسیطه, با مشکل مواجه می شویم؛ چرا که ماهیت در کسوت محمول قرار گرفته و لازم است از ثبوت برخوردار باشد. به ظاهر ملاصدرا برای برون رفت از این اشکال راهکاری ارائه نمی کند. علامه طباطبایی عکس الحمل را معادل خروج تخصصی هلیات بسیطه از قاعده فرعیه می انگارد. به نظر می رسد که در فلسفه علامه باید از دو عکس الحمل سراغ گرفت؛ یکبار عکس الحملی که در مدخل نهایه الحکمه مطرح شده و با حد وسط واقعیت شکل می گیرد و دیگر بار عکس الحملی که در فصل تخصص بدایه الحکمه مطرح می شود و مقتضای اصالت وجود انگاشته شده است. می توان پاسخ سومی را به علامه نسبت داد که علامه بر اساس آن، ماهیتِ در کسوت محمول را هم انکار می کند. به نظر می آید که علامه تلقی واپسین ملاصدرا از قاعده فرعیه را همسو با قرائت خویش می خواند. در فرجام بخشی این مساله در وهله اول لازم است متونی که ملاصدرا ناظر به دشتکی, دوانی و میرداماد نگاشته، مشخص گردد. با برآوردن این امر، هم می توان در هندسه فکری ملاصدرا, منابع اندیشه او را بدست داد و هم خوانش ملاصدرا از پیشینیان را مورد ارزیابی قرار داد. از دیگر سو, پراکندگی بحث اتصاف در مجموع آثار ملاصدرا لازم می آورد به جمع آوری گفتار او در مواضع مختلف مبادرت ورزیم تا ارائه خوانشی منسجم و جامع از او فراهم شود. آثار علامه طباطبایی اگر چه مبتلی به این پراکندگی نمی باشند؛ اما به نظر می آید برخی از مبانی او قابل بکار گیری جهت پاسخ به این مشکل می باشند و استمرار این مبانی و تفطن به لوازم متافیزیکی آن بر عهده این رساله است.

موضوع تاثیر علم النفس ملاصدرا بر معاد شناسی در حکمت متعالیه، در حول محور نفس و ارتباط نفس با معاد می چرخد. بدین معنا که از نظر ملاصدرا غیر از اعضا و جوارح و ابدان مادی، امر دیگری در باطن انسانهاست که منشأ احساسات و ادراکات و فعل و انفعالات ارادی و غیر آنهاست و آن همان نفس ناطقه آدمی است. و این امر مسلم است که منشأ ادراکات و احساسات در تمام موجودات یکسان نیست و روشن است که هر یک از موجودات آثار خاصی دارند که موجب امتیاز آنها از یکدیگر می شود. این نفس بعد از مفارقت از بدن عنصری، همیشه خیال بدن دنیوی خود را می نماید و در روز قیامت همین که خیال بدن خود را نمود، بدنی مطابق بدن دنیوی از نفس صادر می شود و نفس با چنین بدنی در معاد محشور خواهد شد. روش تحقیق در این رساله، روش توصیفی، تحلیلی و کتابخانه ای است نتایج حاصل از این تحقیق، بدین قرار است. الف: بر پایه وجود شناسی ملاصدرا، هستی بر سه بخش تقسیم می شود: وجود مادی، وجود مجرد خیالی و وجود مجرد عقلی. ب: درهستی شناختی ملاصدرا، هر موجود در یک مرتبه از مراتب هستی قرار می گیرد وتعین وتشخص پیدا می کند، در این میان تنها نفس است که در جایگاه و مرتبه مشخص و ثابتی باقی نمی ماند. هرچند در اولین طلیعه وجود، در ماده جسمانی ظاهر می شود، ولی بر اثر حرکت جوهری و اشتداد وجودی، به مرتبه حیوانی وشأن ادراکی نائل می گردد و وارد مرتبه وجود خیالی و جهان مثالی می شود. ج: از دیدگاه ملاصدرا، معاد جسمانی امری مسلم است. زیرا بنابر برهان های عقلی و با توجه به تجرد قوه خیال، شخص محشور در روز قیامت، همان انسان موجود در همین دنیاست. د: از نظر ملاصدرا بهشت و جهنم مراتب وجودی انسان است بهشت هر کسی، عالم اختصاصی خود اوست و درجات بهشت و درجات جهنم چیزی جز درجات وجودی انسان که در همین دنیا تحصیل کرده، نیست.

پیداست که «دور‌ هرمنوتیکی» پدیده‌ای غربی است که توسط فلاسفه غربی مطرح شده است. این پژوهش مدعی است که در فرایند مطالعه و بررسی نوشته‌های ملاصدرا، او از پدیده «دور‌ هرمنوتیکی» به گونه صریح یا ضمنی در اثبات نظریات خود بهره برده است. این پژوهش در راستای دستیابی به اهداف خود در پی ارائه پاسخ‌هایی در خور به این پرسش‌ها است. الف) خاستگاه بنیادی و شالوده‌های نظری «دورهرمنوتیکی» بر پایه هرمنوتیک غربی چیست؟ ب) بر پایه گونه‌های مصادیق دور هرمنوتیکی به کار رفته در نوشته‌های ملاصدرا، بنیادهای جایگزین برای «دورهرمنوتیکی» بر پایه حکمت متعالیه برای فرآوری فهم چیست؟ ج) گونه‌های دور هرمنوتیکی به‌کاررفته در نوشته‌های ملاصدرا با کدام‌یک از فیلسوفان هرمنوت همانندی بیشتری دارد؟ نخست روشنگری درباره گونه‌های دور هرمنوتیکی در اندیشه‌های هرمنوت‌های غرب می‌تواند به‌عنوان پاسخی در خور به پرسش نخست باشد. در پاسخ به پرسش دوم افزون بر بیان زیرساخت‌های فلسفی ملاصدرا به‌عنوان شالوده‌های «دورهرمنوتیکی» می‌توان سیمای این گونه دور را در مسائلی چون اثبات نفس و بدن، هیولا و صورت، عقل نظری و عقل عملی و دورهرمنوتیکی میان پیش فرض‌های فلسفی پیشینیان و برخی از آیات قرآن و سرانجام رسیدن به‌ برخی نظریه‌پردازی‌های مشاهده کرد. پاسخ‌ به پرسش سوم ناظر به نظریات هرمنوت‌های غرب و ملاصدرا و همکنشی و سنجش میان آن‌ها است تا از این رهگذر نزدیکی دیدگاه‌های فلسفی ملاصدرا با اندیشه‌های فیلسوفان غرب ژرف‌تر به واکاوی گذارده شود.

فیلسوفان هنگامی که به آثار گیاهان توجه می‌کردند، چنین آثار ناهمگون و متنوع در گیاهان را نه به جواهر عقلی، نه به ماده و نه به جسمیت آنها مرتبط می‌دانستند. بنابراین می‌توان گفت منشأ این آثار همان نفس نباتی است. در نظر مکاتب مشاء، اشراق و حکمت متعالیه نفس نباتی کمال اول برای جسم طبیعی آلی است از آن جهت که تغذیه، رشد و تولید مثل دارد و تنها در بخشی از قوای نفوس گیاهی با یکدیگر اختلافات جزئی دارند. در نگاه سه مکتب اسلامی، به خصوص حکمت مشاء و اشراق، بیشتر عبارات و نوشته‌ها به سمت این است که نفوس نباتی جسمانی و صور منطبع در ماده می‌باشند و ترازو عبارات بیشتر به سمت عدم تجرد نفس نباتی سنگینی می‌کند؛ اما با این حال عباراتی در مورد هر سه مکتب به ویژه حکمت متعالیه وجود دارد (از جمله: غایت داشتن موجودات عالم، شعورمندی مادیات، سریان عشق و حیات در کل هستی و...) که نمی‌گذارد به راحتی نفوس نباتی را مادی و جسمانی بدانیم. در میان معاصران ملاصدرا کسانی چون ملارجبعلی تبریزی و قاضی سعید به صراحت به تجرد نفوس نباتی قائل هستند؛ به طوری که تبریزی استدلالی در این خصوص ارائه می‌دهد. تحقیقات تجربی که بر روی انواع گیاهان انجام شده، نشان‌دهنده این است که گیاهان دارای ادراک منحصر به فردی هستند. با وجود آثاری مانند حیات و ادراک ماده، تله پاتی گیاهان، علم، احساس ترس و درد و شعور منحصر به فرد آنان، ما را ملزم می‌کند که چنین آثار و افعال هدفمندی که از گیاهان سر می‌زند را به یک مبدأ فاقد شعور و ادراک نسبت ندهیم. توجه به بُعد ملکوتی گیاهان ما را ملزم می‌کند که رفتار و نگرش مادی و تک بُعدی خود را نسبت به آنان تغییر دهیم. با این وجود قانون گزاران باید با طرح قوانینی حقوق گیاهان را به رسمیت بشناسند.

رودلف اتو در کتاب مفهوم امر قدسی به تحلیل امر قدسی پرداخته است. از نظر او امر قدسی دارای عناصر عقلی و غیرعقلی(فراعقلی) است و ادیان تا به حال از منظر عقلی و اخلاقی بدان نگریسته‌اند، اما اتو خودش از منظر فراعقلی به بررسی امر قدسی پرداخته و آن را تحلیل کرده است. اتو اصطلاح The Holy را وافی به مقصود نمی‌دانست، از واژه تازه‌ای بدین منظور بهره برد و آن را امر مینوی(Numinous) نامید. به نظر اتو، امر مینوی دارای مؤلفه‌های ذیل است: موجب احساس مخلوقانه، داشتن رازبودگی، مهابت و جذبه. خود مهابت نیز عناصر ذیل را دارد: ترس، شوق، استیلا و مؤلفه رازبودگی نیز «امر مطلقا دیگر» را در خود دارد. اتو ‌از اندیشمندانی مثل کانت، شلایرماخر، آلبرشت و جنبش رمانتیسیزم تاثیر پذیرفت. از منظر تفکر صدرایی مراتب مختلفی از شناخت امر قدسی در میان اهل مکاشفه، حکیمان، اهل ایمان و اهل تسلیم وجود دارد. حکمت متعالیه در عین این که تحلیل‌های عقلی مختلفی از امر قدسی دارد، از تحلیل‌های فراعقلی(ادراک شهودی) نیز بهره برده است. از دیگر زمینه‌هایی که حکمت صدرایی به تحلیل امر قدسی پرداخته است عبارتند از عشق عرفا و مهابت امر قدسی. پیروان فلسفه صدرایی نیز در برخی از مباحث با اتو هم‌رأی هستند. صدراییان در شناخت امر قدسی از هر دو رویکرد عقلی و شهودی استفاده می‌کنند. پیروان ملاصدرا حتی معتقدند که ادراک امر قدسی خود سرّ است و هرچند ادراک او برای همه میسر است، اما مراحلی از ادراک او خود سرّ محسوب می‌شود و این سر نیز خود مراتب مختلفی دارد. عناصری از هر دو تفکر به همدیگر نزدیک هستند. مثلا تجربه ترس او و تجربه بیان‌ناپذیر بودن این تجربه، نزدیک بودن فطرت با حس مخلوقیت و پیشینی بودن امر قدسی. هر دو تفکر در زمینه تجربه امر قدسی ذاتگرا بوده، مخالف ساختارگرایی هستند. در عین حال، عناصری از هر دو تفکر با یکدیگر متفاوتند؛ مثلا بخش‌هایی از شهود که از منظر تفکر صدرایی فاقد اعتبارند، ولی از منظر اتو خود شهود هدف است و نیز «ذات غیب‌الغیوب» با امر مطلقا دیگر تا حدودی با هم تفاوت دارند.

حدوث و قدم یکی از اصطلاحات و مسائل فلسفه ی اسلامی است و مربوط به آغاز پیدایش جهان است . حکما برای حدوث اقسامی ذکر کرده اند از جمله : حدوث ذاتی ، حدوث زمانی ، حدوث بالحق، حدوث دهری . متکلمان و فلاسفه در مسأله ی حدوث عالم اختلافات زیادی با همدیگر داشتند و لذا تحقیق در این موضوع با دشواریهای گوناگونی روبرو بود. حکیم الهی علامه میرداماد از جمله کسانی است که در این عرصه قدم گذاشت تا مشکل را حل کند؛ وی در این زمینه قائل به نظریه «حدوث دهری شد .میرداماد این نظریه را برای حل اختلافات بین حکما و فیلسوفان در مسأله ی مهم ربط حادث با قدیم طراحی کرده است.» این نظریه،نظریه ای است کارساز و همساز با دیگر اصول معروف فلسفی است. «حدوث دهری» زائد بر «حدوث ذاتی» نیست بلکه میرداماد میخواهد مسبوقیت عالم به عدم دهری (عدم به معنای قدم دهری نه مقابل کلمه وجود زمانی) را ثابت کند. جایگاه حدوث دهری در حکمت متعالیه به دلایلی از جمله نظام فلسفی ملاصدرا بر اصالت وجود مبتنی است و حدوث دهری بر اصالت ماهیت مبتنی است؛از این رو ملاصدرا این نظریه را در حکمت متعالیه مسکوت گذاشته است.

جهان به عنوان فعل خداوند فرآیندی خلاق و پویا ست که هر لحظه در حال بوجود آمدن است.خلاقیت این فرآیند حاصل حاکمیت سنت های ثابت و تخلف ناپذیر، تحت تدبیر خدایی عالم وحکیم است که موجب پیدایش ساختاری منسجم، منظم و پویا در جهان شده است. با وجود دریافت معنای ثبات و تخلف ناپذیری از واژه نظم و تداعی نوعی جبر و عدم انعطاف از آن،مساله مهمی در موضوع رابطه انسان با خداوند پیش می آید وآن این که چگونه می توان بین نظم و قانونمندی جهان و اختیار انسان جمع کرد.برای حل این مساله ایده «جهان پویا» پیشنهاد می گردد. براساس این ایده جهان تشکیل شده است از نظامی قانونمند، هوشیار و فعال که در متن آن مدبری عالم و حکیم حضور دارد و هر لحظه در شأنی ظهور می‌یابد.َ بنابراین با روش توصیفی تحلیلی و بهره بردن ازمنابع حکمت متعالیه به این نتیجه می‌رسیم که نظام احسن و پویای جهان بستری از شرایط و موقعیت های مختلف را فراهم می سازد به گونه ای که انسان مختارمی تواند با علم ودرایت،ازبهترین وضعیت‌های ممکن بهره جسته و خیرونعم الهی را دریافت نماید؛یا با جهل و بی دقتی، خود را در بدترین موقعیت قرار داده و شر نصیب او گردد.

حکمت عملی آن بخش از فلسفه است که به افعال انسان آن چنان که باید باشد می‌پردازد.عموم فلاسفه حکمت عملی را به سه بخش حکمت خلقی(اخلاق) حکمت مدنی(سیاست مدن) و تدبیر منزل (خانواده) تقسیم می‌کنند. این پایان نامه با تاکید بر حکمت خلقی، نظریه فیلسوف متاله ملاصدرا را مورد بررسی قرار داده است. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی وبه شیوه ی جمع آوری اطلاعات وبا هدف پاسخ گفتن به این شبهه که حکمت عملی واخلاق در نظام فلسفی ملاصدرا مورد غفلت واقع شده و حلقه‌ی مفقوده دراین نظام می باشد صورت گرفته است.با توجه به تحقیقات و مطالعات صورت گرفته این نتیجه به دست آمد که نه تنها حکمت عملی حلقه‌ی مفقوده در فلسفه ی صدرائی نیست بلکه وی در این زمینه نیز دارای رای و دیدگاه بوده و در آثار خویش به این موضوع پرداخته است.درآثار ملاصدرا عنوان خاصی با نام اخلاق یا حکمت عملی را نمی توان یافت .با این وجود دیدگاه‌های اخلاقی او در تمامی آثارش پراکنده شده است. دیدگاه‌های اخلاقی ملاصدرا با آرای فلسفی او از جمله اصالت وجود، تشکیک وجود،اتحاد عاقل ومعقول،جسمانیه الحدوث وروحانیه البقا بودن نفس ونیز حرکت جوهری آن ارتباطی تنگاتنگ دارند؛به گونه‌ای که می توان دیدگاه های اخلاقی ملاصدرا را «اخلاق فلسفی» یا «اخلاق وجودی» نامید. ملاصدرا در اخلاق فیلسوفی فضیلت گراست. وی هدف اخلاق را کسب فضائل اخلاقی نمی داند هدف اخلاق از نظر ملاصدرا دستیابی به سعادت است.فضائل اخلاقی کلیدهای دستیابی به آن هستند.همانگونه که دیدگاه های فلسفی ملاصدرا به نوعی تبیین عقلانی از معارف وحی و شریعت محسوب می‌شوند دیدگاه های اخلاقی او را نیز می‌توان تبیین عقلانی از اخلاق شریعت به شمار آورد.