مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه «قانون طبیعی»[1] در خلال قرن های متمادی به گونه هایی متفاوت تفسیر شده است. این آموزه مشتمل بر گستره پهناوری از نظریه هاست که از زمان تمدن یونان باستان تا عصر حاضر، در حوزه های علوم اجتماعی نقش محوری ایفا کرده است. امروزه جدیدترین و یکی از پرطرفدارترین قرائت های مربوط به قانون طبیعی، تفسیر جان فینیس[2] از نظریه توماس آکوئیناس[3] درباره قانون طبیعی است. به حکم این قرائت، تنها در صورتی یک عمل حکیمانه است که انگیزه انسان از انجام آن وصول به یکی از خیرهای اصیل[4] باشد. براساس این نظریه، خیر های پایه و اصیل بشری عبارتند از: حیات مادی، دانش، مهارت در کار و تفریح، دوستی، ازدواج، عقلانیت عملی و دین. ویژگی های مشترک این خیر‌ها بداهت، ذاتی بودن، عدم ارتباط با یکدیگر، اهمیت یکسان و عدم ابتناءآن‌ها بر واقعیت است. این نوشتار بعد از توضیح مختصری درباره نظریه فینیس دربارة قانون طبیعی به نقد و بررسی این نظریه بر اساس تعالیم حکمت متعالیه اسلامی می‌پردازد.

اعمال و افعال بشر از جمله اعمالی است که سرنوشت قطعی ندارد و مشخص به خصیصه آزادی است. طرح مسئله آزادی در مورد انسان اما با معضلاتی چه در زمینه رابطه آزادی انسان با قضا و قدر الهی و چه در رابطه با میزان و حدود آن وجود دارد که ذهن اندیشمندان گوناگون را به خود مشغول داشته است. این مقاله سعی دارد با سیری در اندیشه های استاد مطهری راهی برای طرح و حل این مشلات بیابد.

این تحقیق تحت عنوان « حقیقت انسان در قرآن» می باشد که در سه بخش گردآوری شده است. بخش اول باعنوان « آفرینش انسان» است که متشکل از دو فصل می باشد ، در فصل اول آن به مراحل خلقت انسان اشاره شده که اولین انسان از خاک وگل وزمین ، سپس نسل او از نطفه و علقه وپس از آن از مضغه، عظام و لحم آفریده شده است. در فصل دوم، ساحت روحانی انسان با دلایل عقلی و نقلی مورد بررسی قرارگرفته و از جمله مهمترین دلایل نقلی ذکر شده در این زمینه ، آیه ایی می باشد که در آن از روح تعبیر به خلق دیگر می کند، و همچنین از جمله مهمترین دلایل عقلی ذکر شده بر اثبات روح : آن می باشد که انسان حقیقتی دارد و از آن به کلمه « من» در تمام عمر نام می برد. بخش دوم ، با عنوان« جایگاه و منزلت انسان از منظر قرآن» می باشدکه در دو فصل گردآوری شده ، در فصل اول آن به اثبات خلاف? الهی انسان از دیدگاه آیات و روایات پرداخته شده و اینکه خلافت منحصر به شخص حقیقی حضرت آدم? نیست و شامل همه نوع انسان می گردد. با این توضیح که : قرآن کریم ، رمز خلافت آدم?را تحمل و آگاهی او به چیزی می داند که فرشتگان توان تحمل و استعداد درک آن را ندارند و آن اسمائی است که غیب آسمان ها و زمین به حساب می آید. در فصل دوم آن به کرامت انسان در قرآن اشاره شده و کرامت را به معنای سخاوت ، شرافت ، و عزت می داند چرا که کرم اسم عامی است که ،اگر وصف خدا واقع شود ، مراد از آن احسان و نعمت آشکار خداست و اگر وصف انسان باشد ، نام اخلاق و افعال پسندیده اوست که از وی ظاهر می شود و نحو? وجود و هستی خاصی است که کامل ترین مصداق آن برای خدای سبحان ثابت است. بدین منظور در توصیف شخصیت و کرامت انسان از دو جهت سخن به میان آمده : یکی در باره داشته ها و ظرفیت های وجودی که از آن به کرامت ذاتی تعبیر می شود و دیگری از یابد ها و نباید هایی که آن داشته ها را تقویت می کند و از آن به کرامت اکتسابی تعبیر می شود، و در همین راستا هریک از آنها با توجه به آیات کریمه قرآن و روایات ائمه معصومین ( علیهم السلام) مورد بررسی قرارگرفته است. بخش سوم با عنوان « انسان و اختیار» می باشدکه در دو فصل گردآوری شده ، در فصل اول به بیان حقیقت اختیار و اینکه خداوند انسان را موجودی مختار آفریده و همچنین اثبات اختیار از دو راه علم حضوری و علم حصولی پرداخته شده است ،در فصل دوم آن ، آراء متکلمان در تفسیر اختیار با توجه به قواعد و اصول کلامی مورد بررسی قرار گرفته ودر همین راستا به بیان سه دیدگاه ( تفویض ، کسب ، و امر بین الامرین) پرداخته شده است. چراکه مفوضه بر این عقیده اند که : خداوند انجام کارها را به انسان واگذار کرده و خود را از این قدرت کنار کشیده است. به این معنا که : فعل اختیاری انسان فقط توسط او پدید می آید و مخلوق خداوند نیست. از طرفی معتقدان نظریه کسب نیز بر این عقیده اند که : افعال انسان فقط به قدرت خداوند تحقق می یابد و قدرت و اختیار انسان در تحقق افعال او هیچ تأثیری ندارد. بلکه تنها با وقوع فعل تقارن دارد ، بدون اینکه قدرت او در وجود فعل تأثیری داشته باشد ، جز اینکه انسان محل وقوع فعل است. بنابراین آنچه در این میان صحیح به نظر می رسد نظریه امر بین الامرین است. که در آن دو مطلب اساسی بیان شده است: 1.نهی گناهکار. 2.بازنداشتن جبری او از گناه. چراکه مطلب نخست بیانگر این است که انسان به کلی به خودش واگذار نشده است و در نتیجه : اندیشه تفویض باطل است چنانکه مطلب دوم بیانگر مجبور نبودن او در مورد گناهی است که انجام می دهد.

نظریه: فطرت مبتنی بر آفرینش ویژه انسان است که براساس آن نوع انسان از سه قسمت مشترکی برخوردارند که این سرشت ویژگی‌های خاصی را در جنبه‌های وجودی انسان از جمله در حوزه معرفت و ادراک و نیز در حوزه گرایش‌ها در بر می‌گیرد. لذا امور فطری به دو دسته ادراکات فطری و گرایش‌های فطری تقسیم می‌شوند. در زمینه‌ اخلاق که از مهم‌ترین مسائل انسانی و دارای مباحث متعددی است این مسأله مطرح می‌شود که آیا فطرت و امور فطری جایگاهی در اخلاق و مباحث آن دارد یا نه؟ ارتباط فطرت و اخلاق را می‌توان در تقسیم اخلاق به دو شاخه نظری و عملی بررسی کرد. غالب متفکران معتقدند که بخشی از ادراکات و آگاهی‌های انسان فطری است، بنابراین بخشی از ادراکات عقل عملی نیز چنین‌اند و برخی قضایای اخلاقی مانند «عدالت خوب است» و... را هر انسانی به طور فطری درک می‌کند و حکم این قضایا، حکم بدیهیات در عقل نظری است که به دلیل وضوح و بداهت، نیازمند استدلال و... نمی‌باشد. علاوه بر این بسیاری از مفاهیم و موضوعات اخلاقی نیز حاصل برخی از فعالیت‌های فطری دستگاه ادراکی می‌باشند. مانند «انتزاع» و... برخورداری انسان از گرایش‌ها و تمایلات فطری نیز، جایگاه ویژه‌ای در مباحث اخلاق به ویژه بعد عملی آن دارند. اساساً ریشه بسیاری از رفتارها و حتی صفات اخلاقی انسان به گرایشات ذاتی او بر می‌گردد، از جمله گرایش ویژه او به خیر و فضیلت، گرایش به کمال، گرایش به زیبایی و... .

پایان نامه حاضر با عنوان وجدان گرایی اخلاقی و جایگاه وجدان اخلاقی و ساحات وجودي آدمی ازدیدگاه اسلام؛ پژوهشی است که در آن برآنیم که به نظریه اخلاقی وجدان گرایی روسو از یک سو و نقشوجدان در هدایت انسانها و جایگاه آن در رشد و تربیت انسانها از نظر اسلام بپردازیم. قبل از هر چیز بهتعریف وجدان پرداخته شده که همانا آن را آگاهی شخصاز شخصیت خود تعریف کردند؛ پس یک دركباطنی است؛ به عبارتی نیروي دراکه نفس بشر است که همان وجدان توحیدي می باشد. در ادامه به ارتباطوجدان با سه نیروي غریزه و عقل و فطرت پرداختیم که به این نتیجه رسیدیم که که آزادي بدون قید وشرط غرایز، منافی با وجدان اخلاقی است و باید غرائز را با وجدان هم آهنگ کرد، و نیز بین وجدان باعقل رابطه اي دوسویه است، وجدان به کمک عقل، حس و درك اخلاقی انسان را تحریک می کند وموجب عمل اخلاقی می شود. بین وجدان و فطرت نیز رابطه بسیار تنگ است تا حدي که گاهی در قرآنوجدان را نفس تعبیر کرده است. در ادامه به نقش تعیین کننده وجدان در زندگی در حیطه وجود شناسی ومعرفت شناسی پرداختیم؛ در وجودشناسی منشأ احکام و ارزشها، عقل عملی که همان وجدان است میباشد؛ عمده کار مربوط به عقل عملی است و فقط یک کمال و سعادت وجود دارد و آن اراده نیک است کهآن مطیع مطلق بودن در مقابل فرمانهاي وجدان است. در حوزه معرفت شناسی نیز از راه حس اخلاقی کهامري است درونی وجدانی و انسان با علم حضوري کشف می کند که مختار و آزاد است. لازم به ذکراستمطلب بالا و تحلیل مبانی هر یک و نشان دادن سازگاري یا عدم سازگاري آنها با دیدگاه اسلام و بیانجایگاه ساحات وجودي انسان از نظر اسلام از طرفی؛ و اخلاق مقتضی آن به طور منقح؛ و تبیین رابطه هریک از این ساحات با جنبه هاي مختلف اخلاق و وجدان در بینش اسلام از جنبه هاي نوآوري این تحقیقبه شمار می رود. در ادامه مسئله را در نظر اخلاق اسلامی بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که مبنايانسان شناسانه نظریه اخلاقی اسلام چنان است که آدمی از ساحات درونی معرفتی، عاطفی و اراديبرخوردار است و انسان تمام عیار اخلاقی انسانی است که در ساحت معرفتی، حقیقت جو، در ساحتعاطفی، عشق ورز به دیگران و در ساحت ارادي خیرخواه است. بنابراین اسلام فطرت را منشأ فعل می داندو در فطرت نیرویی نهفته است که همان وجدان است و به عبارتی پیروي از وجدان جزئی از دین اسلاماست. در اخلاق اسلامی نیت و عمل بهم پیوسته است و بر این اساس اسلام شرط اساسی خوشبختی وسعادت را پیوند دادن درون و برون و هم آهنگ کردن ایمان معنوي و اعمال ظاهري میداند؛ بنابراین اخلاقدر اسلام مجموعه قول و عمل و نیت است و انسان اخلاقی کسی است که درون و برونش اخلاقی باشد.در پایان لازم به ذکر است که روش ما در این تحقیق روش توصیفی تحلیلی می باشد.

هدف تحقیق : تبیین زیبایی شناسی در اسلام و دلالتهای تربیتی آن از منظر انسان شناسی روش تحقیق : این پژوهش از نوع تحقیقات نظری و تحلیل اسنادی است که به روش توصیفی از نوع سند کاوی به تحلیل و تفسیر داده های لازم پرداخته است. بیان موضوع : با استناد به اینکه زیبایی یکی از معارف فطری است که در وجود آدمی به ودیعه نهاده شده، اما از جمله موضوعاتی است که از جانب اندیشمندان نظام تعلیم و تربیت مهجور مانده است. اگر در مسیر تربیت به بعد زیبایی جویی آدمی توجه شود موجبات اعتلای شخصیت انسان و راهیابی به سوی خالق یکتا را فراهم خواهد نمود، هم چنین قدرت زیبایی و هنر را در امر تربیت به عنوان پذیرفته ترین راه و رسایی آن را در سرعت انتقال پیام نباید نادیده گرفت.یافته های تحقیق سوال اول : با استناد به آیات قرآن در وجود انسان گرایشاتی به ودیعه نهاده شده است یکی از این گرایشات فطری، زیبایی جویی است که به حیات معنایی خاص بخشیده است و به تبع ابعاد مختلف وجود آدمی، انتظار می رود که نظام های تعلیم و تربیت به پرورش همه جانبه قابلیت ها و ظرفیت های انسان توجه داشته باشند. سوال دوم : دو مقوله خداجویی و زیبایی شناسی در ژرفای جان انسان و عالم آفرینش ریشه دارند و فطرت جمال جوی آدمی با گذر از طبیعت و همه زیبایی هایش نهایتا به توحید که منشا همه زیبایی هاست می رسد. سوال سوم : فضایل و زیبایی های اخلاق خاستگاه درونی و باطنی دارند و از فطریات است و اخلاق عالیه عین زیبایی است. سوال چهارم : با استناد به آیات قرآن که انسان را دعوت به تدبر و تعقل در عالم هستی و کسب علم و معرفت نموده است حقیقت جویی و دانایی از جمله فطریات است و سرآمد همه معارف معرفت به ذات لایزال الهی، که خود زیبایی مطلق است، می باشد. سوال پنجم : وسعت و گستردگی حوزه زیبایی شناسی از امور محسوس و عینی فراتر رفته و امور معقول و معنوی را نیز در بر می گیرد. که در نهایت انسان به زیباترین نقطه یعنی رضوان الهی می رسد که هدف غایی تربیت است. سوال ششم : زیبایی جویی از آن دست گرایشان فطری است که می تواند زمینه ای مناسب برای انحراف آدمی باشد و از اولین حربه های شیطان جهت گمراهی انسان است. سوال هفتم : از جمله تمایلات قوی آدمی زیبایی جویی و زیبایی آفرینی است و با بهره گیری از این دو مقوله می تواند مقاصد تربیتی را جامه عمل پوشانید. سوال هشتم : ذوق زیبایی جویی در آدمی به صور گوناگون هنری از جمله خوشنویسی، نقاشی، شعر و قصه و موسیقی متجلی می شود که هر کدام اثرات تربیتی - روانی خاص را در روح و روان آدمی بر جای می گذارد.

عارف کامل،حضرت علامه میرزا محمد علی شاه آبادی (سلام‌الله و رضوانه علیه) که از نوادر دوران و نوابغ زمان است و حقیقتاً ایشان را باید مفسر جدی فطرتِ قرآنی دانست،با نظریه ی فطرت خود،مبنای وثیقی در تبیین ارتباط میان کتاب تکوین(انسان) و کتاب تدوین(قرآن) بنا نهادند؛که هم مبتنی بر آموزه‌های قرآنی است و هم از پشتوانه‌ی محکم فلسفی و عقلی برخوردار است،ضمن آن که از صبغه‌ی عرفانی نیز بی‌بهره نیست.این که تمام دین با همه‌ی اصول و فروعش و با فقه و اخلاق و اعتقادیاتش ریشه در فطرت بشری داشته باشد، تنها از نظریه‌ی فطرت علامه شاه آبادی(ره) قابل اصطیاد است. لذا این رساله به تبیین نظریه فطرت ایشان پرداخته و به دیدگاه سایر متفکران در این راستا نیز اشاره‌ای داشته است. در ادامه سعی کرده‌ایم که فطری بودن تمام ارکان و اجزاء دین (توحید، معاد، نبوت و امامت، اخلاق و احکام) را مبتنی بر نظریه فطرت آیت الله شاه آبادی(ره) مورد بحث و بررسی قرار داده و به اثبات برسانیم.همچنین به برخی از نتایج حاصل از این نظریه در حوزه‌های گوناگون دین و اخلاق،به خصوص عینیت دین و فطرت اشاره شده؛ و نگاه و روش خاص ایشان در سیر و سلوک عرفانی با توجه به داستان حضرت خضر(علیه السلام) و حضرت موسی(علیه السلام) مورد بررسی قرار گرفته است.در انتها می‌توان گفت، هدف این رساله آشنایی بیشتر محققین با جامعیت علمی این حکیم بزرگوار و نشان دادن گوشه‌ای از کارکردهای نظریه فطرت ایشان در موضوعات متنوع فلسفه دین و اخلاق بوده است.

چکیدهتمامی جنبه های زندگی انسان به گونه ای تحت تأثیر آفرینش او قرار دارد و تربیت نیز از این قاعده مستثنی نیست. از آن‌جا که انسان دارای دو جنبۀ روحانی و جسمانی است، زندگی وی نیز به دو بعد غیب و شهادت تقسیم شده است؛ معرفت و میل به بعد روحانی و غیبی که بخش اصیل وجود و زندگی انسان است در فطرتش نهفته است و حلقۀ اتصال انسان به جهان غیب همین فطرت است. از همین رو شیوۀ تربیت فطری، شیوۀ هدایت انسان به اصل خودش است و چون انسان در امر تربیت نیازمند الگوبرداری است پژوهش حاضر موضوع تربیت را با محوریت فطرت از دیدگاه یکی از کامل ترین الگوهای انسانیت، امیرالمؤمنین علی(ع) مورد تحقیق قرار داده است، که با بررسی سیره و سخنان ایشان در میان منابع حاضر از جمله نهج‌البلاغه و فیش برداری و تحلیل داده ها، درصدد پاسخگویی به چیستی و چگونگی تربیت فطری است. یافته های این پژوهش نشان می دهند که تربیت فطری همان تربیت دین است و راه دین و فطرت از هم جدا نیست.کلمات کلیدی: انسان، تربیت، فطرت، امیرالمؤمنین، نهج البلاغه

در این رساله سخن از انسان است و مقام، تکریم، چگونگی محوریّت و حقوق وی در اسلام، تنها دین توحیدی (به معنای واقعی) در عصر حاضر. این معانی بلند را با عقاید سخیفی که مکاتب مادی در مورد انسان ارائه داده‌اند، مقایسه کرده‌ایم؛ عقایدی که با وجود شعارهای غلوآمیز در مورد انسان و محور دانستن میل او در همه‌ی امور، آدمی را از مقام بلندش به حقارت و فرودستی می‌کشاند. نشان داده‌ایم که دین توحیدی بالاترین مقام ممکن را برای انسان در نظر گرفته و وی را برای رسیدن بدان راهنمایی کرده است. به عبارت دیگر انسان در پرتو آموزه‌های توحیدی به محوریّت حقیقی در جهان و به کرامت واقعی دست می‌یابد و بالاترین حقوق برای وی در نظر گرفته می‌شود.در این رساله طیّ سه بخش به تبیین موضوع پرداخته‌ایم:بخش نخست: خلافت اللّهی انسان، بخش دوم: نشانه‌های محوریّت انسان در اسلام و بخش سوم: تفاوت محوریّت انسان در اسلام با انسان‌محوری غربی.در بخش نخست اصلی‌ترین مسأله و عامل کرامت انسان در نظام توحیدی و پیامدهای آن را بررسی می‌کنیم. در بخش دوّم شواهد دالّ بر محوریّت و تکریم انسان در این نظام بررسی می‌شود و در نهایت به بررسی اومانیسم و تفاوت آن با محوریّت انسان در دین می‌پردازیم و به چند شبهه در این زمینه پاسخ می‌دهیم و نتیجه می‌گیریم که محوریّت، کرامت و ارزش واقعی انسان تنها در پرتو آموزه‌های بلند اسلام و در گرو عمل به دستورات این دین مبین است.

برّ و نیکی، در روابط بین افراد و مناسبت‌های اجتماعی نقش تعیین کننده‌ای ایفا می‌نماید؛ به گونه‌ای که با ایجاد فضایل اخلاقی، موجب استحکام روابط اجتماعی گردیده و استعدادهای متعالی انسان را به رشد و کمال مطلوب رسانیده و موجب نزدیکی قلوب آحاد ملت به یکدیگر شده و در ایجاد امّت واحده‌ی اسلامی، بسیار نقش آفرین است. هر جامعه‌ای که اساس فرهنگ آن بر پایه‌ی توجه به خیرات باشد، آن جامعه رو به سوی سعادت دنیوی و اخروی نموده و می‌تواند برای ملل و جوامع دیگر الگویی والا باشد. ایجاد زمینه برای تربیت انسان‌های خیّر، براساس معارف اصیل قرآن و عترت (علیهم السلام)، از اهداف اساسی این تحقیق است. مفهوم و حقیقت برّ؛ جامع خیرات است، که در ابعاد اعتقادی ـ اخلاقی و عملی قابل بررسی بوده و مصادیق متعدّدی از آن، در آیات و روایات عنوان گردیده است. در بیان اهمیت این موضوع، همین بس که: تمام اعمال نیک، در حیطه‌ی برّ قرار گرفته و بخش عمده‌ای از احکام و فروعات اسلام، بر پایــه‌ی برّ نهاده شده است و با پرداختن به آن، می‌توان به بخش عمده‌ای از مبانی و معارف اسلام دست یافت. برّ در بعد فردی و اجتماعی قابل بررسی می‌باشد، بدین ترتیب که؛ در بعد فردی از انسان نیکوکار، انسانی آراسته به عقاید حقّه و اخلاق حسنه و اعمال صالحه می‌سازد و در بعد اجتماعی، نقش کلیدی در بهبود مشکلات اجتماعی ـ اقتصادی و فرهنگی داشته و روابط مستحکمی بین مردم ایجاد می‌نماید و با رشد و توسعه برّ، همدلی و تعاون در جامعه پدید آمده و وحدت اسلامی در معنای حقیقی آن تجلّی می‌یابد؛ به گونه‌ای که، امنیت و عدالت و رفاه اجتماعی در میان اقشار مختلف استقرار می‌یابد. دستیابی به این اهداف متعالی در مورد برّ ـ که منظور نظر اسلام است ـ امکان پذیر نخواهد شد، مگر با مهیّا نمودن ملزومات آن، که عبارتند از: بهره‌مندی افراد از پشتوانه‌های اعتقادی و اخلاقی، همراه با معرفت به خداوند و یقین به قیامت و نیز، بهره‌مندی از تقوا، به معنای: پاکسازی درون از رذایل و آراستگی باطن به فضایل اخلاقی. سیمای برّ در آیات و روایات؛ با بیان اهتمام افراد به نیّت‌های خیر و ایجاد شرایط لازم برای احسان حقیقی و بیان اوصاف أبرار تصویر گردیده است. برخی آفات و موانع برّ و احسان، مانند: فخر فروشی، عجب، منّت گذاری، آزاررسانی، ریا و سُمعه در مسیر نیکوکاری آسیب‌های جدّی وارد می‌کنند و باید از سر راه برداشته شوند. از عوامل رشد و کمال برّ، می‌توان از : قدرشناسی از نیکوکاران، نیکی به عموم افراد، شتاب و استمرار در نیکوکاری و امثال اینها نام برد، که حرکت آدمی را به سوی برّ تسهیل می‌نمایند. آنچه در این پژوهش بدست آمد این است که: برای نهادینه کردن برّ در اجتماع، باید فرهنگ برّ را در جامعه ترویج نمود، به همین جهت می‌توان، در مقیاس‌های کوچکی از اجتماع، مانند: خانواده، مدرسه و خویشاوندان، افرادی نیکوکار را تربیت نمود، تا این افراد بتوانند در مقیاس‌های بزرگتری از اجتماع در امور خیرخواهانه نقش آفرین باشند. در این تحقیق به ارائه‌ی طرح‌هایی جدید، برای ایجاد خیریه‌هایی موفق اشاره شده و به مسئله‌ی وقف و احیای آن و پیشنهادهایی در این مورد پرداخته شده و نیز، صله‌ی أرحام به عنوان یکی از مبانی تقویت برّ و نیکوکاری در اجتماع مورد ارزیابی قرار گرفته است.