مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در مکتب نائینی در صدور فعل اختیاری از مفهومی به نام طلب و سلطنت نام برده‌اند و به زعم خود خواسته‌اند که نقاط ضعف تحلیل‌های فلاسفه را جبران کنند. در باب منشأ اراده نیر میان فلاسفه و مکتب نائینی برخی اختلاف‌نظرها وجود دارد. در تعریف و تحلیل مفهوم اختیار نیز مکتب نائینی به نقد فلاسفه پرداخته و اختیار را ناشی از سلطنت نفس به شمار آورده‌اند. در این میان علامه جعفری آراء خاصی دارد که در بعضی موارد هم با دیدگاه فلاسفه و هم مکتب نائینی تفاوت دارد. وی با توجه به مبانی انسان‌شناسی خود بحث جبر و اختیار را از حب ذات انسان آغاز کرده و اراده را فعل نفس و معلول آن به شمار می‌آورد که شخصیت و انگیزه‌های مختلف انسان‌ها موجب اختلاف اراده‌های انسان‌ها می‌شود. وی با تعریف خاص خود از اختیار، که آن را نظارت من بر دو جهت مثبت و منفی کار می‌داند، از نقش من در صدور اراده و تحقق فعل اختیاری بحث می‌کند.

این پژوهش به بررسی تحلیلی خلاقیت نفس، مبانی، مراتب و مصادیق آن در حکمت متعالیه می‌پردازد. مراد از خلاقیت، تاثیرات تکوینی نفس در عالم هستی و تحقق عینی مراد او، به محض اراده است. در فلسفه ملاصدرا نفس انسان به دلیل تجرد، بساطت، فاعلیت علمی و مثل اعلای خدای متعال بودن، در دو حوزه درون و بیرون خلاق است. مصداق بارز خلاقیت در درون، خلق صور ذهنی (صور حسی و خیالی و برخی از مراتب ادراک عقلی) است. در این رساله، بر اساس علم حضوری به مادیات، جامعیت نفس و دو مقام اجمال و تفصیل در ادراک به این نتیجه رسیدیم که نفس در مقام ادراک به علم حضوری آثار اشیاء خارجی را ادراک می‌کند و بعد به صورت سازی مشهودات خود در خیال متصل خوبش می‌پردازد و این خلاقیت را بر اساس آن‌چه در مقام ذات به نحو اجمالی واجد است، انجام می‌هد. مصداق بارز خلاقیت در بیرون (عالم طبیعت) معجزات و کرامات است. ملاصدرا در تبیین این امور، به نیروی نفس نبی و ولیّ استناد می‌کند و بر اساس فاعلیت قریب حق تعالی و مظهریت انبیاء و اولیاء، فاعلیت آن‌ها را عین فاعلیت حق می‌داند. بعلاوه کرامات اولیاء عام الهی، اعمال خارق‌العاده مرتاضان، سحر و هم‌چنین اموری چون تله‌پاتی، هیپنوتیزم و درمان‌روانی از دیگر مصادیق خلاقیت در بیرون است که بر اساس حکمت متعالیه، به بررسی آن‌ها پرداخته شده است.

این تحقیق بر اساس آراء ایان باربور در کتاب علم ودین در باب مساله متافیزیک سامان یافته است. گرچه متافیزیک به عنوان شاخه ای از فلسفه محسوب می شود و به موجود بماهوموجود می پردازد، اما با توجه به اینکه باربور یک فیلسوف نیست، می توان ادعا نمود که دغدغه وی در باب مسائل متافیزیکی، حول محور دین است که وی نام الهیات بر آن می نماید. دیدگاه خاص باربور، برقراری رابطه میان علم و دین است تا از این رهگذر بتواند مسائل متافیزیکی چون وجود خداوند، عمل کرد وی در هستی، وجود انسان و شان منزلت وی در عالم و نحوی خلقت در جهان هستی را تبیین نماید. در این پژوهش به مهمترین موضوع این کتاب، یعنی رابطه علم و دین پرداختیم و به واسطه روشن شدن دیدگاه باربور در این بحث و لحاظ داشتن آن، در فصل چهارم، آراء خاص متافیزیکی باربور را که به دین و آموزه های خاص آن مربوط می شوند، نه مباحث کلی فلسفی، ارزیابی و نقد می نماییم. یافته های تحقیق، محقق را به این نتایج رهنمون ساخت که اصل قرار دادن علم نسبت به دین و سرایت احکام مختص علم به حوزه دین از سوی شارحان معاصر حکمت متعالیه مورد پذیرش نیست و ایشان با ارائه نظریه علم دینی سعی نموده اند که نوعی دیگر از سازگاری بین علم و دین رقم بزنند. باربور نظریه تکامل را در تعارض با دین و آموزه بی همتایی انسان نسبت به سایر موجودات و قیومیت و قدرت خداوند در جهان نمی بیند و از طریق نظریه متافیزیک سطح ها سعی می کند شأن انسان را در طبیعت حفظ نموده و از آموزه خلقت دفاع کند. از نظر برخی شارحان معاصر حکمت متعالیه؛ هم چون شهید مطهری نظریه های علمی نیز مانند نظریه تکامل-بر فرض صحت- نه تنها تعارضی با آموزه های دینی ندارد بلکه عمل کرد خداوند در هستی را به زیبایی به تصویر می کشد وحتی برهان نظم در پرتو آن می تواند جلوه نمایی بیشتری داشته باشد.

هدف از این پژوهش، بررسی خیر و شر از دیدگاه حکمت سینوی و حکمت صدرایی بود. روش انجام پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه اجرا، توصیفی بود. در این پژوهش محقق با کمک اطلاعات میدانی و کتابخانه ای به بررسی منابع مهم در زمینه بررسی اندیشه های ابن سینا و ملاصدرا در زمینه مساله خیر و شر پرداخته است. بررسی نتایج نشان می دهد که ابن سینا نیز با تکیه بر دانش و حکمت و قدرت باریتعالی و این‌که خدایی که حکیم علی الاطلاق، جهان خالص و بی قید و خیرخواه محض است، جز دسته بندی و نظام خیر و اکمل از او صادر نمی‌شود، وجود ترتب و نظامی بهتر از ترتب و نظام کنونی را غیر ممکن دانسته است. ابن سینا، راه حل خود را در رابطه با مسأله شر از طریق توافق دادن بدی و شرارت با عنیت الاهی ارائه کرده است. به نظر وی، شر بر دو وجه است: گاهی نیستی چیزی است که وجودش بلوغ و غایت مطلوب اولی و مقتضای آفرینش نوعی است. خیر در فلسفه صدرایی، یا نفسی است که به لحاظ ذاتی مطلوب است یا غیری است و مطلوبیّت آن با توجّه به چیز دیگری است. خیر ذاتی مطلوب است و به همین دلیل کلیه خلایق در جست و جوی آن هستند و هیچ چیزی در سلوک طبیعی خود متوجّه چیزی منافی و مضاد با آن نیست. کلیه غایتها به او منتهی می شوند، مگر این که جبر یا عامل خارجی سبب شود. امّا شرّ محض، شرّ مستولی (موردی که شر بیش تر از خیر باشد) و شرّ مکافی (جایی که خیر و شر باهم برابر باشند)، تحقّق خارجی ندارند. نیستی و سلب، شر هستند و شرّ محض معدوم و شرّ نسبی امری عدمی است.

نوشتار کنونی به دنبال کشف و معرفی پاسخ حکمت متعالیه به چالش اختیار و علّیت است. در فلسفه ی اسلامی، معلول هویتی وابسته به علت است و در نگاه ملاصدرا، این وابستگی عین ذات می شود و ذات و صفت و فعل معلول را در بر می گیرد. بر این اساس، خود انسان و اراده اش کاملاً در سیطره ی علّت خویش قرار می گیرد و تصویر اختیار انسان به ظاهر با دشواری مواجه می گردد. تبیین دقیق توحید افعالی در حکمت متعالیه و کشف دو تعریف از اختیار بر اساس مبانی آن، دو گام اساسی پاسخ صدرایی است؛ کاربرد نخست اختیار یعنی استقلال در فاعلیت، مختص حق تعالی است و با معلول بودن سازگار نیست، اما معنای دوم یعنی صاحب اراده بودن، به ویژه بر اساس تبیین ابتکاری حکمت متعالیه از حقیقت اراده، با معلول بودن نیز سازگار است. در نگاه صدرائیان، اراده حقیقتی مشکک است و معنای جامع مشترک آن با عناوینی همچون محبت، شوق، ابتهاج و رضایت قرابت دارد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را علی رغم وجود احاطه و سلطه ی علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر می سازد، ضمن آنکه توجه به حب، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه ی وجود علمی او نزد حق تعالی(عین ثابت) نیز تبیین اختیار را روشنتر می نماید و ضمناً برخی پرسشها را پاسخ می دهد.

ملاصدرا پاسخ‌های متعددی به مسئله شر داده است. او خیر را امری وجودی و شر را عدمی دانسته، اما دو تعریف از خیر و شر ارائه کرده است. در مقاله حاضر پس از بررسی رابطه شر با عدم، هیولی و ماهیت، سخنان به ظاهر متناقض صدرا در این رابطه تبیین شده و نظر نهایی صدرا به عنوان تساوق شر با عدم معرفی گردید. از سوی دیگر طبق تشکیک در حقیقت واحده اصیل وجود و اتحاد ماده و صورت، و نیز مسئله امکان حرکت در مجردات که از لوازم مبانی حکمت متعالیه صدرا محسوب می‌شود، مرز مادی و مجرد برداشته شده و لذا احتمالات پنج‎گانه عالم که توسط ارسطو در حل مسئله شر مطرح شده بوده به سه احتمال کاهش یافت، و موجب بازگشت شر طبیعی به شر متافیزیکی شد. با بررسی شرور اخلاقی نیز در نهایت به این نتیجه رسیدیم که بازگشت همه شرور به شر متافیزیکی بوده، و محوری‌ترین پاسخ به مسئله شر بر اساس مبانی حکمت متعالیه، عدمی بودن شر است. همچنین نگاه کلی صدرا به عالم به عنوان یک واحد شخصی، افضل بودن عالم و نظام حاکم بر آن را از طریق علت فاعلی و غایی عالَم به اثبات رسانده و شر موجود در آن را به فقر وجودی عالم نسبت داد.

صدرالمتالهین بر اساس قاعده مهم اصالت وجود ، ادراک و علم را مرتبه ای از مراتب و شأنی از شئون وجود دانسته ، در این دیدگاه علم و ادراک مرتبه ای خاص از وجود است که نه تنها شامل شناخت عقلی بلکه ادراک خیالی و حسی را هم در بر می گیرد . از اینرو هر ادراکی که به هر نحوی حاصل شود امری وجودی است . از دیدگاه ملاصدرا، حقیقت نفس از سنخ ملکوت و نوری از انوار الهی است که مطلع آن رب اعلی و مغرب آن بدن ظلمانی انسان است . نفس که هویت وجودی هر فرد را تشکیل می دهد بنا بر اصل حرکت جوهری ، مطابق با عوالم سه گانه ( عالم طبیعت ، عالم مثال و عالم عقل ) ، تطورات سه گانه دارد . از نظر ملاصدرا چون وجودها با هم تفاضل دارند ، در نتیجه نفوس و فضایل آن ها نیز با هم متفاوتند ، به نظر ایشان تفاوت نفوس آدمی مربوط به کسب فطرت ثانی است وگرنه در فطرت اول تفاوتی میان آن ها وجود ندارد . بنا بر اصل تشکیک وجود ، هرچه وجود قویتر و به علت اولی نزدیکتر باشد از فضیلت بیشتری برخوردار است . ملاصدرا معیار و ضابطه کلی در برخوردار بودن انسان از فضیلت و شرافت را در امور کلی و کمالات عقلی می داند ، در واقع او چیزی را مایه فضیلت می داند که کلی و ثابت باشد مانند علم و معرفت . ایشان فضیلت علم را از کمالاتی می داند که مردگان نسبت به حیات عقلی را زنده و تاریکی های جهل و کوری را نور می گرداند ، البته ایشان برترین علم را علم محمود و مکاشفه می داند ، که علم توحید است و از احوال و صفات مبدأ و معاد ، فرشتگان ، پیامبران و کتب آسمانی گفتگو می کند . از نظر ملاصدرا ارتباط دو سویه حکمت و تهذیب نفس بدین صورت است که انسان وقتی نفس خود را با ریاضیات و تطهیر و عبادات و دفع وسواس زینت می دهد ، از قوه به سوی فعل به حرکت در می آید و در این صورت همچون آیینه ای می شود که صور موجودات را در خود نمایان می کند اینجاست که نفس با نورهای علوم منوّر گشته و حقایق در آن تجلّی پیدا می کند و در نتیجه عقل و معقول بالفعل می گردد و از آن طرف وقتی از راه تحصیل علم و حکمت نفس به کمال عقلی نائل می شود ، به سبب اتصال به عقل فعال و احاطه بر حقایق و علوم کلی به استکمال می رسد در این صورت هیچ یک از زیبایی ها و جلوات ظاهری نظر او را جلب نمی کند در این صورت از رذایل و شهوات حیوانی فاصله می گیرد که همین نقطه عطفی برای تزکیه نفس و کسب فضایل است و در نهایت ملاصدرا غایت سعادت انسان را رسیدن به مرجع فضایل یعنی حکمت و حرّیت می داند . راه وصول به این مقام ، تطابق معرفت و فضیلت و ارتقاء در بُعد علم و عمل است ، چنان که در ذات و صفات و افعال مثال خداوند شود ، همان طوری که خداوند خلق می کند ، انسان هم می تواند انشاء صور کند لکن در مملکت خودش .