مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حب و بغض دو حقیقت نهفته فطرت آدمی است که دست خلقت الهی در کمون انسانها سرشته است.دین اسلام آیینی است متصل به وحی که جهت این خصیصه را ترسیم و مصادیق محبوب و یا مبغوض را معلوم دینداران به آیین محمّدی صلوات الله علیه و آله اجمعین کرده است.باید گفت که هم قران کریم و هم متون روایی منقول از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و همه ی ائمه بزرگوار شیعه علیهم السلام همواره مرزها و فرهنگ مربوط به این ویژگی فطری را تشریح و موضوعات اصلی و فرعی آن را چه در اعتقاد و چه در عمل سامان بخشیده اند. در این پایان نامهسعی بر آن است که در حد مقدورات تحقیق ، این آموزه های وحیانی بازشناسی ، تعریف ، توصیف و طبقه بندی شوند و پرسش های مطرح یا احتمالی پیرامون آن پاسخ داده شود. فصول و ابواب این پژوهش بر مدار فوق کاملاً با اساتید محترم راهنما و مشاور داخل دانشکده و هم با بعضی صاحب نظران بارها مورد گفتگو قرار گرفته و بر حسب توافق نهایی در این پایان نامه به انجام رسیده است.

«فرهنگ» در تلقی غالب علوم اجتماعی، عام ترین و گسترده ترین مفهومی است که همة فرآوردة مادی و غیرمادی بشر در فرایند پر فرازونشیب حیات اجتماعی و در مسیری به درازای همة تاریخ آن را پوشش می دهد. از مهم ترین پرسش های مطرح در حوزة مطالعات فرهنگی و جامعه شناسی فرهنگ، پرسش از خاستگاه، علل ایجادی و مبادی هستی شناختی آن است. فرهنگ بی شک، ملتقای اندوخته ها و دریافت های نمادینی است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم از ظرفیت های وجودی، تعالیم وحیانی، تعاملات اجتماعی و تجربیات زیستی انسان تراوش کرده و به صورتی انباشتی و متراکم در جهانی چندلایه تبلور یافته و به صورت عینی و مستقل یا رسوبات بین الاذهانی به هویت و موجودیت رسیده است. این نوشتار درصدد است تا با الهام از آثار فیلسوف و مفسر برجستة معاصر، علّامه طباطبائی، خاستگاه و علل موجده و احیاناً مبقیة فرهنگ را واکاوی و تحلیل کند؛ موضوعی که در ادبیات موجود علوم اجتماعی، چندان که باید کانون توجه و امعان نظر تحلیلی و پژوهشی قرار نگرفته است. پرسش اصلی این مطالعه، چیستی خاستگاه فرهنگ، و روش آن در بخش رجوع به آرای علّامه، اسنادی و در بخش اثبات و تبیین مدعا، تحلیل و تفسیر محتوای آثار مکتوب ایشان، به ویژه تفسیر شریف المیزان است.

پیدایش و بقاء جامعه و مسائل پیرامونی آن، یکی از مباحث مهم جهان غرب در قرون وسطی تا عصر روشنگری است. تحول در پاسخ به این مسئله، یکی از مهم ترین بنیادهای مدرنیته و علوم انسانی و اجتماعی است. پایه این تحول، مربوط به کنار گذاشته شدن نظریه «خلق جامعه توسط خداوند» و «طبیعت اجتماعی بشر»، می باشد و اینکه انسان به عنوان «موجودی طبیعتاً غیراجتماعی» و جامعه به عنوان «مصنوع بشر» در نظر گرفته شد. این تحقیق، به پاسخ این مسائل از دیدگاه علامه طباطبائی در تفسیر المیزان می پردازد. انسان از منظر علامه طباطبائی، بالطبع موجودی اجتماعی نیست، اما به دلیل گستره نیازها و...، به ناچار و بالاضطرار رو به زندگی اجتماعی آورده است. زندگی اجتماعی و جامعه برای بقا و استمرار خود، نیازمند وجود قانون هستند که موافق فطرت و نظام خلقت باشد. این قانون، فقط از جانب خداوند متعال و در قالب هدایت تشریعی الهی قابل دستیابی است. عقل و فطرت بشر برای تنظیم و تهیه چنین قانونی، ناکافی و نارسا هستند.

این مقاله با بررسی آثار استاد مرتضی مطهری دربارة تحولات جامعه و تاریخ، به دنبال تبیین نظریة «تکامل جامعه و تاریخ» ایشان است. برای تبیین این نظریه، باید به سؤالات ذیل پاسخ داد: تکامل به چه معناست؟ معیارهای تکامل جامعه و تاریخ چیست؟ و سیر حرکت تکاملی تاریخ چگونه است؟ با بررسی آثار ایشان، به این نتیجه می رسیم که «تکامل تاریخ» به معنای به فعلیت رسیدن استعدادهای فطری جامعه است که معیار آن ایمان و ایدئولوژی و رشد آزادی و آگاهی در جامعه است. سیر تکامل تاریخ هم به این صورت است که در طول تاریخ، مجموع جوامع در مجموع زمان ها، روبه تکامل هستند. این تکامل مجموعی اگر به معنای تکامل در نهایت تاریخ و در قالب جامعه مهدوی باشد قابل پذیرش است، اما به صورت تکامل مجموعی در مقاطعی از تاریخ، همواره لزوماً قابل پذیرش نیست، اگرچه برای دوره های تاریخی خاص پذیرفتنی است.

آیه میثاق (اعراف/172) بیان کننده عهد خداوند با بندگان خویش است که موجب ابراز نظرات مختلف مفسران، از جمله وجود عالم ذر برگرفته از روایات، فطرت، تمثیل، دو نشئه ملکوتی و ملکی انسان، عالم عقل و وحی و ... شده است. در این پژوهش پس از ذکر همه این نظرات و بیان نقاط ضعف و قوت هر نظریه، بررسی روایات ذیل آیه بیان خواهد شد که به ظاهر تواتر معنوی دارند، اما پس از حذف مشترکات در طرق و روایات مکرر از یک فرد خاص و بیان اضطراب در متن روایات و ضعف سندی آنها، نه تنها تواتر معنوی، بلکه اعتبار این احادیث زیر سؤال می رود. سپس به تبین نظریه مختار بر این مبنا که شهود حضوری برای انسان در طول عمر وی است، می پردازد؛ بر این اساس که اگر انسان با دست خویش برای خود حجاب ایجاد نکند، قطعاً این عهد و شهود را درک خواهد نمود.

در میراث حدیثی اهل سنّت و روایات منقول از اهل البیت در منابع شیعی، به تواتر از طینت انسان ها، تفاوتِ طینتِ آن ها و ارتباط این طینت با سعادت و شقاوت انسان ها سخن گفته شده است. بازخوانی دقیق تر و مجموعه ای أحادیث طینت، بر محور محتوای این أحادیث و به مدد بهره گیری از دیگر أحادیث محکم و تفسیر این أحادیث به طور منطقی و در ارتباط با آیات قرآن و با تکیه بر نظر دانشمندان دینی، ایده ای است که این تحقیق در پیش گرفته است.از چالش برانگیزترین مطالبی که این تحقیق با آن روبروست، مفهوم و حقیقت طینت و نوع رابطه انسان با طینت خویش است؛‎‎ پرسشهایی از قبیل: حقیقت طینت چیست؟ تفاوت طینت انسان ها به انتخاب خداوند است یا به اختیار آن ها؟ طینت چه نسبتی با اختیار انسان دارد؟ سوالات دیگری که این تحقیق به آنها می‌پردازد عبارتند از: آیا موجودات دیگر نیز طینت دارند و چه نسبتی بین طینت انسان با موجودات دیگر وجود دارد؟ حکمت تفاوت طینت ها چیست؟ چه رابطه ای بین طینت و عامل وراثت در علم زیست شناسی وجود دارد؟در یک نگاه درون دینی به حقیقت انسان؛ طینت به عنوان ماده اولیه خلقت انسان، و اعم از بعد مادّی و فرامادّی اوست. رابطه انسان با طینت خویش و نوع این طینت، طبق ویژگی های نظام دنیا و به نحو اقتضاست، که زمینه ایجاد انواعِ قابلیّت و استعدادها را در افراد انسانی برای زندگی در این دنیا، طبق هدف آفرینش، ایجاد کرده است. مشیّت و اراده، قضا و قدر و علم أزلی خداوند، به فعل اختیاری و طینت ذاتی انسان، در تنظیم و آفرینش نظام عالم دنیا، تعلّق گرفته است. این طینت مطابق با ماده ای است که در علم زیست شناسی آن را عامل وراثت و انتقال صفات جسمی و روحی- روانی از والدین به فرزندان معرفی کرده اند.

واژه "ارتداد" در لغت به معنای"رجوع و بازگشت" و در اصطلاح فقيهان به معنای "اختيار کفر بعد از اسلام آوردن" است.در فقه اماميه ارتداد بر دو قسم "فطری" و "ملّی" است؛ ولی در فقه مذاهب چهارگانه، تنها يک قسم و با احکامی همانند مرتد ملّی مطرح می‌باشد. با وجود اتّفاق نظر در معنای مرتد ملّی، فقهای اماميه در تعريف مرتد فطری اختلاف نظر دارند. در اين نوشتار، ضمن بيان اختلاف مذکور، به بررسی روايات دالّ بر اين تقسيم و سپس احکام ارتداد از ديدگاه مذاهب پنجگانه پرداخته شده است. مهمترين تفاوت ارتداد فطری با ملّی، حکم قتل و عدم پذيرش توبه مرتد فطری است که در اين تحقيق به مستندات آن پرداخته می‌شود.

روش اجراي پژوهش در این پایان‌نامه كتابخانه‌اي از نوع توصيفي- تحليلي است. در تفكر اسلامي، انسان در مقام جانشين خدا، خلافت الهي بر روي زمين را عهده‌دار است. براي كسب اين مقام لازم است از دوران كودكي و چه بسا قبل از آن، اقدام‌هاي لازم را به عمل آورد، تا انسان بر اساس فطرت خود كه خداشناس است بتواند راه درست و فطري خود را در پيش بگيرد. از آنجا كه دوران کودکی حساس ترین و سرنوشت ساز ترین دوره زندگی هر انسان است و شخصیت انسان و اساس خصوصیت های اخلاقی وی در ابتدای کودکی خصوصاً در سنین مقدماتی عمر پی ریزی می شود، بسي شايسته و ضروري است تا در اين دوران حساس زندگي نیازمندی های فطری و طبیعی کودکان به وسیله‌ی تقویت حس اخلاقی و دینی تقویت گردند تا کودکان به تدریج افرادی سالم و تندرست و از نظر روحی و روانی، شاداب و با نشاط به بار آیند. براي كسب اين منظور، از آنجا كه انسان ذاتاً حقيقت‌جو، کما‌ل‌خواه و زيباگراست و اين زيباگرايي در فطرت همه انسان‌ها از سوي خداوند متعال به وديعت نهاده شده است، مي‌توان با استفاده از زيباشناسي ديني بسیاری از گرایش‌های اخلاقی و دینی را در كودك پرورش داد و او را متوجه مکارم انسانی و ديني کرد. زیبایی در مفاهيم و تعاليم ديني بعنوان يك حقيقت زنده و ابدي است كه مي تواند خود بخود احساس فطري انسان را كه همانا حقيقت جوئي و عشق به كمال مطلق است شكوفا سازد. در زیبایی، انسان كشش پيدا مي كند و شوق درونيش شكفته مي شود، به وجد مي آيد و لحظات جذبه را فرا مي‌گيرد. در چنين شرايطي بهترين فرصت براي تربيت ديني حاصل مي شود، زيرا دين جوئي و زيباخواهي امري فطري است و ايمان جلوه اي از زیبایی و زیبایی معنوي جلوه اي از ايمان است. به منظور نيل به اين هدف يعني تربيت كودك با رويكرد زيبايي شناسي اسلامي ميتوان از راهكارهايي چون: "استفاده از جملات، اشعار، متون و نثر های زیبا برای انتقال مفاهیم دینی به کودک، استفاده از قاعده مجاورت برای مفاهیم دینی، استفاده از زیبایی های آیات قرآن، انتقال مفاهیم با استفاده از زبان دعا، برخورد مناسب در موقعیت های مختلف مذهبی براي بهره مندي كودك از زيبايي معنوي آن موقعيت"، بهره برد.

حب یا محبت، نوعی وابستگی است که در موجود زنده نسبت به امور ملایم با طبع حاصل می‌شود، و با رشد موجود زنده در جهات مختلف توسعه می‌یابد. حب ذات نیز پدیده‌ای توأم با حیات و زندگی بوده، و هر موجود زنده‌ای خود را دوست دارد. البته نفس یا خود، دارای لایه‌ها و مراتب مختلفی است، که در هر مرتبه، گرایش‌ها و توانایی‌های متناسب با خود را دارد. سیر به‌سوی کمال نهایی انسان نیز در گرو باروری توانایی‌های مراتب عالی وجود انسان میسر می‌گردد. دلایل عقلی، تاریخی و تجربی، فطری بودن حب ذات را ثابت می‌کند، و اسلام نیز بالاترین ظرفیت را برای رشد استعداد فطری انسان قایل شده است. توانایی‌های فطری در هر موجودی، ویژگی‌های خاصی دارد، و یکی از ویژگی‌های فطریات انسان، میل به بی‌نهایت است. از نظر اسلام، انسان دارای دو بعد وجودی است، و زندگی او نیز دارای سه بخش طبیعی محض، طبیعی توأم با حیات انسانی، و حیات معقول می‌باشد. بر این اساس، فضیلت‌طلبی انسان مربوط به بعد مثبت و انسانی و قوای آن بوده، و رذایل انسانی هم مربوط به بعد منفی یا حیوانی است. انسان همواره مراحلی از زندگی خود را صرفاً در بستر حیات طبیعی می‌گذراند، و به‌همین دلیل زمینه برای فرو رفتن بیشتر در این بعد فراهم است؛ اما رشد عقلانی و تربیت صحیح دینی باعث می‌شود که خوددوستی فطری انسان در جهت مثبت و کمال انسانی توسعه یابد. اگر انسان از توجه به این بعد غافل گردد، دچار خودفراموشی خواهد شد. این پدیده گاهی در اثر بی‌توجهی به رشد استعدادهای بعد مثبت و غوطه‌ور شدن در نیازهای جسمانی و حیوانی قبل از رسیدن به خود حقیقی رخ می‌دهد، و گاهی نیز بعد از رسیدن به کمال عقلانی و خود حقیقی در اثر توجه مجدد و بیش از اندازه به نیازهای جسمانی شکل می‌گیرد.

پدیده‌ی دگماتیسم دینی-مذهبی به عنوان یکی از آسیب های دینی، دیرزمانی است که از سوی برخی صاحبنظران بویژه در مغرب زمین مطرح می باشد و اساساً به دنبال آن است که ساحت دین را از داشتن منطق عقلانی بی بهره نشان دهد و آموزه های آن را مشتمل بر مجموعه ای از امور جزمی قلمداد کردهو مومنین را نیز -بدلیل اعتقاد راسخ به آن ها- به ناتوانی در بهره گیری از اندیشه و تعقل متهم نماید از این روی در قالب شش فصل با طرح و بررسی این پدیده به آسیب‌شناسی نشر آن در بطن تمدن و جامعه اسلامی و راهکارهای مواجهه با آن از منظر آیاتو روایات پرداخته شده است.در فصل اول با ذکر اهمیت و ضرورت تحقیق به معانی و مفاهیم واژه ی دگم، دگماتیسم و کلمات و مترادفات آن ها اشاراتی شده است. در فصل دوم،علل بروز و نشر جزمیت در حوزه های مختلف، تاریخ پیدایش آن و آثار پدیده دگماتیسم مطرح شده و نهایتاً به وجود ارتباطی منطقی میان فطرت، عقل و وحی پی می بریم. در فصل سوم، آشنایی با برخی تعابیر و مفاهیم رایج از دین و کارکردهای آن مدنظربوده و سیر تاریخی تقابل انسان و دین(با محوریت دین اسلام) مورد توجه قرار گرفته است.در فصل چهارم، موضوع سازش عقل با باورها و حقایق ثابته مطرح شده و وجود قرآن، انبیاء، ائمه و میراث ارزشمند آنان تحت عنوان فقاهت مستمر در تعلیم و تزکیه ی بشر اندیشمند به عنوان امری انکار ناپذیر مورد نظر قرار گرفته است.در فصل پنجم، اوضاع و احوال انسان معاصر و مسلمان امروز بررسی و ضمن بیان برخی فرصت ها و چالش های موجود در این راستا بر ضرورت حرکت و پویایی روز افزوننهادهای دینی تأکیدشده است.در فصل ششم مشخص می شود که ماهیت دگماتیسم دینی- در تعبیر رایج آن- بالکل با جزمیات و آموزه های اصیل اسلامی متفاوت بوده و نتیجه آن که دامان دین مبین اسلام، عاری ازلوث وجود این انگ می باشد.کلید واژه: دگم- دگماتیسم- دگماتیسم دینی-جمود-تحجر-جزمیت- فطرت- عقل- تجدد