مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

انسان کامل یکی از مهمترین موضوعات و دغدغه‌های متفکران در هر دوره فکری بوده و هست. اینکه انسان کامل کیست؟ و چه ویژه‌گیهایی را باید دارا باشد و عناصر و مولفه‌های آن از پرسش‌های این پژوهش می‌باشند.

اخلاق و سیاست در دیدگاه علامه جعفری دو حوزه مرتبط با یکدیگرند. از دید علامه این دو ضلع انسان‌شناسی اسلامی که مبتنی بر حیات تکاملی‌اند و پیوند آن دو در حکمت نظری نه تنها ممکن است بلکه اساساً این پیوند از منظر حیات وحیانی ضروری بوده و تنها راه سعادت بشر است و این تألیف و ترکیب نیازمند وجود یک الگوی عملی است که علامه آن را در نهج‌البلاغهو در سیره و گفتار و عمل علی (ع) یافته است.

انسان شناسی علم به انسان و احوالات انسانی در بعد امور کلی و جزیی، فردی و اجتماعی، تئوریک و عملی است. بر این اساس علم انسان شناسی حوزه های بسیار گسترده ای از علوم را در برمی گیرد. لذا باید ریشه های علم انسان شناسی را در علوم انسانی، هنر، علوم تجربی و علوم اجتماعی جستجو کرد. با ظهور اسلام و تعالیم وحیانی، قرآن به عنوان مهم ترین منبع، افق های جدیدی را دربارة ماهیت انسان گشود. جالب ترین نکته هم در مورد مباحث قرآن پیرامون انسان، جامعیت موضوعات و گاه انحصاری بودن مطالب آن است که در کنار هم قرار گرفته اند. در میراث اسلامی سخن بسیاری از سوی عالمان دینی دربارة انسان با صبغه روایی، کلامی، فلسفی و عرفانی بیان شده است.در این میان امام خمینی نیز به مباحث انسان شناسی های بشری و انسان شناسی قرآنی و تفاوت های این روش ها پرداخته اند و علم انسان شناسی وحیانی، صحیح و جامع را برای زندگی فردی و جمعی ضروری می دانستند.

بحث اسماء و صفات الهی ابتدا در میان متکلمین مطرح شد و سپس به حوزه‌ی فلسفه و عرفان راه پیدا کرد تا جایی که بسیاری از فلاسفه و عرفا در این زمینه نظریه‌پردازی کرده و مباحث عمیق و دقیقی را مطرح کرده‌اند. ملاصدرا و امام خمینی نیز در زمینه یفلسفه و عرفان پژوهش های ارزشمندی دارند و در کتب خود به بحث اسماء و صفات الهی پرداخته اند. لذا در این رساله‌ به بررسی و مقایسه‌ی آراء این دو حکیم در این مورد پرداخته و شباهت‌ها و تفاوت‌های آراء آن دو را بیان می‌کنیم. ملاصدرا و امام خمینی هر دو در تعریف اسم و صفت اتفاق نظر داشته و اسم را، ذات به همراه تعین و تجلی خاص و صفت را خود تعین و تجلی می‌دانند البته امام خمینی این نکته را خاطر نشان می‌کند که مراد از ذات، ذات واجب در مرتبه‌ی احدیت است. هم چنین هر دو به صفات ثبوتی و سلبی قائل اند اما ملاصدرا همه‌ی صفات سلبی را به سلب امکان بازگشت می‌دهد، در حالی که امام خمینی این نظر را نمی‌پذیرد. از دیدگاه هر دو، صفات واجب عین ذات بسیط او هستند. در مباحث مربوط به اسماء الهی نیز هر دو اسم الله را اسم اعظم می‌دانند، اما امام خمینی مراتبی را نیز برای اسم اعظم بیان می‌کند که ملاصدرا به آن نپرداخته است. هم چنین هر دو اسم رحمان و رحیم را از توابع اسم اعظم الله می‌دانند، منتها امام خمینی اسم رحمان را بر اسم رحیم مقدم می‌داند. در نهایت هر دو معتقدند که انسان کامل مظهر همه‌ی اسماء و صفات الهی است.

اسماء الهی را ‌می‌توان به عنوان یکی از وجوهی که عرفان اسلا‌می‌را از سایر عرفان های شرق و غرب جدا ‌می‌سازد، مطرح کرد. اسماء الحسنی در عرفان اسلامی، نمایانگر ارتباط ذات مقدس حق با عالم و انسان از طرفی و واسطه معرفت انسان نسبت به خداوند از طرف دیگر است. امام خمینی (ره) اسماء و صفات الهی را از سه منظر مورد بررسی قرار داده است: 1- رابطه اسماء و صفات الهی با ذات مقدس حق 2- رابطه اسماء وصفات الهی با موجودات3- رابطه اسماء و صفات الهی با یکدیگر. طبق نظر ایشان ذات مقدس حق، از لحاظ ذات بودن بر هیچ آینه ای تجلی و ظهور نمی‌‌کند و همیشه در پرده اسماء و صفات محبوب و پوشیده است. اگر سالکی ادعا کند که مرتبه ذات را تعقل نموده است، این تعقل یا تعینی از تعینات ذات بوده و او، اسمی ‌از اسماء حق تعالی را تعقل کرده است.اسماء و صفات الهی، علایم و نشانه های ذات مقدس حق هستند و بی شک شناخت اسماء الهی، سالک را به شناخت خدای عزوجل به مقداری که اسماء، قابلیت نشان دادن ذات حق را دارند، رهنمون ‌می‌کند و شهود ذات حق به واسطه شهود اسماء و صفات ممکن است. بنابر عقیده امام خمینی (ره)مجموعه عالم هستی و سلسله وجود، جملگی اسماء الله هستند وعالم هستی و موجودات نتیجه و مظهر حق هستند. و موجودات، قابلیت و ظرفیت‌هایی هستند که اسماء و صفات الهی را در خود بروز و ظهور ‌می‌دهند.از نظر امام (ره) اگر اسماء الهی را از جهت ارتباطشان با وجود ذات الهی و استهلاک و فنایشان در ذات احدیت در نظر بگیریم، هر اسم ‌از اسماء الهی، جمیع حقایق و کمالات تما‌می‌اسماءرا دارد. پس از این زاویه، هیچ تمایز و تفاوتی میان اسماءوجود ندارد. ضمنا هر اسمی‌‌برای خود، تجلی و ظهوری دارد که با سایر اسماء متفاوت است.پس همه اسماء الهی از یک حقیقت، منشعب ‌می‌شوند ولی کار کرد اسماء متفاوت ‌می‌باشد.اسماء الهی دارای مراتب گوناگونند و هر کدام سعه و گستردگی متفاوتی دارند . در میان اسماء الهی،اسم اعظم گسترده ترین اسماء استوسالک با فنا شدن در این اسم،به عالی ترین درجه معرفت ‌می‌رسد. اسم اعظم،نه فقط یک لفظ، بلکه حقیقتی است ذو مراتب. اولین و بالاترین مرتبه اسم اعظم،مرتبه حقیقت غیبی احدی است که امام(ره) از آن به اسم مستأثر تعبیر ‌می‌کند. دومین مرتبه اسم اعظم، مرتبه الوهیت است که ، مقام ظهور فیض اقدس و تجلی خلیفه کبری در مرتبه و احدیت است. سومین مرتبه، مرتبه مألوهیت و عینیت است، و اسم اعظم در این مرتبه همان انسان کامل است. امام(ره) از انسان کامل به خلیفه الله ویا حقیقت محمدیه(ص) تعبیر ‌می‌کند و معتقد است تحقق خارجی اسم اعظم، در کالبد پیامبر اکرم محمد مصطفی (ص) تجسم پیدا کرده است. آخرین و نازلترین مرتبه اسم اعظم، مرتبه لفظ و عبارت است که مطابق نظر امام (ره)،اطلاع بر حقیقت این مرتبه، مخصوص اولیاء و راسخین است که در اثر ریاضت و فراغت از دنیا، برای آنها حاصل ‌می‌شود. به نظر امام خمینی (ره)، حقیقت عماء، همان مقام فیض اقدس و خلیفه کبری است و این همان حقیقتی است که هیچ کس آن را، به مقام غیبی اش نمی‌‌شناسد. از این رو، حقیقت اسماء، واسطه میان حضرت احدیت غیبی و هویت غیر ظاهر با حضرت واحدیت است.

اهمیت دیدگاه فلسفی ملاصدرا آن است که جهان مادی، به ویژه مادیت، بستر خلقت و سیر تکاملی انسان به سوی تجرد محض می باشد. از آنجا که بر اساس نظریۀ حرکت جوهری، تمام عالم مادی دارای حرکتی تدریجی از مادیت به سمت تجرد کامل است، نفس انسان نیز دارای همین حرکت جوهری است. بدین سان، پیش فرض های این مقاله چنین است: اولاً، حرکت جوهری حرکتی تدریجی و مستمر است که در کل جهان هستی سریان دارد. ثانیاً، نفس انسان جسمانیت الحدوث و روحانیت البقا است چرا که در نظریه ملاصدرا انسان در ابتدای خلقت موجودی جسمانی است و جنبه روحی ندارد. نفس انسان تنها در صورت حیات در این دنیای خاکی است که مراحل تکامل خود را طی می کند و از مادیت به تجرد می رسد. مقاله حاضر بر آن است که به تبیین چگونگی و ماهیت تکامل در ماده و جسم و نیز تبدیل آن به تجرد تام که هدف خلقت است و انسان هم در این سیر قرار دارد، بپردازد.

انسان کامل، انسان والایی است که با سیر و سلوک معنوی به نهایت کمال نایل شده ‌است. او مظهر تمام اسما و صفات الهی است که پروردگار در آینه‌ی وجود او خود را می‌نگرد و خلق نیز در آینه‌ی وجود شریف او خدا را می‌بینند. بدون تردید، موضوع انسان کامل، قدمتی به گستره‌ی آفرینش انسان دارد .تمامی انسان‌ها از ابتدای خلقت تا کنون به دنبال یک انسان تمام و ایده‌آل بوده‌اند که او را الگو ونمونه‌ی خود در راه رسیدن به کمال قرار دهند . هر گروهی با هر دین و مکتبی بنا بر خواست و استعدادشان هم نام‌هایی گوناگون بر آن نهاده‌اند. ولی دیدگاهی که در عرفان اسلامی در این باره مطرح است، نشان از اصالتی دیگرگونه دارد که بسیار کامل‌تر و ریشه‌ای‌تر از دیگر دیدگاه‌هاست. عارفان مسلمان فراوانی چه شیعی و چه سنّی در روزگار مختلف به این موضوع پرداخته‌اند که نشان از شناخت عمیقشان نسبت به معارف دینی-اسلامی بوده است. از این میان، نگارنده این موضوع را در آرای شیخ محمود شبستری وآثار عرفانی امام خمینی ? به عنوان یک عارف معاصر با هم مقایسه کرده و تأثیر‌پذیری این بزرگان را از پیشینیان آشکار گردانیده است. از مطالعه‌ی آثار این دو عارف برجسته این‌گونه استنباط می‌شود که این دو بزرگ عالم عرفان به واسطه‌ی تأثیر‌پذیری از مکتب ابن‌عربی در کلیّات، دیدگاه‌هایی بسیار نزدیک به هم دارند و اختلاف چندانی در دیدگاه آن‌ها مشاهده نمی‌گردد؛ ولی در بحث ولایت و ختم ولایت، بین این دو تفاوت‌های اساسی وجود دارد. که این امر هم به سبب مذهب تشیّع امام ? و سنّی بودن شیخ محمود شبستری است.

این مقاله سعی می کند نشان دهد که در سنت فلسفه اسلامی، مجموعه نسبتا کامل و منسجمی از مباحث «فلسفه دین»، به طور یک جا در نظام فلسفه سینائی بیان شده است. برای این کار، به معرفی مقاله دهم از کتاب «الهیات شفا» ابن سینا خواهیم پرداخت که معمولا چندان به آن پرداخته نمی شود. این مقاله، آخرین بخش کتاب «الهیات شفا» و مشتمل بر 5 فصل است که تقریبا دربر دارنده مهمترین عناوینی است که به طور پیشینی باید در موضوع فلسفه دین مطرح شوند. در یک فلسفه عقلی وابسته به سنت کلاسیک - مانند فلسفه ابن سینا که موضوع فلسفه را موجود از آن جهت که موجود است می داند و مسائل فلسفه را عوارض ذاتی این موضوع معرفی می کند - اولین پرسش این است که هر مساله فلسفی جدید باید از عوارض ذاتی موجود مطلق یا موجود چونان موجود باشد. به این ترتیب، باید برای فلسفه دین و هر فلسفه مضاف دیگری، جایگاهی منطقی در نظام وجود مطلق پیدا کرد. در این مقاله، این موضوع و همچنین سایر مباحثی که در فلسفه دین ابن سینا آمده است - از جمله بحث عدالت به عنوان معیار نیازمندی به دین - تبیین گردیده و به ارزیابی انتقادی آن پرداخته شده است. مهمترین خصوصیت فلسفه دین ابن سینا، عقلانیت دین و هماهنگی کامل آن با اصول پیشینی عقل نظری است که در عین حال، روح نظریه انسان کامل عرفانی نیز در آن یافت می شود. در مجموع می توان گفت که طرح مباحث فلسفه دین نزد ابن سینا، نشان دهنده ویژگی های یک فلسفه دین شیعی است.

دیدگاه حافظ برسی درباره ولایت، ناشی از معرفت و توحید اشراقی بر پایه محبت و معرفت باطنی است. چرا که امامت و ولایت جامع بین توحید ونبوت است. و پیمان حکم ولایت در ازل گرفته شده و آن راهرولی به ولی دیگر، تا روز قیامت تسلیم می کند. بنابراین ولایت را، میزان بندگان می داند. و توجه و تمرکز خود را به طرح و اثبات این نکته معطوف نموده که امام دارای مرتبه ولایت مطلقه کلیه بوده و هدایتگر روحانی و باطنی خلق است. در این تحقیق سعی می شود موضوع و مبحث ولایت از دیدگاه این عارف گمنام قرن هشتم و نهم که هنوز جایگاه واقعی ایشان در بین علماء شیعه و حتی عرفا به وضوح مشخص و شناسایی نشده است، مورد بررسی قرار گیرد. او افکار و عقاید تازه ای را در باب ولایت و امامت آورده است که در تشیع کلاسیک و رسمی قابل طرح نبوده و مورد استقبال علماء و فقهاء شیعه قرار نگرفته و نمی گیرد. همین گمنامی و سرگشتگی ذهنی دست مایه اولیه طرح موضوع گشته و با رسیدن به این مطلب که نگاه برسی خارج از چهارچوب های تعیین شده برای این دیدگاه قرار دارد، پنجره تازه ای رو به سوی مفهوم ولایت گشوده شده و بازنگری می شود.