مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مصنفات الشيخ المفيد مجموعه‌ای از آثار شیخ مفید می‌باشد. محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (336–413ق) معروف به شیخ مفید، از علمایی است که دارای تألیفات بسیار در موضوعات متنوع است. از آن تألیفات بسیار می‌توان به سه کتاب در حدیث، چهار کتاب در تاریخ، پنج کتاب در اصول فقه، دوازده کتاب در علوم قرآن، 41 کتاب در فقه و بیش از هفتاد کتاب در علم کلام اشاره کرد[۱] حدود نصف آثار شیخ مفید در موضوع کلام و از این تعداد کتاب، نصف آن در مبحث امامت می‌باشد[۲] برخی از آثار ایشان از قبیل «التمهيد»، «الانتصار»، «الافتخار»، «الرسالة العلوية» و... که قریب به چهل اثر می‌باشد متأسفانه مفقود شده و موضوع آن مشخص نمی‌باشد[۳] این کتاب در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد چهارم: أوائل المقالات، تعليقات علی أوائل المقالات (شیخ فضل‌الله زنجانی و واعظ چرندابی)، تعليقات علی أوائل المقالات (شیخ ابراهیم انصاری زنجانی خوئینی)؛ «اوائل المقالات»، یکی از مهمترین کتب کلامی شیعه به حساب می‌آید. بلکه می‌توان ادعا کرد برای این کتاب نظیری بین کتب کلامی نیست به طوری که با حجم بسیار کم بر صدها مساله کلامی و اعتقادی مشتمل باشد. و مثل آن در بین دیگر کتب مثل خود مولف است بین علماء که از جامعیت ویژه‌ای برخوردار است. از آنجا که شیخ مفید این کتاب را در اواخر عمر شریف خود نگاشته است لذا در بین نوشته‌های او نیز از اهمیت بسزائی برخوردار است. مباحثی که مولف در این کتاب مطرح کرده عمیق تر و براهین اقامه شده از اتقان بیشتری برخوردار است. از این رو می‌بینیم که این کتاب از همان زمان حیات مولف شهرت می‌یابد و تا به امروز علماء در نوشته‌های متعدد خود به آن استناد می‌کنند. در طول این هزار سال هرگز این کتاب در حوزه‌های علمیه مترک و مغفول واقع نشده است. به همین دلیل الان از جمله کتبی به حساب می‌آید که نسخ خطی متعددی دارد. این کتاب را مولف در اثبات فرق بین شیعه و معتزله نوشته است. او در مقدمه می‌گوید «فانی بتوفیق الله و مشیته مثبت فی هذا الکتاب ما آثر اثباته من فرق ما بین الشیعه و المعتزله و...»

انسان مجموعه ای متشکل از تمایلات ، شناخت ها و رفتارهای خویش است. به هر میزان که در این سه ساحت ، هماهنگی و همسویی در هدف اتفاق بیفتد، و توحید وارد این ساحت ها شود، تربیت حول محور توحید رخ داده است. انسانی که تربیتی بر اساس توحید محوری داشته باشد جامعه ای توحیدی خواهد ساخت.امام و وَلی حق نمونه کامل انسانی است که در ساحت های وجودی خود به توحید دست یافته است و توانایی سرپرستی جامعه انسانی را نیز خواهد داشت.

پیوستگی و نظم کلمات و انسجام معانی قرآن از موضوعاتی است که در دامن اعجاز قرآن رشد یافته است. یکی از ابعاد تناسب، پیوستگی میان مجموعه‌ای از سور است. سور حامدات با «الحمدلله» آغاز می شود و شامل سوره های فاتحه الکتاب، أنعام، کهف، سبأ و فاطر است. این پژوهش با توجه به معیارهای درون متنی و برون متنی، تفسیر و ارتباط آیات یک سوره، به بیان گونه هایی از تناسب در سور حامدات پرداخته است. محور مشترک تمامی این سور بیان اصول اعتقادی سه گانه توحید، معاد و نبوت با تکیه بر توحید ربوبی است. هر یک از سور حامدات از زاویه ای خاص به اثبات ربوبیت خداوند می پردازد و این دلیل ظهور متفاوت اصول سه گانه در این سور است. در یک نگاه کلی اصل معاد و نبوت نیز بیانگر ربوبیت تکوینی و تشریعی الهی است. آیات آغازین این سوره ها و فراوانی نام «الله» و «رب» در آن گواه دیگری بر تأکید این سور بر ربوبیت خداوند است. سوره فاتحه الکتاب جامع تمامی مطالب سور حامدات و سایر سور تفصیل این سوره به شمار می آیند. تناسب معنایی فضائل و خواص این سور و مکی بودن آنها از دیگر وجوه اشتراک سور حامدات است.

سیاق بعنوان مهم ترین قرینه در فهم مقصود کلام ،نقش بسزایی در تبیین وتفسیر کلام ایفا می کند . فراتر از حوزه تفسیر آیات و فهم آن ، شمول و گستردگی این اصل مهم و اساسی منجر می شود تا متخصصان در حیطه های مختلف علوم قرآنی از تفسیر آیات نورانی قرآن گرفته تا فقه ،اصول و احکام آیات با تمسک بدان نظر صحیحی را ارائه دهند البته ناگفته نماند که در بسیاری موارد ،افراد به علت عدم توجه به نقش و جایگاه سیاق به ورطه تفسیر به رای کشانده می شوند.در این پایان نامه از میان حوزه های مختلف پیرامون علوم قرآنی ،حوزه کلام انتخاب شده است .لازم بذکر است متکلمان امامیه ،اشاعره ومعتزله عقاید خویش را همراه با استناد به آیات قرآن درکتاب هایشان بیان کرده وحتی درمحکوم کردن یکدیگر ازآیات بهره جسته اند.این سوال وجود داردآیاصاحبان مذاهب کلامی دراستفاده ازآیات قرآن به انواع سیاق آیات توجه داشته اند وآیا سیاق آیات می تواند برداشتهای مختلف راپوشش دهد؟ از مهم ترین کتابهایی که به بیان نظراتکلامی مفسران شیعی و اهل تسنن پرداخته کتاب ارزشمند "احقاق الحق و ازهاق الباطل "می باشد .نویسنده محترم این کتاب ،علامه شوشتری است .وی در این کتاب کلامشیعی را ازعلامه حلیوکلام اشعری را ازروزبهان آورده ودرآخربه اثبات عقایدکلامی شیعه ونقد گفتارروزبهان می پردازد.درگفتارهریک استناد به آیات موجود است .این پژوهش درصدد است استناد هر سه متکلم به آیات را در مباحث توحیدی خدای تعالی ،ازمنظر سیاق آیات بررسی نماید. ضمن جستجو روشن میشودکه در بسیاری مواردروزبهان دراستنادش به آیات قرآنی بهخطا رفته و این امر از عدم عنایت وی به نقش و جایگاه سیاق آیات ،نشات می گیرد ودیدگاه کلامیش راحمل برآیه نموده است.در مقابل علامه حلی وقاضی شوشتریبه دلیل اهتمام و عنایت به جایگاه سیاق در اکثر موارد آرای تفسیری صحیحی را بیان نموده اندص ،اگرچه ایشان نیز در مواردی از جمله رویت خدای تعالی با چشماز سیاق آیه تا اندازه ایغافل شدند.

معناشناسی واژه‌های قران، از روش‌های نوین پژوهش در قران است. معناشناسی رحمت و محبّت قصد دارد از طریق بررسی کلمات وعبارات هم نشین برخی از واژگان کلیدی مربوط بدان نظیر: مودّت، ولایت، عبادت، قرب، ذکر و خلیفه الله، در بافت و سیاق آیات قران، معارف نهفته را در باطن آیات آشکار نماید و به‌هم پیوستگی معارف قران و اندیشه‌ی نظام‌دار بودن آن را هویدا سازد تا پاسخی باشد برای خاورشناسانی که محتوای قران را مطالبی با سبک پریشان و گسیخته و بیگانه از یکدیگر می‌دانند.برخی از نتایج این رساله عبارتند از:توحید در میدان معنائی رحمت و محبّت و واژه‌های مربوط بدان، نقش اساسی و محوری دارد. از مصادیق رحمت الهی بر بندگان آن است که با اندیشیدن مداوم در آیات الهی در صحنه‌ی هستی، ایمان آنها افزایش یافته و به تدریج به مقام توحید رسیده و در خلوص و محبّت به خداوند توانمندتر می‌شوند(بقره/2،163-165). داشتن اندیشه ‌و رفتار توحیدی و خلوص،مومنان را در مسیر کمال و طی درجات عبادی و قرب الهی ، امداد می‌رساند(انعام/6،102)؛ (هود/11، 61). همراهی عبادت و قرب با ذکر الهی، او را مصداقی از خلیفه الله بر روی زمین می‌گرداند(بقره/2،30-31). در مقابل، کسانی که به آیات الهی در هستی بی‌توجّهند، توحید را کنار زده و نتیجه‌ی شرکشان عذاب الهی و محروم ماندن از رحمت رحیمی پروردگار خواهد بود(عنکبوت/29، 23 )؛(مائده/5، 74-73)؛( نحل/16، 106-107).

اسلام در میان مکتبهای الهی نه تنها ارزش و اهتمام ویژه‌ای برای رویاروییها و بحثهای علمی قائل شده است . بلکه شیوه روشهای کاربردی آن را نیز از طریق رسولش به ما آموخته است . مساله تحقیق این رساله بررسی و تحلیل مجموعه مناظرات توحیدی رسول اکرم صلی الله علیه و آله به منظور دستیابی و کشف شیوه‌ها و نکات کاربردی رویاروییهای آنحضرت با دیگراندیشان زمان می‌باشد. ابتدا با بررسی اجمالی دین و فلسفه پیدایش آن نقش مهم گفتگوهای بین ادیان را بررسی نموده و بخش دوم در 5 فصل تعریف ارکان، انواع مشروع و غیر مشروع و مناظره را تحقیق کرده آداب مناظره برهانی را از جهات مختلف و نیز آفات آن را مورد مطالعه قرار داده است . بخش سوم در سه فصل مراتب توحید وشرک به تفصیل به عنوان دو مساله مهم شرایع آسمانی همراه با بررسی معیارها و مرز اصلی توحید و شرک را به پایان برده است . بخش چهارم در 11 فصل مهم با بررسی افکار و فرقه‌های موجود در عصر بعثت آغاز شده موضوعات مورد بحث به تفکیک اهداف مناظرات ، شیوه‌های ورود، اخلاقیات مناظراتی حضرت ، استدلالات ، فنون ویژه نبوی، کیفیت پاسخها، نقش امدادهای غیبی و نیز جایگاه مثال در مناظرات نبوی و نتایج مناظرات مختلف حضرت مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است .

در سخنان حضرت فاطمه زهرا ع به ضرورت خداشناسی، توجه خاص شده است و عوامل آن را دو امر_ حس کمال-خواهی و وجوب شکر منعم_ می‌داند. حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) مراجعه به درون خویش و استفاده از عقل را، راه‌های خداشناسی معرفی می‌کند. برای اثبات وجود خداوند، با بررسی دقیق سخنان حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌توان به براهین امکان، وجوب، حدوث، حرکت و نظم دست یافت.از سخنان ایشان وحدانیت ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی خداوند به خوبی اثبات می‌شود. ایشان بیان می‌دارد که اعتقاد به عدم چنین وحدانیتی شرک نظری است و آن را مذمت می‌کند. و در مقام عمل فقط خدا را سزاوار پرستش دانسته و پرستش غیر او را شِرک عملی می‌داند

ولایت تکوینی از مراتب عالی ولایت، در مسأله ی امامت، و شأنی از شوون اهل بیت:است که با تصرف معنوی معصومین:در نفوس مستعد، به اذن الهی تحقق پیدا می کند. مقصود از ولایت تکوینی این است که انسان در اثر پیمودن صراط عبودیت به مقام قرب الهی نائل می گردد، و اثر وصول به مقام قرب الهی، تسلط فوق العاده ی تکوینی بر ضمائر، شهود اعمال و حجت بر زمان و قافله سالار معنویّات شدن است. ائمه:از بدو خلقت عوالم هستی، مکتبی را تأسیس کرده اند که در آن به اذن خداوند به تربیت نفوس سُعدا و تلاش برای هدایت اشقیاء، بر مبنای توحید پرداخته اند. از جمله شیوه های تربیت توحیدی آنان تصرفات معنوی و تکوینی می باشد. زیرا هر موجودی را دو جنبه است؛ جنبه ی مُلکی (خَلقی) و جنبه ی مَلکوتی (امری) و امام کسی است که بتواند انسان را از جنبه ی ملکوتی به سوی کمال مطلق هدایت کند «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا» و هدایت به امر که مربوط به قلوب و نفوس است، باطن و حقیقت آن به دست امام می باشد و لازمه ی داشتن چنین مقامی تصرف بر قلوب و نفوس است. امام به سبب این سیطره و احاطه بر قلوب، انسان ها را به کمال و مقام واقعی خود که همان تربیت توحیدی است، سیر می دهد. بر مبنای آیات قرآن و روایات آمده در کتب معتبر حدیثی از جمله اصول کافی و همچنین تفکّر در مصادیق عینی، به سهولت می توان نقش ولایت معنوی حضرات معصومین:را در هدایت و تربیت توحیدی تبیین و اثبات نمود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای، در صدد تبیین و اثبات نقش ولایت تکوینی حضرات معصومین:در هدایت و تربیت توحیدی می باشد.

توحید یکی از مباحث اساسی و کلیدی عرفان اسلامی تا پیش از قرن هفتم هجری است. بدون شک تبیین جایگاه این اصل مهم عرفانی در شناخت دیگر مبانی سیر و سلوک نیز کارگشا خواهد بود. مباحثی که در باب توحید در کلام عرفا مطرح می‌شود همیشه یکسان و یکدست نیست. عرفا در باب توحید سخن‌ها رانده، به ارائه تعاریف و طبقه‌بندی‌های مختلف همت گمارده‌اند. توحید در آراء عرفای سنت اول عرفانی غالباً غایت سیر و سلوک شناخته می‌شود و البته گاه اشاره به یکی از مراحل پیش از توحید از جمله عشق و فنا دارد. به منظور تبیین دقیق جایگاه توحید در سنت اول مباحث مورد نظر در هفت فصل طبقه‌بندی و تنظیم شد. فصل اول به بیان کلیات پژوهش و نیز بررسی جایگاه دو عنصر اساسی عرفان اسلامی یعنی قوه نظری و عملی اختصاص یافت. نحوه تعامل قوه نظری و عملی در این پژوهش ابزاری است که به یاری آن به تحلیل مبحث توحید پرداخته می‌شود. در فصل دوم دیدگاه‌های متکلمان اشعری، معتزلی و شیعی در باب توحید بررسی شد؛ البته مسلم است که بحث از مباحث کلامی مورد نظر فراتر از حد این رساله است و در این قسمت تنها به آرایی اشاره می‌شود که در بررسی و تحلیل مبحث توحید در عرفان اسلامی کارگشا خواهد بود. فصل سوم به تبیین ارتباط میان کلام و عرفان با توجه به مبحث توحید اختصاص یافت و تغییر و تحول برخی از اصول زیربنایی عرفان اسلامی از عرصه کلام تا عرفان بررسی شد. فصل چهارم مهم‌ترین فصل این رساله است که ماحصل کلام عرفا در باب تعاریف، مراتب و انواع، موانع و نشانه‌های توحید در این فصل بررسی گردید. در فصل پنجم ارتباط بین توحید و معرفت تبیین شد. فصل ششم نیز به بحث از بیان‌پذیری یا بیان‌ناپذیری توحید در کلام عرفا اختصاص یافت و در نهایت در فصل هفتم نحوه تعامل قوه نظری و عملی در مبحث توحید بررسی و تحلیل شد.واژگان کلیدی: توحید، قوه نظری، قوه عملی، فنا، وحدت شهود.

چکیده:هدف اصلی از پژوهش حاضر، بررسی مبانی دو مکتب بزرگ اسلامی (شیعه و اهل سنت) در مسئله توحید افعالی از نظر عقلانیت آن دو می باشد. در این زمینه از جانب اهل سنت، آثار بدیع الزمان سعید نورسی، به دلیل عصری بودن و جامعیت آن در مسئله توحید، شایان ترجیح بود. لذا مطالب بر اساس چیدمان آقای نورسی فصل بندی شد و متن اصلی تحقیق قرار گرفته است و برای تحلیل و نقد و بررسی آن بر اساس اندیشه و دیدگاه های علامه طباطبائی و استاد جوادی آملی در توحید افعالی، به تحقیق حاضر پرداخته شد. در این تحقیق آراء و مبانی مکاتب کلامی و فلسفی در مسئله توحید؛ بالاخص مبانی و مولفه های توحید افعالی؛ ادله عقلی و نقلی توحید افعالی و تحلیل فراورده ها و نتایج توحید افعالی از قبیل مسائل خیر و شر، جبر و اختیار، هدایت و اضلال، و سعادت و شقاوت انسان، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در روش تحقیق پژوهش حاضر، از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است و مبانی دو مکتب تشیع و اهل سنت، از دیدگاه عقلانیت دو مکتب مورد بحث و بررسی قرار داده شد و در مسئله توحید افعالی، هر دو دیدگاه روشن گردید. آنچه از تحقیق حاضر به دست آمده است، این است که نورسی از نظ روش، همان روش متکلمین را دنبال کرده و ادله ای که بر آنها تکیه می کند، بیشتر مشاهدات و تجربیات و تمثیلات است و در کنار اینها برهان انی و استقراء و تمثیل را بر عکس اعتقادات اهل منطق، یقین آور می داند. در حالی که علامه طباطبائی و جوادی آملی، مشرب فلاسفه را دنبال کرده اند و از نظر ارزش و یقین آور بودن یک برهان، برهان لمی و برهان انی که از دو معلول متلازمین به دست می آید را یقیق آور می دانند و آن را به ادله و براهین دیگر ترجیح می دهند. بعلاوه، همچون اهل منطق معتقد به یقین آور نبودن و بی کفایتی برهان ان مطلق، تمثیل و استقراء نیز تاکید می کنند. بنابر یافته های این مطالعه می توان نتیجه گرفت که نورسی، هر چند در حل مسائل بیشتر به عقلانیت تکیه کرده و تجدید نظرهای جدید و نسبتا خوبی ارائه داده است و به همین علت تابعینش وی را مجدد دین ملقب کرده اند. اما از نظر علمی نتوانست خیلی از حیطه افکار گذشتگان خود قامی فراتر بردارد. در حالی که تطور و تجدد علوم عقلی در آثار علامه طباطبائی و استاد جوادی به وضوح دیده می شود. مثلا در تعریف «علم»، از حصول صورت شیء در نزد عقل، مراحلی طی شده است و در حال حاضر اعتقاد بر این شده است که «علم» یک امر وجودی است که مسائل بسیاری را به دنبال خود تغییر می دهد. هم چنین مسئله «امکان»، از امکان ما هوی تا امکان فقری و از آن به عین الربط بودن موجودات و بعد به دیدگاه عرفا، عین ظهور و تجلی و آیه بودن موجودات تطور یافته است. این نشان می دهد که مکتب تشیع از پویائی و تکامل خاصی برخوردار است که در مکاتب دیگر یا اصلا دیده نمی شود و یا به ندرت مشاهده می گردد.