مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کانت در کتاب نقد عقل عملی، از اولویت عقل عملی بر نظری سخن می‌گوید. چرایی پیدایش پرسش اولویت عقل نظری و عملی نسبت به یکدیگر از یک سو ناشی از تعارضی است که میان دو عقل رخ می‌دهد و از سوی دیگر ناشی از ایدۀ وحدت عقل در اندیشۀ کانت است. تعارض میان عقل نظری و عملی نیز از آنجاست که از یک سو عقل نظری امکان شناخت متعلقات نامشروط عقل را منتفی می‌داند، اما از سوی دیگر عقل عملی باور به خدا، آزادی و فناناپذیری نفس را شرط امکان اخلاق و نیز رفع تعارضی می‌داند که با طرح مفهوم خیر اعلی در ساحت این عقل پدید می‌آید. کانت، در نهایت، برای رفع این تعارض، در بیانی موجز عقل نظری را نیز در سرشت خود عملی می‌داند. در این جستار با توضیح مفهوم باور آموزه‌ای، استدلالی بر مدعای عملی بودن عقل نظری بازسازی خواهد شد.

فلسفه و تاریخ فلسفه یکی هستند. ما نمی‌توانیم به یکی از این دو فارغ از دیگری بپردازیم. بنابراین، اگر کسی می‌خواهد فهم کافی از مسائل، پرسش‌ها و موضوعات معین در زمینۀ فلسفه داشته باشد، ضروری است که پیشینۀ آن‌ها را بداند. در این میان، کانت مهم‌ترین فیلسوف دوران مدرن و کتاب نقد عقل محض(۱۷۸۷) یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی تاریخ فلسفه تا به امروز است.[۱] کانت چهره‌ای بنیادی در چند قرن گذشته در سنت غربی است. او، به ویژه در نقد عقل محض، دیدگاه‌های پیشگامانش در اوایل دوران مدرن (خردگراها و تجربه‌گراها) را ترکیب کرد و قسمت عمدۀ دستور کار آیندگان در قرون نوزدهم، بیستم و بیست و یکم (ایده‌آلیست‌، پراگماتیست‌، نئو‌کانتی، تحلیلی و قاره‌ای) را تعریف کرد. تا به امرزو، معرفت‌شناسان، فیلسوفان زبان و متافیزیک‌دانان مشغولِ موضوعاتی بوده‌اند که به طور محوناشدنی توسط کانت صورت‌بندی شده‌اند. همچنین حتی زمانی که کانت خود به صورت‌بندی آن‌ها نپرداخته است، منابع مفهومی او، درست به همان اندازه برای روشن‌سازی آن‌ها کفایت می‌کنند. در این زمینه، این عبارت به اُتو لیبمن[۲] نسبت داده شده است که : “هر کس می‌تواند موافق و یا مخالف کانت فلسفه‌ورزی کند، اما هیچ‌کس نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن کانت فلسفه‌ورزی کند.”[۳] از این رو لزوم ارائۀ راهنمایی به علاقه‌مندان فلسفه به منظور خوانش این کتاب، به خصوص برای افرادی که از طریق دوره‌های دانشگاهی و آکادمیک نمی‌توانند به چنین امکانی دست یابند، ضروری به نظر می‌رسد. این جلسات به تدریس برخی از مباحث مهم کتاب نقد عقل محض، به عنوان راهنمایی مقدماتی، به منظور فهم بهتر متن این کتاب به هنگام مطالعه اختصاص دارد. لازم به ذکر است که دورۀ اول درس‌گفتار حاضر، با تغییراتی، در طی شش جلسه برای دانشجویان کارشناسی ارشد فلسفه علم دانشگاه اصفهان در ذیل درس فلسفۀ غرب نیمسال دوم ۱۳۹۷ و همچنین در هشت جلسه، در تابستان و پاییز سال ۱۳۹۸ در خانۀ حکمت اصفهان برگزار شده است. مهم‌ترین موضوعات مورد بحث در این درس‌گفتار: ۱) درآمد: چرا کانت؟ چرا نقد عقل محض؟؛ ۲) مفاهیم ضرورت، کلیت اکید، کلیت تجربی، پیشینی، پسینی، تحلیلی، ترکیبی، شناخت محض، عقل محض و نقد عقل محض، شناخت استعلایی و فلسفه استعلایی؛ ۳) حسیات استعلایی: صور محض شهود تجربی (مکان و زمان)؛ ۴) منطق استعلایی: قوۀ فاهمه و انواع حکم؛ ۵) معقولات دوازده‌گانه و شاکله؛ ۶) علیت، هیوم و کانت؛ ۷) قوۀ تخیل و متافیزیک تجربه؛ ۸) قوۀ عقل؛