مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دشواری هایی که در کار پژوهش در آثار غزالی وجود دارد برخی ناسازگاریها است که میان سخنان او به چشم می خورند. بیانات غزالی در باب عقل و چگونگی به کارگیری این مفهوم از سوی او نیز از جمله همین موارد است. نوشتار حاضر با قراردادن کاربردهایی که غزالی برای «عقل» بدانها تصریح کرده، در قالب طرح کلی کاربردهای وجودشناختی، روانشناختی، و معرفت شناختی آن، آنها را چارچوبی منطقی می بخشد. اما فهم مراد اصلی غزالی هنگام استفاده از این مفهوم، با تتبع در آثار وی و یافتن روح کلی حاکم بر آنها میسر می شود. اینجاست که می توان به کارگیری دو معنای عقل را از سوی غزالی که یکی معنای اخص آن، یعنی عقل استدلالی است و دیگری کل مرتبه انسانی در معرفت، مورد توجه قرار داد. عقل در این معنای دوم ظهورات مختلفی را، از مرتبه استدلالی تا مرتبه نبوی معرفت در بر می گیرد. توجه به این معنا به منزله یافتن یکی از اصول بنیادین نظام معرفتی غزالی است

موضوع عقل، تعریف، ماهیت و کارکرد آن در وجود انسان و جایگاهش در معارف بشری از مهمترین موضوعات دانش فلسفه است. فلسفه یونانی از طریق مدارسی چون جندی شاپور و ... به جهان اسلام راه یافت و موافقت ها و مخالفت هایی را در جهان اسلام برانگیخت. صوفیان را باید از مخالفان یا منتقدان خرد فلسفی دانست. انتقادهای آنان در متون عرفانی اعم از نظم یا نثر به ویژه از قرن پنجم و ششم به بعد فزونی گرفت. به نظر می رسد صوفیان و عارفان نزدیک به صدر اسلام به جز محاسبی و احمدبن ابی الحواری دریافت درست و مشخصی از عقل نداشته اند. ذوالنون بین عقل و تکلیف، به تلازم قائل بود و مستملی بخاری عقل را ابزار علم می دانست. دیگر صوفیان، عقل را به عنوان ممیز در حوزه اخلاقیات و ناصح، اگر به دنبال رضای خدا باشد، به حساب می آوردند، ولی اکثر قریب به اتفاق آنها عقل را آلت عبودیت می دانستند و تضادی که در قرون بعدی بین عقل و عشق در سخن عارفان دیده می شود تا قرن پنجم چندان چشمگیر نیست.

‫مسئله عقل از مسائل مطرح و اختلافي در اديان و مذاهب مختلف است و برداشتهاي گوناگون از اين منبع معرفتي بشر، موجب به وجود آمدن نظريهها و نحلههاي مختلف شده است. برخي از اين نظريهها، عقل(برهاني، نه فطري) را تنها منبع صحيح قابل اعتماد در معرفت شناختي دين شمرده و آن را معيار دين قرار دادهاند(نظريه مفتاح). در برخي ديگر از اين نحلهها، عقل از دخالت در ساحت دين باز داشته شده است (نظريه مصباح). گروهي ديگر عقل را در کنار نقل و وحي داراي حقيقت واحدي دانستهاند. پژوهش حاضر در پنج فصل کوشيده است، با نگاه به انديشه متکلمان نخستين اسلامي که توفيق درک محضر ائمه?را داشتهاند، به تحقيق پيرامون منزلت و جايگاه عقل بپردازد. اين تحقيق پس از بيان کليات، به شناسايي سدههاي نخست پرداخته است و پس از آن، جايگاه عقل در عصر شاگردان امام صادق عليه السلام و دلايل نشو و نماي علوم عقلي در آن عصر را بيان کرده است. سپس به چيستي و کارکرد عقل نزد دو گروه و مقايسه بين دو ديدگاه پرداخته و اين نتيجه را گرفته است که از نظر متکلمان نخستين، عقل اولين راهنماي انسان به سوي خدا و تشخيص دهنده خوب از بد، حق از باطل و صحيح از فاسد است. عقل است که معرفت اوليه نسبت به خداوند، ضرورت ارسال رسل، و درک ارزشهاي زندگي را به ارمغان ميآورد و گاهي اوقات به عنوان منبع و حجت دين در کنار ديگر منابع معرفتي قرار ميگيرد. البته در اينجا بايد توجه کرد که در کارکرد عقل در انديشه ابوحنيفه، گستردگي بيشتري نسبت به شاگردان امام صادق عليه السلام وجود دارد؛ هرچندکه اين تفاوت چندان محسوس نيست. علاوه بر اين، هر دو ديدگاه بر اين باورند که عقل منبع مستقل معرفتي در کنار ساير منابع چون کتاب، سنت و اجماع است؛ هرچند که ابوحنيفه در برخي موارد، عقل را بدون نياز به شرع، راهنماي انسان به سوي معرفت ميداند. پس از اين موارد، قلمرو و گستره عقل و نيز چيستي عقل و ايمان بيان شده است.