مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله با موضوع «حق و باطل از دیدگاه قرآن» در شش فصل نوشته شده است. فصل اول به بیان مسئله، روش، پیشینه، ضرورت، سؤال ها، فرضیه ها و هدف تحقیق پرداخته است. فصل دوم در مورد معنای لغوی و اصطلاحی حق و باطل، معنای اصطلاحی واژه حق و حقوق و معانی واژه حق و باطل در قرآن، جامعه و تاریخ است. فصل سوم به ملاک ها و معیارهای حق و باطل اختصاص دارد. فصل چهارم به مباحثی پیرامون مصادیق حق پرداخته است؛ مانند خداوند متعال که در قرآن به عنوان حق مطلق از آن یاد شده است؛ زیرا کوچک ترین بطلانی در ذات او راه ندارد. فصل پنجم در مورد مصادیق باطل است؛ همچون: وسوسه های شیاطین، شرک و کفر. فصل ششم به آثار و عاقبت حق و باطل اختصاص دارد. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که حق، منبع انواع برکات است و آنچه جاوید می ماند حق است.

تحقیق حاضر در دو فصل با این مباحث به نگارش درآمده است: فصل اول، بررسی حق گرایی در قرآن و حدیث: واژه یِ حق در لغت، حق گرایی در اصطلاح، ویژگی حق در قرآن، مصادیق حق در قرآن، حق گرایی از دیدگاه معصومین(ع)، موانع شناخت و پذیرش حق; فصل دوم، بررسی عدم تعصب در قرآن و حدیث: واژه یِ تعصب در لغت، عصبیت در اصطلاح، انواع تعصب، عدم تعصب از دیدگاه قران، تعصب از دیدگاه معصومین(ع)، علل و انگیزه هایِ تعصب، مفاسد و زیان های تعصب و درمان آن

هدف پژوهش حاضر، اثبات ضرورت اخلاق مداری در فرايند توليد علم، بر مبنای اصول اخلاقی اسلام است. روش پژوهش نيز، تحليل تطبيقی از نظريات فلاسفه علم و دانشمندان اخلاق معاصر، به ويـژه متفكـران غربـي و منـابع اسـلامی در مـورد موضـوع پـژوهش اسـت. متفكـران معاصـر مـا توليدكنندگان علم و جامعه علمی را موظف به رعايت اخلاق می دانند و در استدلال بر ثبوت اين وظيفه، به اصولی استناد می كنند كه نه تنها در اخلاق اسلامی پذيرفته شده هستند، بلكه از اصـول مبنايی دين اسلام و اخلاق اسلامی به شمار می روند. مهمتـرين اصـولی كـه در ايـن زمينـه مـورد استناد دانشمندان قرار گرفته و در اخلاق اسلامی نيز جايگاه محكمی دارند، ضرورت حراست از حق و علم است. در اين نوشته پس از بررسی تطبيقی اين دو اصل، اصل جديدی بـا عنـوان اصـل ضرورت حراست از نفس را به عنوان اصلی كه به طور خاص از رويكرد اسلامی به اخـلاق ناشـی می شود، مطرح كرديم. در نتيجه پژوهش ما به اين هدف كه «ضـرورت اخـلاق مـداری در توليـد علم برمبنای اصول اخلاقی اسلام قابل اثبات ودفاع است» دست يافت.

بی تردید نهج البلاغه ، پس از قرآن کریم ، گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است . نهج البلاغه شفای دردهای روحی بشر ، راز هدایت اجتماعی و سیاسی ، منشور انسان سازی ، دریچه ای به نور و راهی از ملک تا ملکوت است . لذا برای معرفت و شناخت مسایل الهی و اجتماعی با رویکرد به حقوق و تکالیف از این کتاب ارزشمند بهره گرفته شده است . در این پایان نامه به طرح این سوال اصلی که «مولفه های معرفت شناسی حقوق و تکالیف چیست؟» پرداخته شده است . در پاسخ موقت به این سوال به ارتباط دوسویه بین حق و تکلیف در نهج البلاغه پرداخته شده است که تحلیل و تبیین این موضوع در چهار فصل صورت پذیرفته است . نخست به مولفه های معرفت شناسی و معرفت شناسی دینی پرداخته شده است . در ادامه به ارتباط حق و تکلیف در اسلام و خاستگاه آن و ارتباط آن با انسان اشاره شده استو در قسمت پایانی به مولفه های حق و تکلیف در نهج البلاغه بصورت حقوق و تکالیف الهی در حد شناخت آن و ابزار آن پرداخته شده است . همچنین به حق و تکلیف در نهج البلاغه بصورت حقوق و تکالیف اجتماعی در حد شناخت آن و ابزار آن نیز اشاره شده است .نتایج حاصل از این تحلیل بیانگر این است که حق و تکلیف در نهج البلاغه در ارتباط توامان با یکدیگر هستند . همچنین شناخت حدود الهی نیازمند شناخت حالات و پدیده های طبیعی و ویژگیهای خداوندی است . از طرفی شناخت حقوق اجتماعی به سیره عملی امیر مومنان (ع) و ائمه ایشان بازمی گردد . در ضمن حقوق و تکالیف اجتماعی به حقوق و تکالیف الهی متصل می باشد .

رابطه حق و تکلیف از جمله مباحث‌ بحث‌برانگیز میان متفکران در حوزه کلام، فقه، سیاست، اخلاق و فلسفه حقوق است که به دو صورت عمده مورد بحث قرار می‌گیرد؛ اول اینکه آیا بین ذیحق بودن یک فرد و مکلف بودن دیگران نسبت به او ملازمه‌ای برقرار است یا نه؟ و دوم اینکه بین صاحب حق بودن یک فرد و مکلف بودن او و بالعکس آیا رابطه ای است یا خیر؟ پاسخ به سوال دوم همان چیزی است که این تحقیق درصدد آن است چرا که اثبات یا رد ملازمه بین حق و تکلیف به این صورت آثار فراوانی بر مقوله‌های کلامی کلان همچون حق انتخاب دین چگونگی ارتباط اخلاق دینی با حقوق انسانها و غیره دارد.اندیشه مدرن غربی با توجه به مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی و انسانشناختی که نسبت به اصل حق و تکلیف دارد در این زمینه قایل به انفکاک مفهومی و وجودی حق و تکلیف شده ‌است که به اعتقاد ما بیشترین سهم در تفکیک مزبور مربوط است به نگرشهای انسان‌گرایانه بر مقوله حق و تکلیف چرا که شکل‌گیری اندیشه حقوق مدرن غربی بر اساس انسان محوری و در ظرف قراردادگرایی برخاسته از فردگرایی است که آنهم مبتنی بر پندارهای حسی و تجربی موجود است و نه بر اساس واقعیات و مصالح و آرمانهای الهی که ناشی می‌شود از نگاه جامع به حقیقت انسان و ارتباط او با خالقش.ما ضمن بیان نارسایی‌ها و اشکالات تفکر مدرن در معانی و مبانی تکلیف اثبات کردیم که اگر به تکالیف به شکل صحیح و هدفمند نظر شود در می‌یابیم که تکالیف در واقع بر مبنای استحقاقهای اصیل و بنیادین انسان استوار است که هدفش صیانت از مسیر تکامل و تعالی انسانیت و استیفاء حق سعادت آدمی است. با حفظ این رویکرد در مفهوم حق و مفهوم تکلیف به اثبات این نکته پرداخته ‌شده که حق و تکلیف همیشه به لحاظ وجودی و خارجیمتلازم و توأمان هستند یعنی جایی که حقی برای فردی ثابت می‌شود از قِبل آن تکلیفی متوجه او می‌گردد که این تکلیف یا تکلیف در برابر خداوند یا انسانهای دیگر یا در برابر خودش است و جایی هم که تکلیفی به او می‌رسد مسلماً با عنایت به حقوق اوست. این نگاه ثمرات فراوانی در مسایل مهمی چون پیوند حقوق با اخلاق، تعیین حدود آزادی، مسأله عدالت، حساسیت به سرنوشت انسانها و حق انتخاب دین دارد که مفصل به آن پرداخته شده است.

اين نوشتار برآن است که راه هايي را به ما نشان دهد تا بتوانيم پيروان حق را بشناسيم. يکي از برجسته ترين آموزه هاي متعالي قرآن کريم ارائه راهکارهايي براي شناخت پيروان حق و جداسازي آن از باطل است. اگر بخواهيم به طور کامل درباره اين کتاب آسماني سخن بگوييم وقت زيادي را مي طلبد ولي به اختصار مي توان از اصل توحيد، (يکتاپرستي)، آيات محکم و متشابه، دستورهاي قرآني در حيطه هاي مختلف (احکام، اخلاق، قصص قرآني) استفاده کرد. از راه هاي ديگر براي تشخيص، واردشدن در حيطه اسلام است که يعني تسليم محض اوامر خدا در ايمان، عمل و ولايت، صراط مستقيم نيز بيانگر راه نجات انسانهاست که ميراث نبوت بر آن دلالت دارد که اهل بيت پيامبر در کنار قرآن به عنوان مفسر و متکلم قرآن داناترين افراد به سيره و سنت رسول خدا (ص) راهنمايي امت را بر دوش دارند و همچون پرچم و نشانه محور حق هستند.

تاریخ مویّد این حقیقت است که بشر بر اساس جهان‌بینی خود، رویدادهای پیرامون خود را به حق و باطل تقسیم کرده است . انسان به اقتضای حکمت خداوند، موجودی بالفطره حق‌گراست و باید با گرایش ذاتی به عدالت، راه خویش را به سوی حق از میان راه‌های باطل بیابد . لذا خداوند او را به قدرت تعقّل مجهّز نموده تا بتواند راه بندگی معبود را تا سرمنزل مقصود بپیماید وگام نخست، شناخت حق و باطل است . انسان در مسیر تکاملی خود، همواره باید بر سر دوراهی حق و باطل بایستد و هر لحظه دست به انتخاب بزند به همین منظور، شناخت حق و باطل از ضروری‌ترین معارف بشری است. و از آنجا که نهج البلاغه، بزرگترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی‌بخش بشر بعد از قرآن کریم است به بررسی مصداقهای حق و باطل در 9 خطبه‌ی آن پرداخته‌ایم ( خطبه ی 1، 3، 27، 83، 91، 109، 125، 160، 192 ) و این امر را با توجّه به الگوی یکی از نشانه‌شناسان فرانسوی به نام آلژریداس ژولین گریماس در قالب مربّع نشانه‌شناسی او مورد بررسی قرار داده‌ایم . شش نقش اصلی یا به تعبیر گریماس، کنشگر در این مهمّ، بازنمائی شده‌اند که عبارتند از : فرستنده، پذیرنده، فاعل، هدف، یاری‌گر و بازدارنده . بر اساس الگوی گریماس، در خطبه‌های مورد نظر این نکات به چشم می‌خورد : 1 – فاعل دراکثرموارد،امیرالمومنین (ع) است. 2– پذیرنده « ذی‌نفع » در اکثر موارد مردم کوفه می‌باشد و به بیانی دیگر می توان بشریّت را به عنوان ذی نفع در نظر گرفت و شخص خاصّی مورد نظر نیست 3 – دراکثرخطابه‌ها، کنشگر بازدارنده یا یاری‌دهنده‌ای وجود ندارد.

عدّه‌ای بر این عقیده‌اند که از نظر عرفِ جامعه، رابط? خویشاوندی با انبیا و اولیای الهی به نوعی برای افراد حقانیت به همراه دارد چرا که اگر فلان فرد حق نبود و مورد تأیید پیامبر و امامان: که در نهایت کمال بشری می‌باشند نمی‌بود، ایشان با آنان وصلت و روابط خویشاوندی بر قرار نمی‌کردند. پس می‌توان این نتیجه را گرفت که هر‌‌کس با اینان رابط? خویشاوندی (به ویژه از طریق ازدواج) داشته باشد مورد تأیید آنان است و هرکس مورد تأیید اولیا و انبیای الهی باشد، می‌تواند ادعای حقانیت نماید.پاسخ این سوال که آیا رابط? خویشاوندی می‌تواند برای افراد حقانیت به همراه داشته باشد را باید در دو منبع الهی یعنی؛ قرآن کریم و روایات که مفسِّر و مبیِّنِ قرآن می‌باشند و عقل که مهمترین عطی? الهی به انسان است مورد بررسی قرار دهیم. دراین رساله در بررسی دیدگاه قرآن و سنت، به این نتیجه رسیده‌ایم که خداوند رابط? خویشاوندی با افرادی همچون اولیا و انبیای خود را، عاملی برای حقانیت افراد نمی‌داند و این موضوع را به گونه‌های مختلف در قرآن رد و نفی نموده است. در عوض عوامل دیگری همچون تقوا، ایمان، قلب سلیم و از همه مهمتر تبعیت از ولی‌ای که از سوی خداوند بر مردم آمده است را عاملی برای حقانیت آنان می‌داند. به گونه‌ای که برخی همچون فرزند نوح به علّت پیروی نکردن از پیامبر خداوند از اهلیّت با این ولی خدا ساقط می‌شود و خداوند میان او و دیگر سرکشان فرقی قائل نشده و او را با دیگران عذاب می‌نماید.و همچنین أهل‌بیت: نیز در روایات خود، رابط? خویشاوندی با ایشان را در حقانیت افراد موثر نمی‌دانند بلکه علاوه بر تشویق و ترغیب مردم به ایمان، عمل صالح و تقوا، ولایت و تبعیت از ایشان که شرط پذیرش و قبولی طاعات الهی است، را عامل حقانیت ذکر می‌کنند، به گونه‌ای که فردی همچون فرزند نوح، همان‌گونه که قبل‌تر به آن اشاره شد به خاطر سرکشی‌اش از ولیّ خدا، از اهلیت ساقط می‌شود امّا فردی که نه تنها با أهل‌بیت: رابط? خویشاوندی ندارد، بلکه حتّی هم نژاد با ایشان نیز نمی‌باشد، حقانیت پیدا می‌کند و به مقامی‌ می‌رسد که أهل‌بیت: در حق او می‌فرمایند: «منّا اهل البیت».و همچنین در این رساله بعد از بررسی معنای لغوی حقانیت و این‌که چه کسانی حق و معیار تشخیص آن می‌باشند, به این نتیجه رسیدیم که هر کس با حق مخالفت نماید باطل است، و این مطلب را به عنوان یک قانون کلّی و همیشگی بیان کرده‌ایم که اگر فردی هر چند از خویشاوندان بسیار نزدیک أهل بیت: باشد، امّا در صورتی‌که با ایشان مخالفت و دشمنی کند نه تنها نمی‌تواند ادعای حقانیت داشته باشد بلکه او فردی است باطل.

نوشتار پیش رو که در قالب یک مقاله تدوین شده است به دنبال پاسخی روشن برای این سؤال است که آیا در نظام اسلامی مخالفان دارای حقوقی هستند یا خیر؟ اگر حقوقی برای آنها مفروض است، حقوق قابل پذیرش برای آنها به چه میزان است؟ ازجمله گروه های مخالفی که به مخالفت با دولت نوپای مدینه اقدام کردند، سران مشرک قریش، یهودیان، منافقان و افراد ناآگاه بودند. مخالفان در حکومت پیامبر دارای حقوقی مانند: امنیت، آزادی بیان، حق آزادی عقیده، توبه و بازگشت، مصالحه، برخورداری از عدالت و قضاوت عادلانه، هدایت، کرامت انسانی و حق تحزب می باشند. البته برای تحقق این حقوق شرایط و حدودی وجود دارد که عمده ترین آنها: عدم توطئه، عدم برهم زدن وحدت سیاسی، عدم ترغیب مسلمانان برای شرکت نکردن در جهاد و مقابله با دشمن می باشد.

برآمدن حق در هر شأنی از شئون زندگی انسان، به معنای تلاش برای روشن کردن مسیر درست حرکت او و آسان کردنِ گام گذاشتن در آن است، و فرو رفتن به کام باطل، به معنای فراموش کردن این راه و روی آوردن به دیگر طرق است. در متون مختلفی همچون قرآن و نهج البلاغه و در حیطه‌های متفاوتی مانند سنت‌های الهی، به بحث و بررسی در رابطه با ویژگی‌های حق و باطل پرداخته شده است. در این میان بخش مهمی از این مبحث، با نگرانی انسان در دو راهی انتخاب‌هایش در ارتباط است. بنابراین از جمله مسائل پر اهمیت در بحث حق و باطل این است که آن را در شرایط مختلف زندگی انسان و برای او پیگیری کنیم، چنانچه در سیرۀ امام علی (علیه السلام) نیز برآمدن حق با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی وظرفیت‌های وجودی افراد صورت می‌پذیرد. پژوهش حاضر بر آن است تا حق را به واسطۀ امکانات و توانایی‌های حق و ویژگی‌های فضای سه‌گانۀ، انسان، عالم و خداوند مورد بررسی قرار دهد. در این راستا فصل نخست به بیان کلیاتی دربارۀ حق و باطل و روشن ساختن نقش هر یک از عناصر فضای سه‌گانۀ یاد شده، در فرآیندهایی می‌پردازد که منجر به برآمدن حق می‌شوند. فصل دوم، در پی شناخت ویژگی‌های حق برآمده و طی همین شناخت، شکل رابطه و تعامل بین حق و باطل مشخص می‌گردد. نهایتاً در فصل سوم، صفاتی همچون صدق، وفای به عهد و ... به عنوان شکل‌هایی از آرایش مناسب انسان در این فضای سه گانه، در جهت برآمدن حق، مطرح می‌شوند.