مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

الْحَمْدُلِلَّهِالَّذِیهَدَانَالِحَمْدِهِوَجَعَلَنَامِنْأَهْلِهِلِنَکُونَلِإِحْسَانِهِمِنَالشَّاکِرِینَوَلِیَجْزِیَنَاعَلَىذَلِکَجَزَاءَالُْمحْسِنِینحمدخداوندراکهحمدخودرابهماآموختوماراشایسته‌یآنگردانیدتاشکراحساناوبگذاریمو پاداشنیکوکارانبهمادهد.شکر و سپاس بی‌حد خداوند منان را که توفیق عنایت فرمود تا بخشی از ساعات زندگیم را با کلمات سید عابدان و مولای ساجدان تبرک نمایم و افتخار درک قطره‌ی ناچیزی از دریای معارف بلند صحیفه‌ی سجادیه را نصیبم ساخت. هر علمی موضوعی دارد که مسائل آن علم از خصوصیات و ویژگی‌های آن موضوع بحث می‌کند. در جهان هستی شریف‌ترین، غنی‌ترین و کامل‌ترین وجود، وجود خداوند متعال است. علمی که به شناخت خداوند و اسما و صفات او بپردازد، نیز شریف‌ترین و ارزشمند‌ترین علم است همان‌طور که حضرت علی ? می‌فرماید:معرفهاللهسبحانهأعلىالمعارف. «شناخت خداوند برترین شناخت‌ها است.»قدم اول در این علم اثبات وجود پروردگار یگانه‌ی عالم است. لیکنچون هر موجود از جمله انسان به جهت گرایش فطری به کمال مطلق، نسبت به مبدا جهان آگاهی دارد، بخش اعظم و مهم این علمبه شناخت خدا و شناخت صفات و اسما‌ی او مربوط می‌شود. کمتر کسی را در جهان می‌توان یافت که در اعماق جان به مبدا جهان عقیده نداشته و برای هستی سرچشمه‌ای قائل نباشد، گرچه خود به این آگاهی توجه نداشته یا در تطبیق آن خطا نماید.ذات یکتا‌ی خداوند فرا‌تر از آن است که در محدوده‌ی عقل و ذهن آدمیان بگنجد چنان‌چه امام علی ? می‌فرماید:لَایُدْرِکُهُبُعْدُالْهِمَمِوَلَایَنَالُهُغَوْصُالْفِطَنِ. «افکار ژرف‌اندیش ذات او را درک نمی‌کنند و دست غواصان دریای علوم به او نخواهد رسید.»از این رو برشمردن صفات خداوند و شناخت آن‌ها راهی برای نزدیک شدن به حریم معرفت او است. هر‌چند بحث درباره‌ی اسما و صفات خداوند نیز از مباحث پیچیده و دشوار است. به بیان شهید مطهری«بخشی از مباحث الهیات بالمعنی الاخص بحث در صفات واجب الوجود است که این بحث مباحث نسبتا مشکلی دارد. به این معناکه اثبات منتهی شدن عالم به واجب الوجود برای عقل ساده‌تر است از اثبات صفات. ... [اما] آن‌چه مکتب الهی را از مکتب غیر الهی متمایز می‌کند صفات واجب الوجود است.» در این راه سخت و دشوار تنها هادی و راهنما‌ خود خداوند است. همان‌طور که امام سجاد ? فرمود:لَو لا أنتَ لَم أدرِ ما أنتَ.«اگر تو مرا هدایت نمی‌کردی نمی‌دانستم تو چه کسی هستی»خداوند خود را از طریق قرآن و فرمایشات امامان معصوم? معرفی نموده است. صحیفه‌ی سجادیه که پس از قرآن و نهج‌البلاغه از بزرگ‌ترین منابع معرفتی شیعه به‌شمار می‌رود، حاوی بسیاری از معارف دقیق و ظریف در این موضوع است. صحیفه‌ی سجادیه به دلیل این‌که بنیانش بر نیایش و گفتگوی با خدا نهاده شده است به طور طبیعی یاد و نام خدا بیش از هر یاد و سخن دیگر، در آن نمایان است. امتیاز آشکاری که صحیفه‌ی سجادیه بر دعاها و نیایش‌های دیگر دارد این است که علاوه بر محتوای علمی و معرفتی غنی در توجه به ابعاد اسما و صفات الهی و جلوه‌های مختلف خداوند از غنا و فراگیری ویژه‌ای برخوردار است.بدیهی است هر یک از محققان و پژوهشگران با اهداف خاصی به این دریا‌ی عظیم معرفتی نگریسته‌اند و به صورت کلی و جزئی دعا‌های این کتاب شریف را مورد بررسی قرار داده‌اند اما هنوز بسیاری از گوهرهای ناب این کتاب بر جویندگان حقایق پنهان است.با توجه به اهمیت و ارزش بحث اسما و صفات خداوند و نیز غنا‌ی صحیفه‌ی سجادیه در این زمینه بر آن شدم تا به بررسی و تبیین فلسفی و کلامی صفات خداوند که در صحیفه‌ی سجادیه آمده است بپردازم.بدین منظور ابتدا به تحقیق و پژوهش پیرامون اسما و صفات خداوند و مطالعه کتاب‌هایی که به این مباحث پرداخته‌اند، مبادرت ورزیدم که حاصل آن به صورت مختصر به نگارش درآمد.سپس به دقت به مطالعه‌ی صحیفه‌ی سجادیه پرداخته و به جمع‌آوری عبارت‌هایی از صحیفه که مربوط به اسما و صفات خداوند بود پرداختم.پس از دسته‌بندی صفات خداوند در سه بخش صفات ذاتی، صفات سلبی و صفات فعلی هر یک از صفات را از جهت لغوی و اصطلاحی معنا کرده سپس با استفاده از شروح مختلف صحیفه‌ی سجادیه و نیز برخی کتب دیگر تا حد امکان به تحلیل و بررسی عباراتی از صحیفه که صریح با غیر‌صریح مشتمل بر این صفات بود پرداختم.در تبیین معنای اصطلاحی صفات در حد بضاعت مباحث فلسفی و کلامی را مطرح نموده و با تحلیل و بررسی سعی شده خواننده در زمینه‌ی آن موضوع به فهم روشنی دست یابد.در عبارات صحیفه از ترجمه‌ی ابوالحسن شعرانی استفاده شده است. علت انتخاب این ترجمه اختصار، سادگی و روانی و تطبیق با لغات متن بوده است. در برخی موارد به علت عدم وضوحاز ترجمه‌ی محمد مهدی فولادوند استفاده شده که با علامت (ف) در انتهای ترجمه مشخص گردیده است.لازم به ذکر است تکرار برخی عبارات صحیفه به علت چند بعدی بودن کلام امام ?یا به علت وجود دو یا چند صفت در آن می‌باشد که با توجه به موضوع مورد نظر تکرار شده‌اند.رساله‌ی حاضربرای دانشجویان دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته‌های مختلف الهیات به‌ویژه گرایش فلسفه وکلام و طلاب حوزهعلمیه قابل استفاده خواهد بود.مطالب این رساله در شش فصل تنظیم شده است:فصل اول: کلیات، که به بحث پیرامون اهمیت صحیفه‌ی سجادیه و ویژگی‌های آن و اهمیت بحث اسما و صفات پرداخته است.فصل دوم: اسمای الهی، که به مباحث کلی درباره‌ی اسم و تقسیمات آن می‌پردازد.فصل سوم: صفات الهی، که به مباحث کلی درباره‌ی صفات الهی و تقسیمات آن پرداخته‌است.فصل چهارم: تحلیل و بررسی صفات ذاتی در صحیفه‌ی سجادیه، در این فصل صفات ذاتی خداوند از منظر صحیفه‌ی سجادیه تحلیل و بررسی شده‌است.لازم به توضیح است از آن‌جاکه اسم "الله" جامع همه‌ی صفات کمالی است، در ابتدای این فصل شرح داده شده است.هم‌چنین شرح و تبیین برخی صفات که برخوردار از معانی مختلف بوده و با تحلیل‌های مختلف معنایی می‌توانند در زمره‌ی صفات ذاتی، سلبی یا فعلی قرارگیرند در این فصل جای گرفته است.فصل پنجم: تحلیل و بررسی صفات سلبی در صحیفه‌ی سجادیه، این فصل به تحلیل و بررسی همه‌ی آن‌چه در صحیفه‌ی سجادیه از خداوند سلب شده‌است، پرداخته است.فصل ششم: تحلیل و بررسی صفات فعلی در صحیفه‌ی سجادیه، در این فصل به تحلیل و بررسی بیش از چهل صفت فعلی خداوند که در صحیفه‌ی سجادیه آمده است پرداخته شده است.

مباحث کلامی در سیر تحول خود تا پیدا کردن جایگاه کنونی خویش در چهارچوب مکاتب کلامی راهی پرفراز و نشیب را پیموده‌اند و دستیابی به چگونگی این تحول-که برتر مطالعه تاریخی میسر می‌باشد-نگرش ما به مباحث کلامی را ژرف‌تر می‌کند. یکی از مباحثی که به روشنی بعد از اثبات وجود خدا مهم‌ترین مبحث کلامی می‌باشد صفات خدا است . مساله آفرینی صفات در کلام در دو نگرش متفاوت صورت می‌پذیرد، در نگرش نخست صفات به طور کلی مدنظر قرار می‌گیرند و در نگرش دوم تک‌تک صفات مورد بحث می‌باشند و پرواضح است که در مورد هر یک از صفات مناقشات کلامی مخصوصی صورت گرفته است که با مناقشات صورت پذیرفته درباره دیگر صفات متفاوت می‌باشد. اما در نگرش نخست صفات در دید کلی مد نظر می‌باشند و مناقشات انجام گرفته مختص یک صفت نمی‌باشد، در این نگرش می‌توان دو گونه بررسی اصلی را آزمود یکی بررسی "وجودشناختی" و دیگری بررسی "معنی‌شناختی". در بررسی "وجودشناختی" پاسخ به این سوال که آیا صفات وجود واقعی دارند یا نه؟. مورد تحقیق قرار می‌گیرد ولی در بررسی "معنی‌شناختی" آنچه مورد مطالعه قرار می‌گیرد فرمول بیان‌کننده تعبیر متکلمین از صفات و نوع تفسیر و تبیین ایشان از صفات می‌باشد. اگر چه این دو نوع بررسی دو گونه متفاوت می‌باشند لیکن دارای وابستگی به یکدیگر هستند و این وابستگی قابل توجه می‌باشد. کسانی که در بعد "وجودشناختی" به طور کامل واقعیت صفات را می‌پذیرند خود را بی‌نیاز از ارائه فرمول دانسته و تفسیر و تبیینی برای صفات ارائه نمی‌کنند اما کسانی که واقعیت صفات را نمی‌پذیرند و یا به نوعی به این موضع گرایش دارند درصدد بیان فرمولی برای صفات بوده و به تفسیر و تبیین آنها پرداخته‌اند. با توجه به این مساله بیان می‌داریم که "ضدصفاتیان" (منکرین واقعیت صفات) دو نوع فرمول "عین ذات بودن صفات " و "صرف نام بودن صفات " را ارائه کرده‌اند که فرمول نخست خود نیز دارای دو تفسیر "فعلی" و "منفی" از صفات می‌باشد. در کدر ایشان کسانی از "صفاتیه" که گرایش به ایشان دارند فرمول "صفات نه خدایند نه غیر او" را ارائه می‌کنند. بدین ترتیب باید گفت که اندیشه صفات در خلال این سده‌های دوم و سوم هجری چهار فرمول را به خود دیده است که هر کدام از نظر پیچیدگی و سادگی با یکدیگر متفاوت می‌باشند و در نهایت این فرمولها در اوایل سده چهارم جای خود را به نظریه "احوال" می‌دهند.

رساله ی حاضر ، پژوهشی در راستای تبیین و اثبات توحید افعالی از منظر نهج البلاغه است که بر اسا آن ، فاعلیت تام الهی و تاثیر گذاری مطلق باری تعالی در جهان هستی ثابت می گردد .در فصل اول و دوم پس از طرح مباحثی پیرامون شناخت خداوند و صفات او ، اصل توحید و توحید ذاتی و صفاتی باری تعالی به اختصار مورد بحث قرار می گیرد . در باب توحید افعالی مباحث این رساله در سه محور عمده طرح می شود :محور اول : تبیین و اثبات توحید افعالی ؛ ضمن بیان مسئله و مباحث مرتبط با آن یعنی خالقیت ، ربوبیت و فاعلیت واجب تعالی ، چهار برهان مهم در این زمینه که عبارتند از : براهین «تمانع» ، «وحدت اله عالم» ، «لاموثر فی الوجود الا الله» و «شمول اراده ی الهی نسبت به افعال» با تاکید بر کلام امام علی (ع) در نهج البلاغه ، همراه با نقطه نظرات متکلمین و فلاسفه ارائه می گردد .محور دوم : بیان برخی شبهات مطرح شده در پذیرش توحید افعالی است . فاعلیت انسان ، قضا و قدر ، وقوع شر در عالم و اصل علیت از جمله مسائلی است که گویی با توحید افعالی در تضاد و تناقض است . در این نوشتار سعی شده ، ضمن طرح آن ها با بهره گیری از تعالیم و آموزه های نهج البلاغه ، پاسخ های متقن و مستدل نسبت به رفع آن شبهات فراهم گردد .محور سوم : تاثیر پذیرش توحید افعالی در زندگی انسان از دو حیث نظری و عملی است . رهایی انسان از تعلق های نفسانی و قیود دنیوی و رسیدن به مقام حریت و عبودیت و پرهیز از رذائل اخلاقی از جمله تاثیرات این اعتقاد است . امام علی (ع) به عنوان انسان کامل و مظهر ولایت نامه الهی ، مصداق تمام و کمال توحید افعالی است که در انجام این تحقیق از کلام گوهر بار ایشان ، در راستای تبیین این اصل مهم اعتقادی بهره مند گشته ایم .

مفسرین، عرفا و علمای علم کلام هر کدام به نوعی از دیر باز، توجه ویژه ای به بحث اسماء و صفات خدای متعال داشته و بعضا در تفاسیر و مکتوبات خود بدان پرداخته اند. با نگاهی به آیات کریمه ی قرآن در می یابیم که تعداد قابل توجهی از این آیات، در بر دارنده ی دو صفت-یا بیشتر- از صفات خدای متعال در کنار هم هستند که ارتباطات ممکن میان آنها از جمله مسائل مهمیست که ما را در جهت فهم هر چه بهتر آیات نورانی قرآن یاری می کند.این پژوهش ضمن بررسی منابع معتبر تفسیری و روایی و همچنین سایر منابعی که به نحوی به موضوع اسماء الحسنای الهی پرداخته اند، این موضوع یعنی تناکح یا همان زوجیت صفات خداوند را مورد بررسی قرار داده و در این باره به نتایج قابل توجهی دست یافته است.قاطعانه باید گفت که میان زوج صفاتی که در پایان برخی آیات آمده اند و همچنین میان این زوج صفات و آیات ی در بردارنده آنها، ارتباطی دقیق و متقن وجود دارد تا جاییکه هیچ کدام از این صفات را با صفتی دیگر نمی توان جایگزین نمود. چون در اینصورت نظم آیات و ارتباط میان صدر و ذیل آنها به هم خواهد خورد. همچنین تقدم و تأخر هر کدام از این صفات نسبت به یکدیگر بی دلیل نبوده و مرتبط با صدر آیات و مفاد کلی آنها می باشد. تحرک و تکامل بر اساس خوف و رجای حاکم بر زوج صفات، دریافت پیام های اجتماعی و کاربردی، تخلق به اخلاق الهی بر اساس موارد اخلاقی قابل برداشت از زوجیت صفات و در نهایت دلایل اهمیت بیشتر برخی از این صفات و التفات خدای متعال بدانها، از جمله دیگر نتایج مهم این پژوهش است.

در زمینه عقادی و کلام اسلامی، کتابهای زیادی به رشته تحریر درآمده است . یکی از آنها "تجریدالاعتقاد" اثر حکیم و متکلم بزرگ شیعه، خواجه نصیرالدین طوسی است که جامع‌ترین و دقیق‌ترین کتاب در علم کلام و موافق مذهب امامیه است و علمای بزرگ شیعه و سنی، شرحهای بسیاری به زبان فارسی و عربی به آن زده‌اند. در این رساله دو شرح از شرحهای معتبر این کتاب برگزیده بین نظرات مصنفان آن دو کتاب (علامه‌حلی و مقدس‌اردبیلی) مقایسه و تطبیق صورت پذیرفته است تا وجوده تشابه و اختلاف تحلیل ایشان از نظرات محقق طوسی در دو مبحث صفات خدا و معاد روشن گردد و همچنین بررسی شود آیا مواردی از کلام محقق طوسی که در این دو کتاب نیامده، مورد پذیرش مصنفان آنها واقع شده است یا نه؟ این رساله از یک مقدمه و سه فصل تشکیل گردیده است . به این ترتیب که در مقدمه، هدف این تحقیق و خلاصه نکاتی که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته، بیان شده است . در فصل اول برای آشنایی بیشتر، خلاصه‌ای از شرح حال این سه متکلم و ویژگیهای سه اثر مورد نظر ارائه شده است . فصل دوم شامل سه بخش است . بخش اول به بحث از اثبات وجود و وحدانیت حق تعالی و بخش دوم به بررسی صفات ثبوتیه ذات باری پرداخته است . بخش سوم نیز بر بحث از صفات سلبیه خداوند تبارک و تعالی می‌باشد که در این فصل کلام محقق طوسی مورد پذیرش علامه‌حلی و مقدس‌اردبیلی واقع شده است . بحث معاد و احوال آن در فصل سوم بررسی شده است که در این بحث مقدس‌اردبیلی در اکثر موارد بر جناب مصنف اشکال وارد کرده است . در دو فصل اخیر بعد از بیان کلام محقق طوسی، ابتدا نظر علامه‌حلی طور کامل ذکر گردیده، در نهایت آرا مقدس‌اردبیلی با آن تطبیق شده است .البته در مواردی که ایشان در شرح بر کلام محقق طوسی اتفاق نظر داشته‌اند یا شیوه بیان هر دو در یک مساله یکسان بوده، از ذکر نظر مقدس‌اردبیلی صرفنظر شده است . در نتیجه‌گیری، شیوه شرح هر یک و موارد تاییی و نقض ایشان از نظرات خواجه نصیرالدین طوسی ذکر گردیده است .

چکیده ندارد.