مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حقيقت وجود، اصل و صرف و محض وجود است که آميخته به حدي يا نهايتي يا عدمي يا نقصي يا عمومي يا خصوصي يا صفتي غير از وجود نيست؛ پس مطلق غير‌متناهي، بلکه فوق ما لايتناهي بما لايتناهي است و اين عدم تناهي ـ که سلب تحصيلي است، نه ايجاب عدولي - اطلاقي است که در مقابل آن، تقييدي نيست و از هر نوع تعين اسمي و وصفي و هر تقييد مفهومي و از معرفت و ادراک و از معنا و مفهوم و وضع و لفظ، «تعالي» دارد. صدرالمتألهين، ذات حق تعالي را حقيقت وجود مي‌داند. با اين وصف، بعض تعابير ايشان با ديدگاه حکيمان و بعض آنها با ديدگاه عارفان سازگار است و از‌اين‌رو، شارحان به چالش افتاده‌اند و فهم مقصود اصلي دشوار شده و در نتيجه نظرات متقابلي به بار آمده است. در اين نوشتار، ديدگاه صدرالمتألهين در تعالي حقيقت وجود آشکارسازي شده است.

برزخ و تحولات نفسانی انسان در آن، یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل فلسفی-کلامی است و شناخت ماهیت انسان در برزخ، تأثیر بسزایی در گستردگی و حل مباحث مرتبط با سعادت و شقاوت و استکمال انسان خواهد داشت. برزخ به لحاظ رتبۀ وجودی فراتر از ماده و فروتر از عقل و به لحاظ ویژگی‌ها و پیامدها، از هر دو طرف بهره‏مند است. از نگاه علامه حسن‌زاده آملی، روح انسان پس از مفارقت از بدن مادی، در قالب حیات آخرتی متناسب با ملکات نفس حضور می‌یابد و علم و عمل مهم‌ترین نقش را در اشتداد وجودی انسان دارد. این مقاله با روش تحلیلی و با بررسی عالم مثال و تکیه بر نگاه علامه حسن‌زادۀ آملی، می‌کوشد تصویر روشنی از ارتباط میان ماهیت انسان و فرجام‌شناسی او در عالم برزخ با علم و عمل او در دنیا ارائه دهد. بررسی و تحلیل این موضوع در اندیشۀ ایشان، این دستاورد را به همراه داشت که بدن مثالی همواره همراه انسان بوده و شکل و صورت و مقدارِ مجرّد از ماده و لوازم آن دارد. نیز نفس با رسیدن به حدی از تکامل می‌تواند بدن طبیعی را رها کرده، با بدن مثالی که انفکاک‌ناپذیر از نفس است، در برزخ نیز تکامل و ماهیتی متأثر از علم و عمل داشته باشد.

این مقاله با تحلیل موضوع فنا به عنوان غایت کنش اخلاقی، به تقریری نوین از نظام اخلاقِ عرفانی ـ صدرایی توجه دارد. انسان برای ایصال به سعادت غایی خود ناگزیر است که مدارج هستی خویش را معدوم سازد: عدم قالب و عدم نفس و عدم روح. این گامها که به ترتیب معادل با مرگ طبیعی و اِنعدام نفس انسانی و فنا در توحید الهی هستند، ضمن هم‌خوانی با مبانی تشکیکی ـ وجودشناختی حکمت متعالیه، با پاسخ به این پرسش که «در خوانش سلبی از ماهیت اخلاق، نقش فعل اخلاقی چیست؟»، امکان ارائه یک نظریه اخلاق‌شناسانه سلبی را فراهم می‌کنند. بر این قرار، مسیرِ تخلّق از پی سفر انسان به عالم اله آغاز می‌شود و پس از محوِ ماسوی الله پایان می‌یابد. با التفات به تمایز اخلاق دنیوی و اخروی و در عین توجه به حدیث قرب نوافل و فرائض، امتیاز این نظریه سلبی در تشخیص ماهیت اخلاق اسلامی نمایان می‌شود.

يكي از مهمترين مباحث در معرفت‌شناسي، بحث از منابع معرفت است. بسياري از معرفت‌شناسان معاصر در غرب، شهود عرفاني را بعنوان منبع معرفت نميپذيرند اما ملاصدرا از جمله بزرگترين فيلسوفان الهي است كه شهود عرفاني را نيز يكي از منابع معرفتي مهم ميداند و معتقد است علاوه بر دلايل عقلي، متون ديني نيز بر اعتبار اين نظريه دلالت دارند. او برخي مسائل فلسفي را از دسترس عقل خارج دانسته و معتقد است اينگونه مسائل تنها بوسيلة شهود عرفاني قابل دستيابي‌هستند. بر اساس حكمت متعاليه، زماني شهود عرفاني محقق ميشود كه بين عالم و معلوم، اتحاد يا اتصال و پيوستگي وجودي باشد، عالم و معلوم هر دو مجرد باشند و عالم قائم به ذات باشد. در اين مقاله نخست به تبيين شهود عرفاني بر اساس علم حضوري ميپردازيم، ويژگيهاي آن را برميشمريم و تفاوت آن را با درون‌نگري نشان ميدهيم، آنگاه با بررسي چيستي شهود عرفاني و انواع آن، اعتبار و ارزش معرفتي آن را ارزيابي و ملاكهايي را كه ملاصدرا و شارحان وي براي تشخيص شهودهاي معتبر برشمرده‌اند، فهرست ميكنيم و در نهايت، به بررسي حد و حدود اعتبار آن ميپردازيم.

معنویت درسده اخیر از سوی گروه‌های مختلف حتی از سوی مکاتب مادی‌گرا مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است چراکه معنویت ظرفیت زیادی در راستای سازمان‌بخشی به زندگی انسان‌ها دارد تا جایی که برخی از اندیشمندان علوم انسانی، عصر کنونی را بنام عصر معنویت نام نهاده‌اند. استدلال‌های طرفداران معنویت غیر‌دینی، مبتنی بر مبانی فلسفی خاصی از جمله در ابعاد معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی هست. ما در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی که با ابزار گردآوری کتابخانه‌ای صورت گرفته است انتقاداتی را که با تأکید بر حکمت متعالیه بر مبانی معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی معنویت غیر‌دینی وجود دارد، تبیین نمودیم. معنویت غیردینی عبارت است از نحوه برخورد با دنیا که صرفاً رضایت انسان را در زندگی به دنبال داشته بدون این‌که در آن باور به مبدأ عالم هستی با گرایش توحیدی و التزام به شریعت آسمانی حضور داشته باشد. بعضی اندیشمندان معنویت غیردینی در حوزه معرفت‌شناسی، معنویت را بر تجربه‌گرایی، شک‌گرایی و نسبیت‌گرایی مبتنی کرده‌اند. مهم‌ترین انتقادهایی که بر دیدگاه تجربه‌گرایی وارد است عبارت‌اند از: تام نبودن استدلال‌های ارائه شده از طرف تجربه‌گرایان، وجود معلومات یقینی که از طریق تجربه قابل اثبات نیست و بداهت عدم احتیاج درک برخی معلومات به تجربه. مهم‌ترین انتقادهایی که بر دیدگاه شک‌گرایی واردند عبارت است از: تام نبودن بعضی ادله ارائه شده از طرف شک‌گرایان اخصیت بعضی دیگر آن از مدعا، اعتراف ناخواسته به امکان و فعلیت رسیدن باور قطعی در جریان اقامه استدلال و وجود باورهای قطعی نزد انسان. مهم‌ترین اشکالات که متوجه دیدگاه نسبیت‌گرایی است عبارت‌اند از: منجر شدن نسبیت‌گرایی به شک‌گرایی، متزلزل بودن مبنای نسبیت‌گرایی، منجر شدن به سلب حکایت‌گری از علم و منجر شدن به سفسطه. هم‌چنین این دانشمندان در حوزه انسان‌شناختی آزادی، فردگرایی، اومانیسم و جبرگرایی را مبانی معنویت غیردینی قرارداده‌اند. مهم‌ترین اشکالات که بر دیدگاه معنویت غیردینی مبتنی بر آزادی وجود دارند عبارت‌ است از: تنافی آزادی مورد نظر رهبران معنویت غیردینی با مقام انسانیت، زیرا مراد آن‌ها از آزادی، آزادی حیوانی است و عدم منافات معنویت دینی که برگرفته از تکالیف است با آزادی زیرا تکالیف الهی برای انسان زمینه‌ساز آزادی انسانی است بنابراین تکلیف الهی برای انسان آزاده، ضرورت دارد. مهم‌ترین اشکالات که فردگرایی وارد است عبارت‌اند از: عدم شناخت مقام انسانیت، منجر شدن نسبیت در اخلاق و عدم تبیین صحیح از نحوه ترکیب جامعه از افراد. مهم‌ترین اشکالات که متوجه دیدگاه اومانیستی است عبارت است از: ادله محکم اثبات وجود خداوند و هم‌چنین ادله توحید تشریعی منافی این دیدگاه است و در دیدگاه مذکور انسان از مقام انسانی خود تنزل داده شده در زمره حیوانات قرار گرفته است. مهم‌ترین اشکال که بر دیدگاه جبر‌گرایی وارد است عبارت‌اند از: تام نبودن استدلال آن‌ها بر جبرگرایی و وجدانی بودن اختیار برای همه انسان.

بسیاری از دین‌داران، هرچند به‌دليل فطرت خدادادی، به دین و دینداری گرایش دارند، اما دلیل عقلی و منطقی متقنی برای دیندار بودن خود ندارند. دینی که فاقد پشتوانة عقلی و منطقی است، حضور تأثیرگذار و مؤثری در زندگی نخواهد داشت و آن‌گونه‌که باید و شاید، بر روابط فردی و اجتماعی انسان حاکم نیست. در این مقاله سعی شده با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و با روش تحلیلی ـ توصیفی، علل نیاز انسان به دین و دینداری به‌طور عمیق و دقیق تحلیل گردد. در همین راستا، ابتدا تعریف دقیقی از انسان به دست داده شده و با تأمل و تمرکز بر روی انسانیت انسان و گذار از سایر نیازهای روبنایی، نیاز بنیادین انسان به دین اثبات گردیده است؛ منظری که در تحقیقات مشابه کمتر به ‌آن عنایت شده است. نیاز انسان به دین، در هستی او ریشه دارد و تعالی و کمال حقیقی این موجود، جز در سایۀ عمل به دین به ثمر نخواهد نشست.

از بزرگترین دغدغه­های پیش­روی فیزیک­دانان و فیلسوفان، پس از طرح روابط عدم‌ قطعیت و با توجه به تجربه­ی طولانی خود از اصل علیت، تفسیر این مدعا یعنی چگونگی روابط عدم قطعیت بوده­ است و آراء مختلفی در این عرصه بیان ­شده که دیدگاه هایزنبرگ و بوهم از جمله تفاسیر مهم و در­عین­حال منافی با یکدیگر در این زمینه است. حکمت صدرایی، در مواجه با این مساله در وجودشناسی فلسفی خود، پاسخ­های مبنایی مناسبی ارائه داده­است و پژوهش حاضر، با تکیه بر این مبانی و با محوریت بدیهی بودن اصل علیت، به تبیین، تطبیق و تحلیل مبانی چون: اثبات‌ ناپذیری علیت؛ تفکیک بین علت حقیقی و اعدادی؛ مساوقت علت حقیقی با ضرورت و سنخیت پرداخته و از این طریق راه­گشای بسیاری از نقاط تاریک و مجهول در این موضوع شده­ است و در انتهای پژوهش چنین پیشنهاد می­شود تا جهت جلوگیری از خطای فکری به دلیل وجود اشتراکات لفظی و دقت­های خاص فلسفی، از واژه­ی "عدم یقین" به جای "عدم قطعیت" استفاده­شود.

نسبت خالق و مخلوق، مسأله‌ای است که فهم دقیق آن، هستی‌شناسی انسان را به کلّی دگرگون می‌کند. در پاسخ این مسأله ـ فارغ از اختلافاتی که در تقریر هر نظریّه وجود دارد ـ می‌توان سه نظریّه‌ی تباین، سنخیّت و عینیّت را به عنوان مرجع تمامی پاسخ‌های موجود، برشمرد. پیروان مکتب تفکیک و نیز اکثر متکلّمان، قائل به کثرت وجود و موجود و تباین وجودی کثرات، اغلب فلاسفه و حکماء، قائل به وحدت وجود و کثرت موجود و سنخیّت وجودی کثرات و اغلب صوفیّه و عرفاء، قائل به وحدت وجود و موجود و عینیّت وجودی کثرات هستند. هر گروه، دلایل عقلی و نقلی متعدّدی با دو رویکرد ایجابی و سلبی در راستای اثبات نظریّه‌ی خود و ابطال نظریّات رقیب پیش نهاده است که قبول هر یک، لوازم و نتایج ویژه و کاملاً متفاوتی از دیگری دارد. بنابراین می‌توان اتّخاذ موضع در این زمینه را از پربسامدترین باورها و مؤثّرترین آن‌ها در سلسله‌ی باورهای دیگر محسوب نمود. نوشتار حاضر پس از ارائه‌ی روش‌شناسی مکتب تفکیک و حکمت متعالیه در ابتدای دو فصل نخست، به تبیین پاسخ این مسأله با محوریّت آراء آیه‌اللّه سیّدجعفر سیّدان و آیه‌اللّه عبداللّه جوادی آملی به عنوان دو تن از اندیشمندان شاخص این دو سنّت فکری می‌پردازد و ادلّه و سپس لوازم هر یک را بیان می‌کند. در پایان با توجّه به مقایسه‌ی صورت گرفته، نظریّه‌ی وحدت شخصی وجود، تبیینی موجّه‌تر ارزیابی می‌گردد.

یکی از نکات مهم فلسفی، که پیگیری آن برای دانش آموزان فلسفی، ضروری است، شناخت زمینه‌سازان اندیشه‌ها و مکاتب فلسفی اصلی جهان است. از این طریق، تدبیر دقیقی در بررسی و نقد این مکاتب می‌توان داشت. به همین جهت، این نوشتار متمرکز بر بررسی اندیشه‌های کانت شده است؛ مدعای اصلی این نوشتار آن است که اندیشه-های کانت، نقش پنهان در تأسیس و ترویج نظامات فلسفی مادی و شک گرایانه نوین دارد. کانت فلسفه‌ی خویش را متمرکز بر شناخت نمود، و عقل نظری را مورد نقد قرار داد و بر این اساس، ناکام گذاردن مبادی عقلی متافیزیکی از اثبات مسائل فلسفه اولی به حد اعلای خود رسید. در این نوشتار به این مطلوب دست یافتیم که کانت معتقد است عقل نظری صرفا به حکم به ظواهر اشیاء می‌کند و به خود آنها دسترسی ندارد، و مقولات عبارت دیگری از بنیان‌های ذهن هستند که ارتباطی با حقائق اشیاء ندارند و مقدم بر هر گونه شناخت تجربی، در ذهن حضور دارند. همچنانکه کانت قانون علیت را در ذیل قالب‌های ذهنی قرار داد، و بدین ترتیب، این قانون ارتباطی با وعاء خارجی ندارد، و نیز، مختص محسوسات است. همچنین، کانت نظام عقل را بر اساس دو صورت زمان و مکان قرار داد که سلبا و ایجابا حاکم بر عقل محض هستند، و بدین ترتیب، دانش فلسفه بطور کامل از ماورائ طبیعت تخلیه می‌شود، و دیگر نمی‌توان با ادله‌ی فلسفی به اثبات واجب بالذات پرداخت، و این نیست مگر به دلیل بنیان‌های معرفتی که کانت از خلال نقد عقل نظری بدانها راه یافت. کانت ادله وجود واجب بالذات در سه قسم منحصر نموده است، که این حصر، خالی از اشکال نیست؛ لکن برهان وجودی، سبک‌های مختلفی دارد، و اشکالات کانت صرفاً بر سبک دکارتی آن وارد می‌شود؛ فلذا نمی‌توان به نقد وی به دلیل آنتولوژیک اعتباری قائل شد، مگر اینکه جمیع سبکها را مرور نماییم. اما اینکه کانت دلیل امکان و وجوب را به برهان وجودی برمی‌گرداند که به صفات واجب می‌پردازد، سخنی نادرست است؛ چرا که این برهان درصدد شناخت اوصاف واجب بالذات نیست، مگربدین بیان که هر بالعرضی باید به بالذات بازگردد. بر این بنیانها، کانت تفکیک دین و عقل نظری نموده است، و جمع میان آنها را مضرّ به دین وایمان دانسته است؛ این نیز، رویکرد نادرستی است، چرا که استدلال عقلی، زمینه ساز تحقق ایمان راسخ است. در نتیجه، می‌توان چنین گفت که کانت منهج حسی و تجربی را به سبک شریفی تأسیس نموده است، و عقل نظری را از ریاست در شناخت واقع، نازل نموده است؛ بر این اساس، هیچ قضیه‌ی متافیزیکی را نمی‌توان اثبات یا نقد نمود؛ همچنین، علم به معنای هر آن گزاره‌ای می‌شود که متمرکز بر حس و تجربه است؛ این رویکرد سهم وافری در تشکیل منظومه اندیشه مادی و احیاء اندیشه شک گرایی نوین دارد، که امروزه جهان را به خود آلوده نموده است.

توحید و اعتقاد به یگانگی باری‌تعالی محوری‌ترین آموزه در تعالیم همه انبیاء و رسولان الهی است. در دین مبین اسلام نیز تأکید ویژه‌ای بر آن شده است. در اندیشه اسلامی آموزه توحید در مراتب توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی قابل بحث و بررسی است. توحید ذاتی پروردگار در دو ساحت واحدیّت و أحدیّت تبیین می‌شود. با توجّه به اهمیّت این مسئله، این پژوهش آموزه واحدیّت و أحدیّت الهی را در مکاتب فکری امامیّه بررسی می‌کند. مکاتب مورد بررسی؛ مکتب نص‌گرایی، عقل‌گرایی کلامی، خردگرایی فلسفی و حکمت متعالیه می‌باشند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی آراء و اندیشه شماری از شخصیت‌های برجسته این مکاتب را به عنوان نمایندگان این مکاتب فکری، مورد بررسی قرار داده است. برآیند پژوهش حاکی از آن است که مفهوم و اصطلاح واحدیّت از ابتدا در اندیشه امامیّه و مکاتب فکری آن مطرح بوده و به معنای نفی هرگونه شریک، شبیه، نظیر و ثانی از ذات حق تعالی می‌باشد. مفهوم و اصطلاح أحدیّت نیز تحت عنوان نفی ترکیب و کثرت در ذات الهی در هر چهار مکتب مورد پژوهش، مطرح شده است. سیر تبیین این آموزه در بستر تاریخ اندیشه امامیّه نشان می‌دهد، رویکردهای متفاوت فکری به معنای استفاده از ابزارهای مختلف در تبیین معارف الهیّاتی، در عمق شناخت نسبت به آن معارف بسیار تأثیرگذار است. وحدانیّت الهی در تبیین متّکی بر نقل و عقل استدلالی به نفی هرگونه شریک و ثانی و ترکیب در ذات معنا شد؛ و در تبیین متکی بر عقل فلسفی، کشف و شهود و نقل وحیانی به نفی هرگونه وجودی غیر از وجود حق‌تعالی معنا می‌شود.