مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«الياقوت فى علم الكلام»، يكى از قديمى ‏ترين و مشهورترين كتب كلامى شيعه، به حساب مى ‏آيد. اين كتاب از جهات مختلفى مورد توجه متكلمين قرار گرفته است و از آنجا كه مولف آن در نيمه اول قرن چهارم مى‏ زيسته، از حيث قدمت نيز داراى ارزش فراوانى است. از اين رو علماى متعددى؛ مانند ابن ابى‏ الحديد، علامه حلى و سيد عميدالدين اعرجى به شرح اين كتاب پرداخته‏ اند. مطالب اين كتاب را مى‏ توان در 8 فصل منظم نمود كه عبارتند از: 1- مباحث مربوط به نظر و آنچه متعلق به نظر مى‏ باشد. 2- مباحث مربوط به جوهر و عرض و احكام آنها. 3- مباحث مربوط به حدوث عالم و ابدى نبودن آن. 4- مباحث مربوط به توحيد، مانند: اثبات صانع، اثبات توحيد، احكام صفات خداوند و اثبات ابتهاج حضرت حق به ذات خويش. 5- مباحث مربوط به عدل مانند: افعال قلوب، تكاليف، جواب از شبهات مخالفين عدل. 6- مباحث مربوط به معاد مانند: وعد و وعيد و جواب از شبهات مخالفين آن. 7- مباحث مربوط به نبوت، مانند: جواب به شبهات مخالفين نبوت، اثبات عصمت انبياء و جواب به شبهات مخالفين آن. 8- مباحث مربوط به امامت، مانند: اثبات وجوب امامت و عصمت امام، اثبات امامت بلافصل حضرت اميرالمومنين (ع) بعد از پيامبر، نص بر امامت حضرت اميرالمومنين (ع)، اثبات امامت ائمه حادى عشر بعد از اميرالمومنين (ع) و رد شبهات مخالفين مطالب فوق.

يکي از دانش‌هاي نوپديد، قواعد کلامي (توحيد) مي‌باشد که تأثيري شگرف در توسعه و تدقيق استنباط گذاشته و دارد. هدف اين کتاب، استخراج مهم‌ترين قواعد کلامي مربوط به توحيد - به‌عنوان نخستين و مهم‌ترين اصول پنج‌گانه اعتقادي - از منابع وحياني است. اين قواعد، هرچند از قرآن و احاديث استخراج شده است، اما همگي اصولي عقلي‌اند که اثبات و تفسير درست آموزه‌هاي ‌خداشناسي ديني بر آنها بنياد مي‌گيرد.

کتاب حاضر در مورد توحید از نگاه نهج‌البلاغه را واکاوی و به رشته تحریر درآورده است. این مجموعه نخست زوایای توحید الهی را در نهج البلاغه بررسی می‌نماید نویسنده در ادامه مذاهب فلسفی و آراء و انظار آن‌ها را پیرامون توحید الهی مورد تحلیل قرار می‌دهد. در خاتمه نوشتار پیش رو نتبهی در باب ردّ نظریات فلسفی را ذکر کرده و لوازم قائل شدن به عینیت را استدلال می‌کند. توجه به توحید الهی در خطبه‌های نهج‌البلاغه در این اثر از جستارهای جالب توجه می‌باشد.

كتاب توحيد مفضل و سند آن: «كتاب توحيد مُفَضَّل و كتاب إهْليلَجَه منسوب به مولانا الامام جعفر بن محمد الصّادق عليهما افضل الصّلاة و السّلام» مجلسى؛ گويد: و اينك ذكر مى‌كنيم توحيد مفضَّل بن عمر و رسالۀ إهَليلَجَه را كه از حضرت امام صادق عليه السلام روايت شده‌اند به جهت اشتمال آن دو، بر براهينى در اثبات صانع تعالى. و مرسله بودن آن دو روايت ضررى نمى‌رساند، زيرا انتساب آن دو به مُفَضَّل بن عُمَر مشهور است و بدين مطلب سَيِّد بن طاووس و غير او شهادت داده‌اند، و نيز ضررى نمى‌رساند ضعف محمّد بن سنان و مفَضَّل، زيرا حكم به ضعفشان ممنوع است، بلكه از اخبار كثيره‌اى علوّ قدرشان و جلالتشان. 1) به اين روايت عبد الحليم جندى در كتاب «الامام جعفر الصادق» ص 285 در لزوم استدلال عقلى اشاره كرده است. 2) - معلِّق در تعليقه گويد: ابن طاووس در ص 9 از كتاب «كشف المحجة» گويد: و نظر كن به كتاب مفضّل بن عمر كه حضرت امام جعفر صادق عليه السلام بر او املاء نمودند در آثارى كه خداوند جلّ جلاله خلق كرده است! و نظر كن به كتاب «اهليجه» و اعتباراتى كه در آن مى‌باشد زيرا آنكه اعتناء به گفتار سبقت گيرندۀ بر انبياء و اوصياء و اولياء عليهم أفضل السّلام * موافق فطرت عقول و افكار خردمندان است. و در ص 78 از كتابش: «الامان من اخطار الاسفار و الازمان» گويد: و با خود همراه بردارد كتاب اهليلجه را كه مناظرۀ مولانا الصّادق عليه السلام مى‌باشد با طبيب هندى در معرفت الله جلّ جلاله به طريق غريب و عجيب و ضرورى. حتّى آنكه طبيب هندى اقرار به الاهيّت و وحدانيّت خدا نمود. و همچنين با خود همراه بردارد كتاب مفضّل بن عمر را كه او از امام صادق عليه السلام روايت كرده است در شناسائى وجوه و طرق حكمت در ايجاد عالم پائين و اسرار آن، زيرا اين كتاب در مفاد و محتوايش عجيب مى‌باشد.معلِّق گويد: نجاشى از جمله كتب وى (مفضّل) حضرت را كتاب فكِّر: كتاب فى بدء الخلق و الحثّ على الاعتبار به شمار آورده است كه وصيّت مفضّل مى‌باشد. و طريق خود را بدين كتاب بدين طريق ذكر نموده است: اخبرنى ابو عبد الله بن شاذان، قال: حدّثنا احمد بن محمد بن يحيى از پدرش، از عمران بن موسى، از ابراهيم بن هاشم، از محمد بن سنان، از مفضَّل. (انتهى) و شايد مراد او همين كتاب توحيد باشد.* مراد حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مى‌باشد ظاهر شده است. با اينكه متن آن دو خبر دو شاهد صدق بر صحتشان مى‌باشند. و ايضاً آن دو خبر مشتملند بر براهينى كه علم بهم رسانيدن از آنها متوقّف بر صحّت خبر نيست.///// بيان علامۀ طباطبائى در سند خبر توحيد مفضل: حضرت استادنا الاكرم علَّامۀ طباطبائى - قدّس الله تربته - در تعليقۀ خود بر عبارت مجلسى بر صحّت خبر چنين آورده‌اند: امّا متن خبر اوّل كه مشتهر است به توحيد مفضَّل مطابق است با جُلِّ اخبار مرويّۀ از ائمّۀ اهل البيت عليهم السلام كه مطابق است با معارف كتاب الله العزيز، و ادلّه‌اى كه اين خبر بر آن اشتمال دارد براهينى هستند تامّ و تمام، و غبارى از ايراد و اشكال بر چهره‌اش نمى‌نشيند. و اما خبر اهليلجه محصّل آن اثبات حجيّت حكم عقل مى‌باشد، و عدم كفايت حسّ در احكام، و اثبات وجود صانع از طريق سببيّت، و اثبات وحدت صانع از طريق اتّصال تدبير. و در اين امور ابداً شكّى و ترديدى نمى‌باشد نه از جهت حكم عقل، و نه از جهت مطابقيّت آن با ساير ادلّۀ نقليّه، مگر آنكه مشتمل است بر تفاصيلى كه شاهدى بر آنها از احكام نقليّه و عقليّه نداريم. بلكه مطلب در آنها برعكس مى‌باشد، مثل اشتمال آن خبر بر آنكه علوم هيئت و احكام نجوم مستند به وحى خدائى هستند. و همچنين علم طبّ و قرابادين (داروشناسى) استناد به وحى دارند. و در اينجا استدلال نموده است بر آنكه انسان واحد قدرت بر اين تتبّع عظيم و تجارب وسيع را ندارد. در حالى كه مى‌دانيم: آن علوم استناد دارند به رَصَدهاى بسيار، و محاسبات علميّه و تجربه‌هاى ممتدّه از امَّتهاى مختلفه در أعصار و قرون طويله كه همگى آنها بر روى هم انباشته و متراكم شدند و به صورت فنّى درآمدند كه نتيجه و حاصل آن مجاهدتهاى عظيمه بوده است. و دليل بر اين گفتار آن است كه نهضت علمى أخير، دو علم طبّ و هيئت را در قالب جديدى ريخت كه از آن قالب قديمى‌اش به مقدار غير قابل إحصاء و شمارش، وسيع‌تر و گسترده‌تر مى‌باشد و مى‌دانيم كه: استنادشان فقط به رَصَدْها و تجربه‌ها و محاسبه‌هاى علميّه است. و همچنين علومى نظير علم هيئت و طبّ مانند علم شيمى و طبيعيّات و علم گياه‌شناسى و حيوان‌شناسى و غير ذلك كه بسيار گسترده‌تر و وسيع‌تر گرديده‌اند. آرى ممكن است استناد أصل علم طبّ و هيئت به وَحْى و بيان پيامبر بوده باشد. و از جمله چيزهائى كه خبر اهليلجه بر آن مشتمل است آن است كه درياها هميشه بدون زياده و نقصان باقى هستند و دائماً بر يك حال مساوى و يكسان بوده و خواهند بود، با آنكه تغييرات كلّى در آنها امروزه از امور واضحه محسوب مى‌شود، و علاوه بر اين كتاب و سُنَّت با اين تغييرات مساعد است. و آنچه را كه من گمان دارم - و الله أعلم - اصل خبر از آن اخبارى است كه از حضرت امام صادق عليه السلام صادر شده است، و ليكن از تصرّفِ تصرّف كنندگان محفوظ نمانده است. در آن زيادتيهائى و نقيصه‌هائى را اعمال نموده‌اند كه آن را از استقامت اصلى خود خارج كرده است. و شاهد بر اين نظريّه، نسخه‌هاى مختلفۀ عجيبه‌اى است كه مُصَنِّف رحمه الله آنها را نقل مى‌نمايد. به علّت آنكه نسخه‌ها ممكن است در يك كلمه و دو كلمه، و يك جمله و دو جمله با هم اختلاف داشته باشند به جهت سهو كردن راوى در ضَبْط آن، و يا سهو كاتب در استنساخ آن؛ و اما اختلاف به مقدار يك ورقه و دو ورقه، و پنجاه سطر و يكصد سطر، جدّاً مستبعد به نظر مى‌رسد مگر آنكه مستند به تصرّف عمدى بوده باشد. و از آنچه كه شاهد بر كلام ما مى‌باشد مندمج بودن مطلب و مشكل بودن بيان و گفتار است كه در اوائل خبر و اواسط آن مشاهده مى‌گردد. وَ اللهُ أعلم. (منبع جلدهجدهم کتاب امام‌شناسی علامه طهرانی: درس دويست و پنجاه و ششم تا دويست و شصت و پنجم: صفحه 465 - به نقل از حوزه نت-)

مراد از فقهین و فقه اکبر: علم عقایدو علم فقه و علم تصوف می باشد. در این کتاب درباره این سه فقه کبیر بحث می شود.